VANK MANASTIRI. Ankara da Gayrimüslimler

Transkript

1 VANK MANASTIRI Anadolu daki Hıristiyan topluluğu içinde kilise örgütlenmeleri 5. yüzyılın başlarından itibaren kurumsallaşmaya başlamış, Anadolu 10 başpiskoposluk şeklinde örgütlenmişti. Bunlara bağlı olan 45 metropolitlikten biri de Ankara idi. Ankara da Gayrimüslimler Ankara da 1830 yılında yapılan nüfus sayımında şehir nüfusu olarak belirlenmişti. Aynı yıllarda Ankara da, 59 Müslüman mahallesi, 17 gayrimüslim mahallesi ve 15 tane de karışık oturulan mahalle olmak üzere toplam 91 mahalle bulunuyordu yılları arasında Ankara ya gelen yabancı gezginlerin notlarında Ankara nüfusunun üçte birinin gayrimüslimlerden oluştuğunu, yerli kaynaklar ise dörtte birinin gayrimüslim olduğunu yazmaktadır. Ankara da gayrimüslim nüfusun çoğunluğunu Ermeniler oluşturuyordu. Ermenilerden başka Rumlar ve daha az olarak Yahudiler de vardı Ankara Vilayeti Salnamesi incelendiğinde Ermenilerin Ankara da çeşitli devlet kurumlarında ve ticari yaşam içinde yoğun olarak görev aldıkları gözlenmektedir yılı nüfus sayımında Ankara da Ermeni nüfusun kişi olduğu görülmektedir. Ankara da Gayrimüslimlerin İbadethaneleri ve Manastırları Ankara da Ermeniler ve diğer gayrimüslim halkın kendilerine ait okulları ve ibadethaneleri bulunuyordu yılında Ankara yı ziyaret eden gezginlerden Fransız Vital Cuinet şehirde bulunan gayrimüslimlere ait yapıları şu şekilde sıralamaktadır (Avram Galanti-Ankara Tarihi 1950): 4 tane Ermeni Katolik kilisesi 2 tane Ermeni Gregoryen kilisesi 1 tane Ermeni Protestan kilisesi 2 tane Ermeni Katolik manastırı (biri kadınlara mahsus) 1 tane Ermeni Gregoryen manastırı 2 tane Rum Ortodoks kilisesi 1 tane Rum Ortodoks kilisesi

2 1 tane Yahudi sinagogu Manastırlar, Hıristiyan topluluklarda keşişler ya da rahibeler gibi din görevlileri ile kendilerini dine adayan kişilerin gereksinimlerine hizmet eden yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Genellikle şehir dışına ve ulaşılması zor yerlere inşa edilen manastırların kendi kendine yeterli bir iç işleyişe sahip oldukları bilinmektedir. Ankara da gayrimüslimlere ait kilise, manastır ve sinagog gibi yapılardan ne yazık ki günümüze kadar gelebilen olmamıştır. Müslümanlara ait cami, medrese, han ve hamam gibi eski yapıların bile korunamadığı Ankara da gayrimüslim yapılarının korunmasını beklemenin fazlaca iyimserlik olduğu kanaatindeyim. Ermenilere ait yapıların korunamamasının bir nedeni de 1915 yılında yaşanan Ermeni tehciridir. Ermeni tehciri sonrasında Ankara da Ermeni nüfus belirgin biçimde azalmıştır yılında Ankara da kişi olarak sayılan Ermeniler 1927 yılında 705 kişiye düşmüştür. Rakamlardan yaklaşık kişinin Ankara dan zorla göç ettirildiği sonucu çıkmaktadır. Ermeni tehciri sonrasında Ermenilere ait kilise ve manastır gibi yapılar da zamanla tarihe karışmıştır. Bu yazımızın konusu, bir zamanlar Ankara nın ünlü Ermeni yapılarından olan Vank Manastırı dır. Ankara daki Ermenilerin Mezhepleri Vank Manastırı nı anlatmaya geçmeden önce Ankara daki Ermenilerin mezhepleri hakkında kısaca bilgi verelim. Ankara da yaşayan Ermenilerin 1600 lü yılların ortasından itibaren Katolik Kilisesi ne bağlandıkları görülmektedir lü yıllara gelindiğinde, Ankara da Katolik Ermeniler, toplam Ermeni nüfusun yaklaşık %64 ünü oluştururken Gregoryen Ermeniler (Ortodoks Ermeniler) %34.5 ini, Protestan Ermeniler ise %1.5 ini oluşturmaktadır yılından itibaren Katolik Ermeniler ve Gregoryen Ermeniler arasında mezhep çatışmaları yaşandığı bilinmektedir. Hatta bu çatışmalar, Gregoryen Ermenilerin Katoliklerin Ankara daki 4 kilisesine el koymaları ve Katolik din görevlilerini şehir dışına sürmelerine kadar varmıştır. Ermeniler arasında Protestanlığın yayılması ise daha çok 1860 ların sonunda Anadolu ya gelen İngiliz ve Amerikalı misyonerler tarafından gerçekleştirilmiştir.

