Ders kitaplar~nda aile isi i~bolurnu

Transkript

1

2 goriilen toplumsal roller, resimierde, fotognflarda ve birbirinden ba$mslz kelimelerdeciimlelerde (ozellikle Alfabe'lerde) kquntza qlkar. Bu kitaplann yanl stn, I930 Koy Miifredat program^ ile Ilkmektep Miifredat Program] ve ilkokul ve Ortaokul Talimatnameleri, Millet Mektepleri Talimatnameleri ma kaynaklardlr. Arqtlrmanln baglangg tarihi olarak 1928 y111 belirlendi araslnda Milli Egitim Bakanhgl'mn onayladt$ ders kitabt incelendi. Calqman~n bqlangq tarihinin 1928 o l d seqilmesinin en temel nedeni, Latin Alfabesi'ne gegigte somutlanan egitimdeki devrimdir. Egitim ve ogrerim alan~nda, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'ndan sonnki en onemli diiniigiim olan alfabe degigikligi, Osmanll'dan koklii bir kopug anlamma da geliyordu. Latin Alfabesi'ne gegigle, bir yandan egitim ve ogretimin daha genig kitlelere yaytlmast hedeflenirken, diger yandan da bilimsel ve laik egitimin temelleri saijamlagttnl~yordu. Bu donem, "Dag bqlndaki qobanln bile okuryazar olmastnntn hedeflendig, cezaevi miidiirlerine 'Hapishanedeki vatandqlar da okutulup yazdmlacakur,"l yiikiimliiliigiiniin getirildigi, tiim iilkeyi biiyiik bir denhaneye doniigtiirmenin amagland$ bir donemdi. igte boylesi qalkantllann, koklii doniigiimlerin yqandlb bu dijnemde ders kitaplanna kadln ve erkek rolleri nasll yanslmlgtl? 1928'den gtiniimiize dek ders kitaplannda cinsiyet rolleri aqtstndan degigim soz konusu muydu? Soz konusu ise hangi noktalarda ortaya qtkmqu? Arqurmarun ana somlan bu eksene oturmldu. ktlrma temel egtimle stnlrland. Lise den kitaplan aragtlrma dg~ btraluld. Ilkobetimin, aile kummundan sonraki en onemli toplumsallagtlncl igleve sahip oldu@ gerqeij qalt~man~n ilkobetimle smdanmaslnda etkili oldu. Liseye bqlayan bir gencin cinsiyet rolleri ags~ndan zaten bigimlenmg oldu@ kabul edildi. Daha qaltgmantn bqlangcmda, Cumhuriyet'in ilk yllanndaki den kitaplanmn, kibdlnln ve kullandan gorse1 unsuriannln kalitesiyle, dilinin sadelig, alucdl$ ve kolay anlqduh&yla, konulann o giiniin gereksinimlerine yanlt vermesiyle, bad inanqlara ve dini telkinlere k q miicadelesiyle, ~ koylii, igqi, esnaf ve gall~an kesime verdig degerle, aract ve tefeciye kaq~ qocuklan uyarmas~yla, konumuz aqtslndan en onemlisi de, kadtnlara ozgiir birer yurttq olma bilinci vererek kamusal alanda yiireklendirmesiyle giiniimiiz den kitaplanndan tamamen farkll bir goriiniimde oldu@ goriildu. Acq~~rmarun ilerleyen aymalannda, 1945'e dek yaranlmaya galq~lan kah imgesiyle, bu tarihten sonra yaranlmaya qlqdan ka& imgesi aras~nda biiyuk bir fark ortaya qlkn. 1945'ten once anneye, iilkenin kurulquna katluda bulunmas~ aplndan onemli toplumsal iglevler yiiklenirken ve aile igi geleneksel roller yo@n olarak vurgulanmazken; bu tanhten sonra, artan say& omekle, kadnlann as11 gorevinin evi ve ailesi oldu@ den kitaplanna girdi arastnda anneler amk muthk onliikleriyle ig yaparken, kiigiik k~z gocuklan da anneleriyle birlikte ve anneye yardlm ederken resimlenmeye bqland. Tie de bu yllara ait giirsel unsur ve metinlerdeki kah imgesi, 1950 sonrasmln kadllnndan farkh ozellikler tayyordu Mutfakta ig yaparken bile pk giysideri, yiiksek topuklu ayakkabdan ve ozenle taranmlg saqlanyla kaq~nuza gkan bu kadnlar, dqandan heniiz gelmb, biitiin giiniinii ev $- leriyle gegirmemig gibiydiler. Bu nedenlerle, yuan, ara qamay olqturmaktadlr. 1. Miller ~ekreperl 1950'den sonra ise, hzla artan sayda omekte, kadmlar yaln~zca ev iqi alanla tmmlanmakta, kadmlara uygun goriilen kimlikle erkeklere uygun goriilen kimlik, birbirine ztt anlam- Matbaast, Istanbul, 1940, s. 16. lar iqetmektedir. Ta'imahamaL Maarii Bu ytllardan bqlayamk giiniimiize dek, ilkokula daha yeni adlmlnl atrmg olan qocuklara sistematik olarak nastl "kadtnn ve "erkek" olacaklan ogretiliyor. Den kitaplanndaki kadnlara toplumsal yagamda edilgen, erkeklere etkin kimlikler veriliyor. Ders kitaplannda, erkekler kamusal alanda iiretken olmaya yonlendirilirken, kadlnlar, egleri, qocuklan ve ev igleriyle slndanlyor. Bu kitaplardaki anneler siirekli temizlik, yemek, tuqu, salga, konserve yapan, gamagtr bulagtk ytkayan, qocuk ve hasta bakan ki~iler olarak anlatlltyor. Kadtnlann bir igte qailgtt$n~ belirten metinlerde bile, as11 gorevlerinin ev iqinde oldub skhkla vurgulaniyor. Bunun "dogal sonucu" olarak kadlnlar, aile iginde kocalanna oldugu kadar, qocuklanna da ba@mlt kigiler olarak tan~mlamyor. Erkekler ise, "her tiirlii igin yapdmas~na karar veren kigiler" o l d den kitaplannda yer allyor. Ciinkii baba, "ailenin bagkan~ ve evin giderlerini kargllamaktan sorumlu" kigi olarak goriiluyor. Sozii edilen cinsiyetqi (irneklerin ders kitaplanndaki artlgtna paralel olarak, annelerin giiliimseyerek bakan kendinden emin ifadeleri siliklegiyor; okuyan, ogrenen, iireten kadtn goriinmez oluyor; babalar ise ellerinde gazeteleriyle siddi bir ifadeyle resmediliyor. Bu degigimlerin yam sira ders kitaplmnda halkq~, laik, bagtmstzhkgt ve milli ekonomiyi gtiqlendirici soylemden de vazgeqiliyor; dini temalar yogunlq~yor. Ders kitaplannln dili yaltn olmaktan shp, konular ezbere dayall biqimde ele allnlyor. Ders kitaplar~nda aile isi i~bolurnu Cumhuriyet'in ilk ytllannda den kitaplannda, toplumda ve aile iqinde dayanrgmayt giiqlendirmeyi hedef alan ornekler bulunuyor. Bu orneklrrde kadtn ve erkek birbiriyle dayantgma iqinde ve siirekli yardlmlagan kigiler olarak sunuluyor. Bu donemdeki daymgmm nitcligi, 1950 sonrast ornrklcrden qok farklt. Ciinkii aile iqi $boliimii, "kadtn igi-erkek igin aynmt temelinde anlatllmtyor. Kadn ve erkegin aile iqindeki gorevleri, kesin slnlrlarla aynlmtg olarak tammlanmlyor yllida ilkokul 4. slnlfta okutulmak iizere basllan Turt Bibiji den kitabrnda bulunan gu sozler dayamgm&n nitelig balumtndan anlamhdr: '$u annem, goriiyorurn ve anltyorum ki hiqbir igte babamt yaln~z btrakmtyor, her ~eyde ona yardlm ediyor. Demek babamla annem anslnda sllu bir tesaniit var... Babam geqende bana bir dev'miigterek maksat'tan bahsetmigti. Bizim ev dr miigterek maksatla viicuda getirilmig bir miiessese olacak. Babamla annem birlegmigler, hem kendilerinin, hem qocuklanntn saadetini temin etmek igin gahyyorlar Anneyle baba galiba her evin temel tqt."2 Cumhuriyet ailesi, ortak amaqla bir araya gelmig, "birbirlerini ve qocuklanmn diigiinen, sevgi duyan gorece egit eglerden oluguyor. Kadln ve erkegin, qocuklannln mutluluklann~n yanl s~ra, kendi mutluluklan iqin de qa4mas1 anlamltdlr. Cumhuriyet ailesi, iki agldan 1950 sonrasl ders kitaplannda tanlmlanan aileden aynltyor. Birincisi anne-baba birbirini diigiiniiyor; sevsi temelli bir ili~ki var. lkincisi, sommlu~uklarda hiyeqik bit s~ralma yok; ikisi birden her evin temel tq~. Bu donemden sonra, ders kitaplannln biiyiik qo@nlubnda "baba evin diregidir," sozleriyle ~~lagtyomz. Bunun hemen yanl bqrnda da "yemek yapan, sokiik diken, qmqr, bulq~k ykayan... annemizn sozleri yer allyor. Den: kitaplanna yms~yan 2. Ahmet R.. run ailc iqi i~boliimiiniirl, 1945'tcn siyetqi y dqm temcl AII. ~ ~ ~,, ' ; ~

3

4 8. Baymur. F., dgretmenkr /{in Hayat BIIgisi Rehber4 Gasi Ozamoy Matbaae. 1946, r brkln. R. G.. Hayat Bilgki, 2.an4 Tan Matbaa, ktanbul, 1959, r &ken. H., Hayat Bilgisi, 2.s1n1t Den Kltaplan Ltd. >tl. lmnbul,1959, r yllnda yaz~lan, Ojretmenler ifin Hayat Bilgin' Rehbeti kitab~nda, "Bugiin Camq~r Giiniin bq- 11kl1 konunun yer alma nedenini, yazar Fuat aq~khyor: "Arnaqlar: Temizlik algkanhg~. Camq~rda anneye yardma 'teyik'. iqin lazlm olan geyleri ogrenme. Vitrinleri inceleme. Temiz ve iitiilii qamqdar, bebek ve bebek qamaglrlanyla sevince varma imgelerinin iglenmesi..."a 1950'lerden sonra yazann sijziinii emgi "imgelerin iglenmesin ders kitaplannln ana temasl haline geliyor. (1930 ve 1940'larda ise bu temaya ait orneklere rastlanmlyor.) 1959 tarihli HayatBilgisi2. s ~n~f kitab~nda, "Cama- $~r Giiniin bqllkl~ dizeler, sozii edilen imgelerin olugturulmas~run en iyi orneklerinden biridir: "Annemin qamqlr giinii Bugiin bizim evde ig qok Ona yardlm euneliyiz Bog geqecek vaktim hiq yok Goriilmeye deger koyde qamqu ylkama giinii Tokag sesi, Sen tiirkiiler Duyan sanu koy diigiinii Y~kananlar durulan~r Onanlu sokiik yruk ~tiilenir teker teker Sandlklara girer amk."9 IOz qocuklannda ev qlerine "sevince vannan duygusunun olqtdmas~ i*, qamqu ykamm, iitiilemenin ve yerlerine yerlqtirmenin bi diigiin, eglence cogkusuyla anlanlmas~ oldukqa onemlidir. Ciinkii qamqlr m a, iitii yapma vb. igler zorla kiiqiik luzlara benimsetilemez. Ancak kiiqiik yaglardan bqlayan egitimle, cinsiyetqi igbijliimiiniin "dogall$"na inanan bueyler yeti$tirilebi. Bu eijtim, kimi kez yazann doigudan sijyledigi sijzler, kimi kez resider, kimi kez kirli qamqdar aracii$yla yap~h $ma ait bir bqka Hayat Bibin'2. suuf kitablnda qamag~rlann oykiisii, kirli qamqlr- Lann agzmdan aktanhr: "A~e'nin Camq~rlan: Makineden qhnca tertemiz olduk. Kirlerden pis kokulardan s~ynl- Qk. Giiler yiizlii bir gocuga benzedik. Bu s~rada Ay~e okuldan dondii. Annesinin qok yoruldu@nu gordu. Mendil, qorap gibi Baba da kuruyanlanm~n toplad. Ay- $e igin bu kadarla biuneyecegni biliyordu. Camyrdan soma sokiiklerin dikilmesi lazlm- &. Bunlar yap~l~nca slra iitiiye geldi. Ay~e ve annesi bizi iyice iitiilediler. Katlayp dolab~n gozlerine yerlegtirdiler.*l0 Ayru kitabm 1966 basmnda bu parqa q~kanlm~g yerine gu dizeler konmq: "CAMA$IRIM: Beyaz bir giil gibidir 0mnp-m iistiimde Ciqekler gibi kokar Mendillerim cebimde Legende kopiik kopa Sabundan baloncuklar Bahar gehq siuuyor Bunu goren qocuklar Temiz qocuk her zaman Yuvarun siisiidiir Gonle ferahhk verir Biiseniz ne seviliu."ll Siirde gariilecegi gibi qamqlnn temizli- insana verdigi mutluluktan sijz ediliyor. Siirin kendisinde bir gariplik yok. Ilginq o h bu giirin yanmna, qamqlr ykayan bir luz qocub rcsminin konmq olmas~. Camq~nn kime ylkanld~&n~n belirtilrnesine ge-,(1, b=, rek duyuluyor. &it $2~ ti1 Atwe, Tekrar 1959 tarihli Hayat Bibin'2. s~n~f kitablna geri donersek gunlan goriiriiz: "Bu ders RenkYaylmvi, 1971). te, annenizi qamqr yhrken gosteren resmini yapacaksm~z. Alhnda odunlar yanan bir kazan, tekne veya legende qamqu ylkayan anneniz. Biu de bahqede ipe as~lrnq qamqdar. Sokiikleri diken veya iitii yapan ablaruz~n resmi."lz 1930'lar ve 40'larda annenin yap@ qler bu denli tanunlanmazken, 1950'lerden sonra qamq~r y~kamak bile qocuklara yaptlnlan residerin konusu verilen aynnbl qamqu ykama kompozyonu, 1950 sonrasl den kitaplann~n gonel unsum haline geliyoi. Amk qocuklardan qamqu ylkayan anne, abla resmi yapmalan istenmiyor. Cocuklar resimleri kitaplannda hazu buluyorlar. Ciiyetqi ijboliimiine, yukanda sijzii edilen Hayat Bilgin'kitab~mn problemler lusrmnda da rastlamyor. 2. sldogrencilerine sodan soru $yle: "Annem bir qamqln, 3 mandalla tutturuyor. Bugiin ipe 20 qamqu ash. Scpette 15 mandal kald. Mandallann hepsi ne kadarmg'"' yh, 2. suuf Hayat Bibin' UnitcIm'~ Gwc An'twtik kitab~nda, "Saylar, Iglemler ve Probledern bqh$ alhnda, 4., 5., 6.,...' h sayma anlathyor. bkamlam iizerindeki resimde ise, onliiklii kiiqiik hlardan b i iitii yaparken, digen qamq~r aslyor, anne ise legenin bagmda qamqu yluyor. Kadnlann "g6revlerinni hatlrlatrnak aritmetik kitaplannda bile ihmal edilmiyor. 1963'te okutulan 2. s~n~f Hayat Bilgin' kitablndaki "Oya Camq~r Yhmay Annesinden 0@endin ad paqadan, Oya'lann, Ayge'lerin qamqu ylkamayl annelerinden pk, ders ki- Bggi* Z,rlnlf, "lun taplanndan o&efldi@i goriiyor~z: Yay~nlan, Istanbul, "Oya qamqum nasi y ~kandh bilmiyor ve merak ediyordu. 11. &ken H.. Hayat r bt~tm, H.. Hayat 2. r~n~f. 1959,. r Anne, qamqn ylkamay bana obtir misin, diye yalvardl. Annesi: ~~lqirl, - Yann qamq~r giiniirniiz, gimdi biraz geq yatman nasll hazuland$n~ goriirsiin, dedi. (3. age, r. 88