3 Ankara Ermenilerinin Dilleri Ankara da yaşayan Ermenilerin günlük konuşma dili ve kilise ayinlerinde kullandıkları ibadet dili Türkçe dir. Semavi Eyice, 1896 yılında Ankara ya gelen Von der Goltz adlı Alman subayın notlarına dayanarak Ermenilerin kilise ayinlerini Türkçe olarak yaptıklarını yazmaktadır. Ancak Ermenilerin dua kitapları Ermeni alfabesi ile yazılmıştır. Okullarındaki eğitim de Ermenice alfabe ile Türkçe olarak yapılmaktadır. Hatta İlber Ortaylı nın aktardığına göre, Sivrihisar daki Ermeni okullarının Türkçe dersleri, Türk-Müslüman okullarından daha iyidir. Ankara içi ve ona bağlı merkezlerde sadece nüfusunun neredeyse tamamı Ermeni olan İstanoz Köyü nde (sonraları Zir ve Yenikent adını aldı) günlük dil olarak Ermenice konuşulmaktadır. Bunun yanı sıra Tehcir öncesi son dönemlerde Ermenice nin öne çıkartılması doğrultusunda çalışmalar başlatılmış ve Katolik manastırlarındaki eğitim dili Ermenice yapılmıştır. Bu dönemde zengin Ermeni ailelerin çocuklarını Ermenice öğrenebilmeleri için İstanbul a okumaya gönderdikleri bilinmektedir. Ankara da Ermenilere Ait Yapılar Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde Ankara da bulunan Ermeni okul ve ibadethaneleri hakkında gezgin notlarından edindiğim bilgilere göre, 1555 yılında Hans Dernschawn, kale içinde ufak ve karanlık bir Ermeni kilisesi olduğunu yazmaktadır yılında Paul Lucas, şehir dışındaki Vank Manastırı ndan bahsetmektedir yılında Fransız gezgin Tournefort, kale içindeki kilise de dahil olmak üzere toplam 7 kilise ile 1 manastır olduğunu söylemekte ve manastırın adını Saint Marie Manastırı olarak belirtmektedir yılında Hamilton kent dışındaki Vank Manastırı ndan bahsetmektedir yılında Vital Cuinet, 2 Gregoryen, 4 Katolik, 1 Protestan olmak üzere toplam 7 kilise ve 2 Katolik, 1 Gregoryen olmak üzere toplam 3 manastır bulunduğunu belirtmektedir. Vital Cuinet in bahsettiği iki Katolik manastırından biri kadınlara mahsus olarak yapılmıştı ve Anarat Hığutyun rahibeleri tarafından yönetildiği için aynı isimle anılıyordu. Katolik Manastırlarından birinin Hıdırlık Tepe üzerinde bulunduğu, diğerinin Bahçelievler de Anıtkabir in karşı tarafında bulunan Abdi Paşa Çiftliği olarak adlandırılan yapı topluluğu olduğu tahmin edilmektedir. Vank Manastırı adıyla

4 bildiğimiz Gregoryen Manastırı ise Etlik tarafında Çubuk Çayı kenarında bulunuyordu. Bu manastırın Meryem Ana ya adandığı bilinmektedir. Tournefort un Sainte Marie Manastırı olarak bahsettiği manastır Vank Manastırı olmalıdır. Vank Manastırı ve Paganist Tapınak Ankaralı Gregoryan Ermenilerinin Piskoposluk Merkezi olan Vank Manastırı, İslam Ansiklopedisi nin Ankara maddesinde, Garbi ve Orta Anadolu nun en eski manastırı olarak anlatılmaktadır. Ernest Mamboury 1933 yılında yayınlanan Ankara Guide Touristique adlı kitabında Vank Manastırı nı 12. yy a tarihlemektedir. Batılı gezginlerden Vank Manastırı nı ilk gören 1555 yılında Ankara ya gelen Hans Dernschawn olmuştur. Bu bilgilerden Vank Manastırı nın 12. yy dan bu yana var olduğu anlaşılmaktadır. Oysa Nurettin Can Gülekli, Ankara, Tarih-Arkeoloji (1948) kitabında, Vank Manastırı için, Etlik e giden yolun sağında, askeri depoların bulunduğu sırtlardan birinin üzerinde, 1759 yılında yapılmış, 1860 yılında onarım geçirmiştir demektedir. Yapının inşa tarihi ile ilgili çelişik gibi görünen bu bilgiler kanımca manastırdan önce burada bulunan tapınaktan kaynaklanmaktadır. Nurettin Can Gülekli bu tapınağın varlığına kuşku ile yaklaşmaktadır. Ermeni yazarlardan Drtad Balyan, Hay Vanorayk (1914) adlı kitabında, Vank Manastırı hakkında verdiği bilgilerde, Eski dönemden kalan üç bin yıllık paganist tapınak, Hıristiyanlığın kabulünden sonra, bizzat Aziz Boğos Arakel tarafından Allah a ibadet için tahsis edilmiştir. Yuvarlak kubbeli ibadethane Aziz Meryem Ana ya adanmıştır demektedir. Barnett in 20. yy ın başında Ankara yı ziyaret eden Baedeker den (1907) aktardığına göre, Vank Manastırı çok daha eski dinsel bir yapı üzerine kurulmuştu. Binanın eklentisi şeklinde görünen dinsel yapı, 7 nişli, 8 köşeli ve kubbeli bir narteksten oluşuyordu. Grek kültürüne ait muhtemelen Paganist nitelikteki tapınağın, Hıristiyanlığı yaymaya çalışan Aziz Paulus tarafından ziyaret edildiği söylencesi oldukça yaygındır. Baedeker, bu tapınağın Roma Dönemi ne ait bir Minerva Medica Tapınağı olma olasılığını dile getirmektedir (Küçük Asya nın Bin Yüzü, 2005). Semavi Eyice de Vank Manastırı ile ilgili benzer görüşler öne sürmektedir:

5 Evvelce şehrin 1.5 km uzağında, Tabakhane suyu kenarında olan Vank Manastırı denilen bu tesis sanat tarihi bakımından kilisesindeki Kütahya çinilerden başka, narteksinin yanında Roma daki Minerva Medica mabedine benzeyen, içinde nişlerle genişletilmiş sekizgen planlı ve üstü kubbe ile örtülü bir ek yapısı bakımından da önemli idi. Söylentiye göre bu eski bir mabet olup havari St. Paulus da burada vaaz vermişti. (Semavi Eyice, Ankara nın Eski Bir Resmi 1972) 1945 yılında manastırın önünde yer alan Ermeni mezarlığını ziyaret eden Nezih Fıratlı, burada yılanlı bir büst gördüğünden bahsetmektedir. Fıratlı ya göre bu büst büyük olasılıkla tanrı Zeus un ya da Asklepios un yerel bir örneğidir. Fıratlı nın bu saptaması ve manastırın önünde bulunan mezarlıkta bulunan klasik dönem mimari parçaları, antik dönemden kalma eski bir tapınak görüşünü güçlendirmektedir. Vank Manastırı nın Yeri 1716 yılında Tournefort, manastırın yerini şehrin haricinde bir yerde olarak belirtmektedir. Vank manastırı ile ilgili bilgi veren sınırlı sayıdaki kaynakta, manastırın şehrin dışında olduğu konusunda görüş birliği olduğu söylenebilir. Burada, şehrin dışından kastedilen, üç sıra olarak inşa edilmiş olan Ankara şehir surlarının dışıdır (Ankara da bugün görülebilen surlar, 1 ve 2. sıraya aittir. 3. sıraya ait sur duvarları yok olmuş durumdadır). Semavi Eyice, manastırın yerini şehrin 1.5 km uzağında, Tabakhane suyu kenarında olarak tanımlarken; Mamboury, Etlik yolu üzerinde olduğunu söylemektedir. Nurettin Can Gülekli de manastırın, Etlik e giden yolun sağında, askeri depoların bulunduğu sırtlardan birinin üzerinde olduğunu belirtmektedir. Barnett ise, şehrin 1.5 km dışında, Çubuk Çayı kıyısında bulunduğundan bahsetmektedir. Ermeni kaynaklarında manastırın, şehrin kuzeyinde, merkezden yarım saatlik mesafede, vadinin ortasından geçen nehrin kenarında kurulduğu belirtilmektedir (armenian on web). Günümüzde, Vank Manastırı nın Etlik tarafında, Nurettin Can Gülekli nin tarif ettiği yerde, Çubuk Çayı nın kuzey yüzünde ve 850 m rakımda yer aldığı bilinmektedir (Ankara da güneyden gelen İncesu deresi ve Hatip çayı, Ankara nın eski yerleşim birimlerini çevreledikten sonra birleşip Çubuk çayına karışırlar. Çubuk Çayı nın, karışım noktasından itibaren doğu kısmı Ankara çayı, batı kısmı ise yine Çubuk çayı