5

6 I Babama vard~m ederim. 1 ~pt IliW 1. sml Dwla Kitaplnn In 1997, r Y 21. Klnall. F., Hayat Biigisi, 3. wnl dmek Matbaasl, Ankara. 1951, s Kurtulu~ F: Kurtulu$, 0.. YurtW~k Bi/girl, 5. slnrf, Kanaat Matbaaa. 1953, s % &ken, H., Hayat BiCiu', 2. slnl Ulun Yaylnbn, Istanbul. 196, r GOlsem, N.Gi~lsem. 2.. Hayat Biighi. 3. nnlf, (Y.9, 1970, s. 9. kitaplannda. Parayla almd$ halde, qegitli i$emlerden geqen malzemeler de (tarhana, tuqu, sebze, meyve vb.) anneler araclh&iyla kullmhr hale getiriliyor. Mevsim deigiklikle~de "Cevremizde Yapdan lglern bqhkl~ konularda ise tiimiiyle erkek resimleri kullanl- I~yor. Bunlar bialan onaran, badana yapan, bag ve bahqe i,sleriyle erkekler. Bu bqllk alnnda blenen konularda bir tek kadn resmi yer alnuyor. Kahlar ev iqi alan dqlnda yok sayhyor. Uretimin gergeklegtirj, emerjl debim dege~in oldub kamusal alandan kadnlar d~glan~yor, varl~k alanlan smlaruyor. Cal~smak, dolaylslyla iiretmek erkek cinsine ozgii bir hak've ayncallk olarak gijriiliiyor. Bu da geleneksel damg ve toplumsal kahplann yeniden iiretilmesine hizmet ediyor tarihli 3. s~mf Hayat Bibin'kitablnda "Evimizi goneniz siz de begenininiz. Kiiqiiktiir ama sevimlidir; templidir. Tertemizdir. Annem onu cennet gibi siislemigtir,"21 diye yazlyor. Kaduun, evi temiz, tertipli ve siislii tutmaslna dair ornekler pek qok. Buralarda ev-cennet benzeunesi si si yaphyor. Kadmlara toplumsal yqamln dgmda, gergeklikten kopuk yapay cennetler yarathyor ve orada ywalan isteniyor baslnu 5. slruf Yumq1:k Bibin' kitablnda "Evde lgbijliimiin bqllkh konuda "~aba para kazanu. Anne temizlik, yemek, dhj igle~e bakar, evde diizen ve temizligi saglar," deniyor basm 2. SIIIL~ Hayat BiQin' kitabmda "Giiven'in babasmn $i oldukqa iyiydi. Evle- ~ dgetun e shas~ yoktu. Annesi iyi kalpli ve uyd bir kahd. Ev 4leriyle u@$u, qocuklanm yetigtirmek i<m qal~gu dunlrdu. Birlikte gezmeye giderlerdi," deniyor.23 Evde "diizenn ve "huzurnun olmas~, bu "dew igbijliimiine uymakla olanakh goriiniiyor. Uyumun olabilmesi i@ de, annenin kendisi iqin bir ~ etalkp y etmemesi, yani dik bqh, "benciln olmamasl gerekiyor. Bu nedenle m e "iyi kalpli ve uysal" bu kahdu hep. Uysal~mijdiilii de buliite gezmeye gitmektir. Annenin tek byma, alyerig 41ndaki ncdenlerden dolap gezmeye gittirjle dair ornek de bulmyoruz kitaplarda tarihli 3. s d Hayat Bilgin' kitablnda da "ailede kendilirjlden 4baliimiinniin nasll oldub goyle anlathyor: "Biu evde oturan ailenin dirlik diizen i*de yap mas^ i* herkesin kendine dhen giirevi yerine getirmesi gerekiyor. Ornerjl, anne evin temiz turulmasl, yemegin zamanmda haz~rlarup sofiaya gedcilmesi, iitii, qamqu gibi qegitli ev iglerini yikiitiir. Baba qal~garak ailenin gegimini saglar. Kz qocuklar anneye yardunu olur. Erkek $0- cuklar evin dqan hleriyle u@u. Boylece ailede kendiliginden 4bijliimii ~ lur."~~ Evde dirlik ve diizenin sa$anmas~ i<i verilen orneklerde, daima i,sboliiminiin anneye uygun goriilen boliimii hep aynnnh olarak mmlmr. ~gboliimiinde babmn payma dhen ciimle ise hsa ve nettir; saygnhk qabqunr: "Ailenin geqimini sa8amak." Potansiyel "anne baba" olarak goriilen ve gelecekteki rollerini iyi obenmeleri istenen sekiz-dokuz yqlanndaki qocuklara yapllan gu uyan ilginqtir: "... Evde herkes gorevini bilir. Bu boyle olmazsa kanglkllk q~kar, iligkiler bozulur, ailede birlik ve diizen kalmaz."25 Verilen orneklerden igboliimiine dair q~kan sonuca gore, kadlnlar ev iqi hizmetlerini aksanr, g6niilsiiz davran~rlarsa, yani "uyumlu" olmazlarsa "birlik ve diizen" bozulur sonnsl den kitab~ yazarlan daha da ileri gider. Insan~n btlmqli, sosyal bu varhk oldugu unutulur ve " < dis~ bqlar: "Ailenin yapylsinda kadlna biiyiik sorumluluklar dher. 'Yuvap yapan digi kugtur' atasozii de bunu belirtir."26 kus-kahn benzetmeleri den kita~lanna ejrmeve 1 &mime wdlm ediim. I Digi kugun iqgiidiisel olarak yapn$m e@timcilerimiz bilinqli yap~yorlar. ~nsanln, dolayislyla kadlnin yapma ve tiiriinii siirdiirme iqgiidiile~den ote toplumsallqma, bilili kiiltiirel Faaliyette bulunma niteligi vardr. Bu "yaratman etkinligi biitiiniiyle erkeklerin alan~ olarak belirlendib iqin, den kitaplannda kaddara hiqbir yarauclli ve niteli gerektirmeyen ev iqi hizmetler uygun goriiliiyor. Boylece erkek, uygarllb yaratan, ka- I dm ise neslin siirmesini saglayan unsur oluyor. Den kitaplannda annenin kimliksiz kabul edilmesine paralel olarak, erkegin aile reislibe, para kazanmaslna ozehkle vurgu yaphr yh ilkokul4. smf Yumryltk Bibin'kitablnda i$bijliimii goyle anlanl~r: "Babmz bize lazun olan pyleri pazardan qaq~dan sam ah, eve getirir. Annemiz yemekleri piiirir, soframz~ hazdar, babamn biitiin giin Fmde qalqu. Annemiz biitiin giin ev, tarla, sa@m igleriyle uhu. Yiin erjrir, yemek, qama$u, iitii ve temizli iglerini yapar." yhda ise, igbijliimiine dair yukanda sozii edilenler yetersiz bulunur ve Vatandry- Id Bibin' kitablnda Medeni Kanun'dan ornek verilir: "Mesela 152. maddede, kocm aile birliginin reisi oldug; evin seqiminin, q ve qocuklm uygun pkilde yedirilip icimesii ona ait oldug hiikmii yer almaktadu. Demek ki egler arasmda ike itibariyle bu qitlik sijz konusu old@ halde aile birli@nin sarsmnslzca, aksaks~zca devam ettirilmesi iqin kanun, kocaya bqkadk (reislik) yetkisi vermigtir... Hiq giiphesiz annenin de yukiimliiliikleri vardr. 0, kanuna gore, 'ailenin ortak mutlulu@u saglama hususunda giicii yettigi kadar kocasuun muavin ve miipviridir (yani yarduncls~ ve dmgmmdr).' Kanun yukanda sadelqtirerek verdigimiz hiikiimden soma aynen 'Eve kadn bakar,' demektedir."28 Boylece kaddar, vamndqk gorevle~den "en onemiisin olan "eve bakma" $levini yerine getirmez ya da aksanrlarsa yasalar oniinde suqlu dununa dqerler. Den kitaplmda, ai- Mpt w, 1. s~nrf, Dwla Kitaplnn. kt s Kurtulu~ B., Hayat Bilgrii, 3. rm~f, Kurtuly Yagnlan r Karab~ylk. E. U.. Hayat Bilgisi, 2. s1n4 Unw Yaylnevi. Ankara, s Kurtulug F., Yuma$Ilk Bilgiri, 4. s~nl Mill1 Egitim Ba~mevi. Ihanbul. 1952, z8. Vatanda$Ilk Bibid, OM 3. MIII~ Egitim Baarnevi. Ihanbul. 1991, r 36.