6 olarak adlandırılır. Tabakhane Suyu olarak adlandırılan dere, Hatip çayının kalenin iç surlarının kuzeyinden geçerken aldığı isimdir.). Vank Manastırı ve Yapısal Özellikleri Kesme taşlardan yapıldığını bildiğimiz manastır, takviyeli olarak inşa edilmiş sağlam duvarlara sahipti. Yapının dışarıya açılan 3 kapısı bulunuyordu. Kapılardan biri görevliler için diğer ikisi ise ibadete gelenler için ayrılmıştı. Manastır, antik dönemden kalma eski bir tapınağın Bizans döneminde kiliseye çevrilmesi ve sonrasında da 1759 yılında etrafına eklentiler yapılmasıyla düzenlenmişti. Sonraki yıllarda yapıya çeşitli eklentiler daha yapıldı. Dışarıdan bakıldığında manastırın eklentisi şeklinde görünen ibadethane bölümü, 7 nişli, 8 köşeli ve kubbeli bir narteksten (girişten) oluşuyordu. Mihrap kısmının duvarları Anadolu işi (Kütahya) çinilerle kaplıydı yılında onarım gördüğü bilinen manastıra, 1892 yılında hacca gelenler için 35 odalı bir misafirhane ve yanına da daha sonra okul (veya yetimhane) olarak kullanılan bir bina inşa edilmişti. Vank Manastırı Kütüphanesi ve Mezarlığı yıllarında yapının idareciliğini yapan Yebisgobos Garabed, manastır bünyesinde el yazması eserlerden oluşan bir kütüphane oluşturmuştu lü yıllarda ise idarecilerden Hovannes Vartabet bu kütüphaneyi daha da geliştirmişti. Manastırın 1905 yılında son idarecilerinden olan Papken Yebisgobos Güleseryan, bu kütüphaneyi sonraki yıllarda korumaya çalışsa da tehcir sonrası kütüphanenin akıbeti hakkında bilgimiz bulunmamaktadır. Manastırın doğu tarafında ise Ermenilere ait eski bir mezarlık bulunuyordu. Mezarlıkta bazı klasik çağ yapı kalıntılarının bulunduğu birçok gezginin notlarında yer almaktadır. Buradaki mezarlığa çoğunlukla 14 ve 15. yy larda ölmüş olan Avrupalı tüccarların gömüldüğü bilinmektedir. Bu tüccarların çoğu sof ticareti ile uğraşan kişilerdi. Bunlardan bir kısmının yazıtlı mezar taşları, Roma Hamamı ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi bahçesinde sergilenmektedir. Bunlara ilaveten manastıra ait kalıntılar arasında iç kapı kitabesinin olduğu da yazılı kaynaklarda belirtilmektedir.