7

8 Annnini kendi elkrine whip dmayan. alkiini ve yyamlnl hiunt emeye adayan biriri dank tanlmkyan (ocut rmp, 3. and, Okuma Kilabc 5. wn~f Oedet Banrnevi, Istanbul, 1935, s ~urtulu$, 8.. age, 1951s. 11. x Okuma Kitabi, 4. rind, Devlet Bas~rnwi. Istanbul, s Okuma Kitabi, 5. rind, Owlet Ba~rnevl. Istanbul. 1945, s. 8. "Biz esnaf takrm~ severiz igi Callglr, yqanz erkek ve digi Aram~zda yoktur tembel bir kigi Ulusun oziiyiiz biz, ganlmlz var."3* 1952 tarihli 5. sln~f Okuma Kttah'nda ise aym dizeler gu bigime doniigiiyor: "Biz esnaf talum~ severiz igi Callgkan gayretli birer er kigi Aramlzda yoktur temkl bir kigi Ulusun oziiyiiz biz, plmlz var."33 Kadln ve erkegin birliite iiremgi ve birlikte "ulusun ozii ve PI" sayddgr bir anlay~gtan, maddi ve manevi degerleri erkegin iiremginin veri kabul eddigi bir aniaylga do@ doniigiim yayur. 1935'te 4. slmflarda okutulan Okuma Kitabt'nda ise i~ilerin anladdl- $ dizeler yer allr: "Her sabah erken erken Ufuklar aganrken Yaglanmlg urbalan Yiizleri gams~z, ar Kadn, erkek, ihtiyar Taze luzlar, gocuklar EUerinde bir sepet Ya bir mend, ya bir paket Bu yoldan akm akm Gegerler bunlar bakm."34 Dizele~ ymda, kadm ve erkek igqiilerin oldub bu resim bulunuyor. Daha sonraki ydlarda ne igqiierin, ne de $gi kadmlann anlaaldg orneklere rastlamaktaylz yll~ 5. slmf Okuma Kitabr'nda on iki yd iqiide yaphlar anlathyor: "Eskiden kadn kapah yaw, bir ig tutamaz, erkegin eline bakard. Simdi kadm ozgenliijne kaqmqtur. Erkek gibi a ~ geziyor, i gallg~yor, kazaruyor. Cumhuriyet bunlardan bqka ona kamutaya saylav ve belediyeye aza olmak hahm da vermigtir ki bu, pek gok ileri memleket kaduunm elde edernem$ olduklan bir hakar."35 Kaduun galq~p kazandb, erkeejn eline bakmadb, "ozgenligine kavqtugu" bilgisinin ilkokul obencilerine verilmesi gok anlamhh. Bu ylllann egitimcileri kadmlann toplumsal yqmda iiretken olmalannl desteklerken, k a b gegmigteki (Osmanh'daki) konumunu da si s~k tartlgma konusu yaparlar. Gegmigle hesaplqmadan, k a b konumunu, dolayl- slyla toplumu dehtiremeyeceklerinin bilincindedirler. Ayn~ yaklayma, Cumhuriyet'in kazanunlam ylkma hedefi giidenler de sahiptir. Bu nedenle onlm yap@ ilk gey kadmlan ev igi alanla, qleri ve gocuklanyla tmmlamak ve kamusal alm dgma itmek olur yh 3. s d Hayat Bibin' kitabmda "Kalabahk Bir Ailen ad11 dizelerde gelece* kadm ve erkekle~e uygun goriilen kqilik ozellikleri, meslebel yonelimler ve dolayls~yla toplumsal roller gok iyi (!) anlathyor: "Aysel minik bir luzdu. Her sabah erken kalkar; Yiireginde herkese kaq~ biiyiik sevgi var. Bahadr giizel sesli, kiigiiciik bir yaramaz; Maq, sijylemeden bir dakika duramaz. Can, giizel romanlara, giirlere merakl~, Cok iinlii bir yazlcl olmakta onun akll. Cetin daha gimdiden kaptanhh heveste. Bu aylp degil ya, bir heves var herkeste. Duygu terzi olacak, onun akh dikigte, 0 da ilerleyecek urnanm ki bu igte. Erol bilirim sanlr birgok igleri ama, Karde~leri attllar papugguhu dama. Fikret uva gibi bir gocuktur gegemez ele, Koguculukta yoktur onu gegecek hele. Giingor, ya bir miihendis yahut mimar olacak, Sadece bu iglerden hqlarur o da ancak. Hale, nazl~ bir luzd~, ne konugur, ne giiler, iki yanlndan sarkar ipek sag11 orgder. Iglk'sa yumqac~k nazll ve ~irin bir luz. Pek gabuk hastalmr, hig zora gelmez yaln~z. Ismet de tuhaf bir gocuk, sinirli ve kavgac~. Bir Seye de luzmca bahr acl acl. Jale siisiine d@kiin, modadan aynlamaz, Onun kadar siislenen brki de bulunamaz. Kaya'm cakasmdan yaklqdmaz yma, Dolqlrken bakamaz hi$ soluna, sa$na. kyla gok temiz bir luzdr, igi iitii gamqlr; Hem gok kce-adir; ig eline yakqr. Metin hesab~ sever; bir bankaya girecek, Hem de gok tutumludur, dolduracak biqok gek! Nazh daha gok kiigiik, ama ige yanyor, Ortalk siipiiriiyor, toz, oriimcek ahyor. O@ oyle gigman ki terazileri ku-ar, Fakat pehlivan kadar giicii, kuweti var. Omer uslu, ak&, iyik sever, yapar, Herkesle arks@, dost; her zaman, her $te var. Pertev ressam olacak, her giin galq~r dunu. Cok giizel resii yapar, gok giizel renkler vurur. Remzi keskin balugh, korku biez kahraman. Biitiin kardqlerinden daha getin ve yaman. Suna gigek di&kiinii, onlan diker, sular, Onda gigeklere kaq~ biiyuk bir sevgi var. Siikrii bir k~ipk subay, qimdiden asker gibi, YiiriiyQii, ge$i bir kahnman er gibi!.. Hay# Bilgisi, 1. smd. Devkc Kitaplan. Istanbul. 1997, s 2.

9

10 44. Iwl. N., Aile Bilgisl, orta 2. Hilmi Kitabevi, imnbul, 1937, z ozkan. 2.. Agl~. F., Qsek, A. /Udum.3 3. s~nd, Milll fgltim EaslmM. Istanbul, 1988, s & sosyal BiIq!Ier, 5. unj. Milii fgitlm Banmevi. 1991, r 210. lamhdr: "Paray kazanmaktan ziyade, yolunda kullanmak hiinerdir. Catlak bir testiyi su ile doldurunuz, binz sonra igerisini bombog bulursunuz."44 Paray kazanmaktan qok, harcamada dikkatli olmanln hiiner gerektirdig d*iincesi ozellikle luz qocuklanna ogretiliyordu. Bu ylllar, kaddara giivenin oldug y~llard. Yine ders kitaplannda, mulkiyetin ve giiciin bir kqaktan digerine erkekler arac~h&yia aktanhgmm "dogalnl~&na iligkin dizelerle de kq~laplryomz. "Dede-Baba-OHn bqllkh dizeler goyle: "Dedem babama Bir at alnu~ Cok hi211 gitsin diye Babam bana bir Otomobil alacak Daha hlzl~ gitsin dye Ben oguma bir Uqak alaca$m Goklerde ugsun diye."45 Kad~n~n toplumdaki yeri Den kitaplannda, "Kadnm Toplumdaki Yenn bqu konular araclll&yla kaddann Turk toplumunda yiizydlardr kutsal bir yen oldubndan dz ediliyor. Kitaplm biiyiik gobnlugunda Osmanll'da kahm yerinden soz edilmeden, eski Turk topluluklanna gegilerek kadnln, hakmn yan~ bqmda, hatun olarak soziiniin didendig anladyor. Oradan da, Cumhuriyet'le birlikte kadnlara haklanrun nasd verildigine gegiliyor yllma ait 5. sm~f Soya1 Bilgiler kitablnda, Osmanh'da kaduun bu haklm~ yiarigi anlauhyor. Fakat nedenlennden hig s6z edilmiyor. "ilk Tirk devletlerinde kadm ve erkek qit haklara sahipti. Erkek tek kadnla evlenir, ev de qlerin ortak mah saydud. Cocuklar iizerinde babarun oldub kadar annenin de hdh vard,"m deniliyor ve bu ggmig ozlemi yaradyor. Bunda toplumlann geli~im a~alannln goz ard edilmesi de onemli bu etken oluyor. Ciinkii 0x1 miilkiyetin, devledn ve tektd dinlerin ortaya pkmas~yla birlikte, kadlnlann konumlamdaki degi~iklik bilimsel bir yaklqlmla ele ahmyor. Kadnm toplumdaki konumu yalmzca soyut "kud~k" ve "egitkn kavramlanyla aglklaruyor. Ders kitaplannda, kadmn uygar bir insan o l d egtim gonnesi, meslek sahibi olmas~, iiretmesi, politika yapmasl, diinyada olup bitenden haberdar olmas~, iscedi& zaman qwuk sahibi olabilmesi gibi temel insan haklanndan yoksun bualulrnas~mn bi tablosunu goriiyoruz. Bu yoksunluk, ders kitaplannda kadma iligkin her ornekte ortaya konuyor. Kaduun toplumdaki yerinin kutsalhb gibi, igi doldurulmm~ sazciiklerle, bu yoksunluk gizlenmeye qalrylhyor. Cumhuriyet'in ilk flannda ise, eski Tiirk devletlerinde kadma verilen degeerden slkllkla dz ediliyordu. Bunun yanlnda, Osmarh'da kadnln konumunu~ tiimiiyle reddedilmesi temelinde bir miicadele yiiriitiiliiyordu. Cumhuriyet'i ilk ydlannda ders kitaplannda iflenen konularla "Yiizyrllardr, topiun\umuzda kahm yerinin kuaal olmad~@" gergegi qocuklara gasterilmekteydi ve ders kitaplanndaki ornekler bunu sergilemeye yonelikti tarihli otta 3. s~mf, Ohurna Kitabr'nda "Uyanlk Turkn ile "Softl"mr, soylegisi buna en iyi ornektir. Soh her tiirlii ileri dii?iinceyi reddeunektedir: "Uyan~k Tiirk: Yumaglanmlzln yar~dan ~ogu kadlndlr. Onlar kafes arkaslnda, pege denen karanl~k ortii altlnda yq~yorlar; gun gormeyen qiqekler gibi saranp soluyorlar; bunun iqin onlann yeti~tirdikleri pcuklar da giinden gtine anklqlyorlar. B~rakal~m onlar da bizim gibi yiizlerini aqlp giine~ alunda dolqsmlar; okullara gidip yukselsinler. Soha: Olmaz. Kadln evde kapal~ kalmal~. Diinyay bilmemeli." 'ten itibaren adlm adlm ders kitaplannda kadlna balu~ta ortak payda oluguyor: "Sof tannln balug~. Kadm evde kapal~ tutulan "iq iglernde gorevlendiren, "bazenn d~garda gal$masma izin verilen kisidir. Ders kitaplannda ktz qocuk, istenmeyen qocuktur. IGz qocuklannln diinyaya gelmesi bile sorun olarak ele allnu: 1951 y s~n~f Hayat Rilgiri kitablnda "Cetin'in Kxdqin adh okuma parqasmda, kii~iik Getin sabwlzl~kla, hamile olan annesinin bebeg dogurmas~m bekler. Bebek dohp da anne eve gelince qok sevinir. Ciinkii "erkek kardegn beklemektedir ve adm~ Mean koyacakhr. Annesinin, kucakndaki bebegn luz oldubnu obenen Cetin qllgn gibi awaya bqlar. Okuma parqasl ~oyle devam ediyor: " 'Al; ben Filiz'i istemem. Bunu giinder geriye. Metin gelsin. IGzlardan asker olmaz, onlar dii~manlan kesemez, tiifek de taglyamaz, Fatog gibi yerleri lslaur,' diye tutturdu. Ter ter tepiniyordu: 'Metin nerede? Ben Metin'i isterim, Metin'i!...' dye aghyordu. 1Ste tam bu s~rada annesinin arka tarafinda bir ses, bir viyaklama duyuldu. Keskin keskin, acl au bir bakngu bu. Cetin ~q~nrak annesinin yan~ndaki ki4iiciik tiimsege doe baktl. Sepetteki ktz mlgrl nupl uyuyup duruyordu, oradan gu kabank yerden gelen bu ses, aplu tekir kedinin sesine benziyordu. 'Bu da ne? Kim var orada?' diye yorganlara defy aband, o zaman annesi, ortiilerin almdan tlplu Cetin'e benzeyen, simsiyah saql~, siyah gozlii bir pcuk qlkardl. Cetin ellerini qlrparak: 'Bu Metin mi annecigm? Ben bunu isterim igte,' dye, aglamay blraku. Cetin'in annesi biiyiihnneye gulerek baku: 'Iyi ki qocuklar ikiz dogdu,' dedi."48 Bu ders kitaplann~ okuyarak biiyiiyen her kadn~n, bir erkek, bir luz ikiz dogunna "~ans~". olmadgna g&e durumun ciddiyeti ortadadr. Kadnlann yapma haklan, yine kadlnlar arac olarak kulldarak ellerinden ahmyor. Cinsiyetqi ideoloji topluma oylesine niihz ettiriliyor ki, kadlnlar kendi ezilmi~liklerinin yeniden iireticisi oluyorlar. Kadmnlar, den kitap- Ian aradrbyla toplumdaki en geri anlayqlann kurbanl durumuna diigiidiiyorlar. igte kadnm toplumdaki yen, diinyaya gelmesi bile hog kaq~lanmayan, yqam hak erkektcn sonra gelen varl~k, yani "otekin. Bu ders kitablnln yazannln kadn olmas~ da ~~rtmamah biti. Y deejl, 1951! Boganma olgusu: 1930'lar ve 1950 sonrasl 1991 ylhnda, orta 3. s~nlfta okutulan Vatandrylrb Ribin' kitabmda, evlenme ve boganma olgulan da yasalar temel dnarak ac;~klamyor: "Kanuni fartlan qlmayan yani saglkh, tutar11 bir aile kurma yoniinden yeterli goriilmeyenler, nasll kendiliklerinden bir aile kuramlyorlarsa, toplum ortaya koyduiy kanunla buna engel oluyorsa, aile birligi kumlduktan sonra da bu key6 sebeplerle ylulamaz. Ancak aile birlibin kokiinden sarslldl$nr, mevcut duruma gore de birliginin devam ettirilmesinde ne egler ne de toplum aqsmdan higbir yarar bulunmadljm yetkili hikinin oniinde ispat etmek gerekmektedir."49 Sozii edilen keyfiligin iqine, kahm amk ev igi yapmak istemedigini dylemesi, ~iddete, hakxete, sevgisizlige mmaz kaldbm iddia eunesi gibi pek qok olgu girebi. 47. auma Kitsbr, Om 3. Devlet Banmevl, lmnbu s r. Kmall. F.. Mapt Bilgisi, 3. wnlf, Or& Matbaau. Ankara, s VawndqJtk Bibill; 3, Milli EQilim Bas~mevi. Istanbul. 1991, s. 30.

11

12 "Benim iki sevgilim var Bin annem bin babam Ikisini de ne kadar Cok severim anlatamam!"56 Bu ornekte, anne baba sevgisi birbirinden farkl~ degerlendirilmiyor. Yani, anne sevgisi, kutsalllk ve fedakkl~k soylemiyle ele almm~yor. Sevginin gerekqeleri aynnulandmlmmyor. Ve bu sevgi, qocubn babaya olan sevgisinden ayn bir anlam taglmlyor tarihli 4. sm~f Yurt Bilgisi kitabmda, qocuk anne ve babaslna olan sevgisini goyle anlaayor: "Ah babaclgm, geceleri bazen yorgunluktan bq~m~ kollannun iistiine blrakank kitablmln kqlslnda uykuya haz~rlandi$m zaman saqlanm o$ayarak beni kaldmr, tatl~ bir sesle; 'Haydi dersini bitir, daha uyku zamanlna vakit var,' der. Benimle beraber kitab~m~ okuyarak, q~kanmad$m yerleri anlatarak bana yardun eder. Tad giinlerinde evde bizimle oynar, bize eglenceler bul ur... Camnun iqine sokmak istiyorum gu babam~. Annemi de qok seviyorum..."57 Goriildiigii gibi qocugun anne ve babaya kaq~ sevgisi yalln, smcak ve paylag~m temelindedir. FedGrl~klann abams~ yoktuc Yapmn pek qok almnda, devrimleri gergeklegtinne qabas1 icinde olan bir ulusun egtimcileri, gen~lerin - - oniine, - daymgma ve dayah bir aile modeli koyuyorlar. Bu tutum, dogal olarak qocusir rmi ~umomp, z unt &n anne babalna olan sevgisinin nitelig de belirliyor. Bu nedenle anneler, iilkenin kurtu- 19Y1935. iwa omuz veren bderdir, yalmzca dobran ve yapmlm qocuklanna adayan hder degil. 56. Elref, R.-Sagdullah, M.-hd~k. N., Yeni Ilkntektep, TOrk Kltapgllgl Ltd. $ti s Refik, A.. age, I age, r 21. Oyunlar: 1975 oncesi ve sonrasl 1945'ten itibaren ders kita~lannda eordii&niiz " " kah ve erkekle~ to~lumsal rollerinde- -- kikiyynm, - qocukla iliiki kurmalannda da kqmj (h@~(h&ani oyuhlan, cin-. siyet rouerindelu mevzilenmenin tiplbi;gostergesi. 1942,tarhJ.Alfabc'de anne ogluyla birlikte ip qevirirken, luzl ip athyor. Aym kitapta, bebck yaplp luzma;eien Ge, onanail oyn8f;a~abru-~ijsteri~of~i\niaem qocuklanrun oyunlanna kaulmasl, onlara yo1 gostermesi mutfakta resmedilmedigi dummda soz konusu. Kaddar ne zaman ki ev igleriyle hqu negir gosteriliyor, o zaman oyun aracdl$yia qocukla iligkisi sona eriyor. Babanm oyun arachbyla qocukla iligki kurmaslna dair omeklere ise babm otoriterlignin, ailede "her tiirlii karann verdiw vurgulanma&$ donemde kqdqryomz. Babalann oyun oynarken goriindii@i tek omek, 1928 yh Yurt BiQin'4. smf kitabmda yer allyor: "Herkesin, hepiizin, biitiin ev halkuun evde old@ giin... Ogleye kadar babaclbm benimle, ablamla, kiiqiik kardejmle oynuyor. Ne giizel oyunlar, ne eglenceli vyler bilir, 9u babam!.." '11 ylllara ait Alfak'lerde de baba gocuguyla hrlarda gezerken veya sinemaya giderken anlauhyor. Daha sonralar~ benzeri ornege rastlanrn~yor ere dek luzlarla erkekler birlikte top oynu, ip atlarken, sonnlan benzeri ornekler azal~yor. 1939'da 1. slnlflarda okutulan Okuma Kttabt'ndaki "Ogretmenlik Oyununnda ise yukandakinin tersine hz q~uk Bn plana q~kanllyor: "Ulker goziinden ne olsa kagmaz bir hzd~r. Bahgenin resmini qok iyi yapub iqin yangl o kazandi; ikinci oyunda ogretmen o oldu."59 Bir luz qocugunun, "goziinden ne olsa kagmaz" diye degerlendirildigi tiirden drneklere, daha sonmki ylllarda nstlavam~yoruz ylli Giizel Apabe kitabmdalu, "Fener Alayln ad11 parqa ise Soyle: "Kaya dort fener ald~ / Mete iki bayrak ald~ / Onlar onde Oya arkada / Oh! Ne tat11 oyun.60 Oya'nln, Ayge'nin ve annenin arkalarda anlatlldl$ metinler qok say~da. Bu ve benzeri oyunlarda erkek yocuklar daima luzlardan daha aktif olarak anlaul~yor. Oysa evcilik oyunlannda tersi bir durum soz konusu. IGzlar aktif, erkekler pasit! 1989 tanhli Alfabe'deki "Trafik Oyununnda Kaya trafik polisi, Ozer ve Ali siiriicii, Suna Anna, Fu9unun ile Ayge yaya olarak verilir. Oyunlar, qocuklann dii~ diinyalann~ geni~leten, el becerilerini geli~tiren, kendilerine giivenmelerini saglayan, paylagmmcl olmaya yonelten, lusacasi top- (Ahbe, lw). lumsallqmaiann~ saglayan araglardlr. Ders kitaplannda bu tanlma uygun oyun saylsr oldukqa slnlrlm ve bunlan oynayanlar da erkek qocuklar. Cumhuriyet'in ilk ylllannda ders kitaplanndaki, luz-erkek gmp oyunlannln yerini, sonnlan ikili ve tek bqlna oynanan oyunlar allyor. En onemlisi de hzlann toplumsallagmalann~n qeqevesi, ailenin yeniden iireticisi olma temelinde belirleniyor. Diigleri de eg, anne ve ev kadn~ olmakla smrlan~yor. 1930'larda klzlar, bilim diinyaslna hazlrlanlyor Ders kitaplannda "Evimizde KuUan&$m~z Alet ve Makinelern bqllklm konularda, anncler iitii yaparken, gamqlr makinesiyle qamqlr ylkarken, diki~ makinesiyle dii~ dikerken, findl ocab temizlerken gosteriliyor. Babalar veya erkek yocuklar bunlan kuuamrken resmedilmiyor. Bunun yerine onlar, kazma kiirek, testere, qekiq, telefon, traktor kullan~yor- Iar. Bu resimlerin iistiindeki bqllklarda "Kulland~b~z Alet ve Makinelern yazlyor. Kadmlann alet, makine kullandm$ dummda, eve ait oldub vurgusu yaplhyor. oyununa katlllyor 1989 tarihli 3. slmf Hayat Bilgm'kitablnda babanln ve annenin kullandb alet ve makineler goyle anlauhyor: "Babamlz bit qiviyi qekiqle gakar. Keserle agac~ yontar ve qivileri so- 59. Ok,a l, ker. Agac~ testereyle keser. Civilen kerpetenle q~kanr. Pensle telleri biiker. Annemiz ma- sm~f, Maarif Matbaasl. kasla kumqlan biger... Annemiz dikig dikerken, dikig makinesi kullan~r. Elbiseleri iitiiyle i"nbu" 1939'r'70' N., GOzel iitiiler. Etleri et makinesinde luyma yapar. Kahveyi, kahve degirmeninde qeker."61 Alfabe. Atlas Yaynwi. i"nbuu's Sanayi makinelerini, tanm araqiann~ kdananlar da erkeklerdir tarihli Fen Bilgisi 4. lgsl, u. slnlf kitablnda kaldirag gibi araqlar anlanl~rken, keserle fiviyi qmkannaya gahpn el erkek elidir. Viicudumuzdaki kaldraqlar anlauhrken ise erkek bedeni kdlanlhyor. Yine aynl kita- 1989,s ~i$~~~~;v~,nlfn

13

14 (SIIYde, k ~z socutian fen bilgisi kiiplannda IXI yaparken mimleniyor. Konu: 'Mikroplan &Iihek'! (kn ve Tabii Bilgbi. Birferilmb wn~h ). 65. Ipl. N.. Aile Bilgisi, wta 2. Hilmi Kiibevi, inanbul, 1937, age, Burada donemin gergeklerini goz oniine alan bir balug agl- SI goriiyoruz. Yazar, luz o&encilerin biiyuk bir lusmlrun e@timlerini ilerletmeyeceginin, evlenip ev kahnl olacaglnm ayihdadlr. Cumhuriyet'in ilk doneminin yazarlan, bi yandan luz ogrencileri yiikk e@time, hayaun her alanlna iligkin mesleklere yoneluneye galqiken, diger yandan biiyuk bir lusmn bu hedefe eriqmeyecegini de biliyor. Bu nedenle, ozellikle "Aile Bilgisin dersleriyle "biingli bir ev kah~" yaratma hedefi giidiiliiyor.. Bu derslerde, bir evin sagl~k kogullanna uygunlugu, evin temizligi ve gamq~rlann diizeni, salon diizeni (umz, sade ve zarif do$enmesi), soh diizeni ve yemek adabl, ziyaretler ve kabuller, gocuk ve hasta baluml ile ev ekonomisi konulan luz gocuklanna o$tiliyor. "kzlara mahsusn wgusuyla dikig, nalug ve yama konulannda ailenin basit gereksinimlerinin giderilmesine yonelik becerikli geng luzlar ve ev kahnlan yetigtirmek bu derslerin hedefleri arasmndahr. Bu ders kitaplanyla, "yuksek tahsil gormemign ama belli konularda bilgili (yiyeceklerin besin degerlerinden haberdar, az masrafla soh kurabilen, evini diizenleyebien), gocuk balum konusunda "hai hukiim siiren ydg ve muzlr idetlern h h d a dikkatli bi ev kadm yaratllmak isteniyor. "Muzlr idetlern konusunda slkga yapdan uyan, gocuklann doviilmemesi, sert davrmlmamasl, kotii soz ve davramglara ahgtmlmamasl, korkutulank biiyiitiilmemesi dogrultusundad~r. Ev k a h aym zamanda kiigiiklerin hatalanna k q zaaf ~ gostermemesi gerektik de iizerinde onemle durulan bir konudur: "Bazl gocuklann biiyuk bir sugu varhr: yalan siiylemek. Bir ma, qocu@iun agmdan kiigiik bir yalan dahi igitse buna tahammiil etmemelidir."65 ijzellikle hz gocuklam egtimiyle ilgili ohak, "Do@ Dii$iinceli ve Korkusuz Oh&" bqhkl~ yaz~da gunlar soyleniyor: "Geng luzlar kiigiik yqlanndan itibaren do@ dii$iinceli (tedbirli) ve korkusuz (cesur) olmaya allgtmlmalldu. Bir oriimekten korkup barn, bir damla kan goriip bayllan bir luz hayam sonuna kadar sinirli ve iirkek bir kah olarak Mr. Bu yiizden biiyuk mes'uliyetlere dijer. Tedbirli ve cesaretli olmak ev kahlanna yalmz kederli giinlerde deijl, her zaman ve her igte laumhr. Bir evde biiyiik-kiigiik bir kaza bq gosterdig vakit gocuklann bahmalam, hizmetgilerin telqlnl goren &Ill ve cesaretli bir ev kah hig gq~rmakslzm ne yapacabn~ keslirir. Bilgisiyle, goz ag~kl~byla kazm oniine gegmeye gal~gi. Akdh ve cesaretli analardan kahramanlar yetigir."66 Aile Bilgisi kitaplannda, ev kahm bigh ve cesur olmaslna yonelik yaklqun, onun ev igi iiretiminden ve do&rganl~bdan ayn dii$iiniilmemekteydi. Yuzylllar bop $enat kda- nna gore yonetilmig bir toplumsal sistemden heniiz ghq ve feodalizmin hili biiyik oranda etkili oldugu kqullarda, bu kqullan Cumhuriyet fikri dogtusunda de%tirebilmek igin yaraulmaya gal~gian ev kahm cesaretli ve akdh olmahyh. Bir ev kaduu, aynl zamanda ailesi ve toplum igin bilgili de olmak zorundayh. "Kahnlar fikir ve ahlakga yuksel- medikqe kurduklan aile yuvaslna ve sosyeteye kaq~ fiydal~ bir uzuv olamazlar. Bugiinkii kadln gelecek neslin egtmenidir. Bilgisiz bir kahn boyle bir Gdevin hhdan nasll gelebilir! Kahnlar erkekler gibi diigiinrnek, bimek ve bqlna buyruk ya$amak ister. Bunlar ancak zekhmn yiikselmesiyle hkhh olabilir; yoksa saygdeger bi ma, siizii geger bir ev kadm1 ve hakkuu koruyabien bir insan olamaz. Bugiin kadm evinde ve ev dqmda, herhangi suretle gahg~rsa gallpln kendine mutlaka bilgi laz1md1r."67 "Kahm yiikselmesinin ulusun yiiklmesimden ayn gormeyen anlaylg, yqam hangi alanlnda olursa olsun kahnlann bilgili ve h h koruyan ~ insan olmaslm zorunlu gormekteydi. Geng Cumhuriyet'in egtimcileri geng luzlann, bid olmalannm yam slra, ghkan ve ev igindeki zamanlnl iyi plariayan kigiler olmalam amaghyordu. Sabah, oae ve e m yapllacak iglerle, haftallk, ayllk ve yllda bir yapllan igler birbirinden 'aynlmlp. Bunun hgmda kalan zamamn da misafir kabulii, hasta ziyareti, arkadq bulugmalan ve "okuma ve yazman ile gegirileceg dile getirilmekteydi. Ders kitaplanmn biitiiniine hikim olmayan, ama tamamen ev iqi alanla iligkili olan ED Idarcn' PC Ailc Bibin' kitaplanna egemen bu go@ daha da gerileyerek, 1945 sonrasl biitiin diger ders kitaplannln asd temaslm olqturmqtur. 1930'lu ve 1940'11 ylllarda okutulan Ailc BiQii kitaplan incelendihde, bi bijliimiinii yukanda aktarh$mlz cinsiyetgi orneklere rastlanlyor. Peki bu durum, onceki boliimlerde, diger ders kitaplan bauamnda ulqa$mz sonuglarla geligki i@de midir? Sanmyoruz. Ana hatlanyla bunun nedenlerini sualayalun: 1) Geng Cumhuriyet'in ejjtimcilen esas abh$ kahnlam toplumsal yapma etkin o l d I.-._ kaulmasl hedehe verm4lerdi Bu adaylg, hem tiim temel o g G aers ktaplannidy&ysmugnr, hem de Cumhuriyet'in bizzat kuruculan ve onderleri &I h~defgok%j" ko$ll: ra kaq~n-cesaretle dile &tinniglerdir. Onlar, esas old,*"akti~hhaldaruih' kai$mq;'bq~' dik, meilek-&bi, egtimli bir kaddzdittei%i~e~i:----- 'L--U - * - x. - - rc--... ^ I-- ".A.I 2) Toplumun iginde yaphb verili kogullar goz oniine dnhbda hedeflenen kah tipine az saylda kahm ulapbieceej de bir gergekti. Ku o@encile~ buyuk gobnlu& yukseko$nim goremeyecek ve ev k a h olacakn (bu durum giniimiizde dahi fazlaca de& n@ debldir). Bu nedenle, bu biiyuk gobnlu$ yonelik politikalann da geligtirilmesi gerekiyordu. Bu politikayl, mdiin oldu@ica bigh, inisiyatifli, ev idaresinde sorumlu, uretici kocm yeniden ketime hazilamguu eksiksiz sauayabien, yurda yararh, Cumhuriyet ideolojisii benimsemig gocuklar ye@tirebiecek diizeyde ev kaddan yaratmak olarak ozetleyebiliriz. ksacasl bir "Cumhuriyet kahn yaratllmak isteniyordu. 'Cumhuriyet kadm" olamayanlar ise "Cumhuriyet ev kahn olmahyh. Ne var ki, 1945 sonrasmda ev kahnl~ij~ aim% " - t. da da geri donqler bqlayacaktu. - d -A*, m z e v kah tipi, i@de bannduhb bazl cinsiyetp oglere raben, Osmanh donemine gore biiyuk bi iledemeydi. Osmanh kaduu ve ev kah higbi hakk~ bulunmayan, tamamen cahillige mahkdm edh@ bir kole konumundayh. Cocuklar Osmanh'da ders kitaplanndan: "Bilgh bi k a h kahn almda ya$amak bi be- 67. age 5.13.

15 ladr,"68 bigiminde "bilginlerle donan~yorlard. Cumhuriyet'in kadrnr ise bilgiye ulqmay~ bir yumq olma ha& olarak ogrendi. Tarihi incelerken, donemin kogullan ve o kogullarda toplumda viicut bulabilecek somut segenekler goz oniinde bulundurulmalld~r. Cisiyetgi izlerine karpn, ann koyullannda Cumhuriyet'in ev kadn~ tipinin alternatifi Osmanh'nln kole ev kadlmdlr. Analiz ve elegtiri, bu noktayl dikkate almal~d~r. Bu agrdan baluldlbnda Cumhuriyet'in ilk ydlannda verilen erjtimi, Aile Bilgisi kitaplan da dahil, cinsiyetgi bir egitim degil, cinsiyetgilirj qma yoniinde biiyiik atlhm igeren bir egitim ve obetim olarak degerlendirmek gerekir. 3) Cumhuriyet'in onderleri ve ebtimcileri smlfsal konumlan itibariyle radikal bu rjuva devrimcileriydiler. Yapnun her alanlnda girigtikleri devrimlerle Osmanh'dan kopqu gergeklegtirmeye gahydar. Fakat toplumdaki her tiirden farklrlqmayi ve slnrtlagmayl ortadan kaldamaya, bu arada cinsiyetgiligin tiim izlerini de yok etmeye ve kadn-erkek egitligini her alanda koklii bir