7 Vank Manastırı nın Sonu Ermeniler arasında Kırmızı Manastır, Garmir Vank ya da Ankara Surp Asdvadzadzin Vankı adıyla bilinen manastır, Müslüman halk arasında Vank Manastırı adıyla anılıyordu (Vank kelimesi Ermenice manastır anlamındadır). Bazı kaynaklarda ise Meryem Ana Manastırı şeklinde geçmektedir. Vank Manastırı sadece Ankara ve çevresinin değil Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları Kırşehir ve Sivrihisar gibi yerleşim yerlerinin de ruhani önderlik merkezi durumundaydı. Manastıra ait çevre topraklarda meyve ağaçları yetiştirilir ve tarımla uğraşılırdı yılına kadar kullanıldığı bildiğimiz manastır, 1915 yılı başlarında alınan tehcir kararı sonrası boşaltılmıştır. Manastırın 27 Ağustos 1915 tarihinden itibaren I. Dünya Savaşı esirlerinin toplandığı esir kampı haline getirildiği bilinmektedir. Genelkurmay arşiv belgelerine göre 1916 yılına girildiğinde Ankara da 460 İngiliz askerinin esir olarak tutulduğu kayıtlıdır. Manastır bir süre bu askerlere ev sahipliği yapmıştır. Manastır savaş sonrasında kaderine terk edilmiş ve kısa süre içinde yıkılarak yok olmuştur. Kaynaklarda 1920 yılına gelindiğinde manastırdan bir iz kalmadığı belirtilmektedir. Manastırda İdareci Olarak Görev Yapanlar 1) Nerses Yebisgobos, 1450 tarihlerinde. 2) Nigoğayos (Nigoğos) Yebisgobos, tarihlerinde. 3) Garabet Yebisgobos Ulnetsi, tarihlerinde. 4) Stepan Yebisgobos Zeytuntsi, tarihlerinde (1694 tarihinde görevini devrettiği Zeytun 1697 yılında ölmüştür.). 5) Hovannes Vartabet, 1700 lü yılların başında. 6) Movses Yebisgobos, 1726 civarında. 7) Hagop Vartabet Nalyan 1733 civarında (Daha sonra Konstantinopolis Ermeni Patriği olmuştur.). 8) Movses Vartabet Şirinyan, 1734 civarında (1735 yılında ölmüş ve manastırda gömülmüştür.). 9) Sarkis Vartabet Sarafyan, 1736 civarında (Ağın-Eğin doğumlu. Bu tarihten önce de Kayseri Surp Garabet Manastırı ruhani lideri olmuştur.). 10) Tovmas Vartabet Tamzaralyan, 1741 yılında. 11) Bedros Vartabet Bahaduryan, 1742 yılında. 12) Garabet Vartabet Everegtsi,?

8 13) Tateos Yebisgobos, yılları arasında. 14) Mgrdiç Yebisgobos,? 15) Bedros Yebisgobos, 1830 yılında. 16) Arisdakes Yebisgobos,? 17) Boğos Vartabet, 1839 yılında. 18) Hagop Yebisgobos, 1847 yılında. 19) Yeğişe Vartabet Kalfayan, yılları arasında. 20) Dacat Vartabet,? 21) Yeznig Vartabet Babayan,? 22) Papken Yebisgobos Güleseryan, 1905 yılında. Yararlanılan Kaynaklar 1) Ankara nın Eski Bir Resmi, Semavi Eyice, ) Ankara, Tarih-Arkeoloji, Nurettin Can Gülekli, ) Ankara Tarihi, Avram Galanti, ) Ankara nın Eski Esnafını Açıklayan Bir Belge, Halit Ongan, T. Etn. Dergisi, ) 17.yy Başlarında Ankara nın Yerleşim Durumu, Özer Ergenç, ) İslam Ansiklopedisi, Ankara Maddesi, ) Tarih İçinde Ankara, 1984, ODTÜ 8) Ankara 08 Milli Pul Sergisi Kataloğu, ) Şehrin Zulası Ankara Kalesi, Güven Tunç-Figen Özbay, ) Küçük Asya nın Bin Yüzü Ankara, ) Ankara Guide Touristique, Ernest Mamboury, ) Ankara Vilayeti Salnamesi 1907, (1995) 13) armenian on web, web sitesi. 14) Yazan: Yavuz İşçen, Ocak 2012 Ankara Kaynak: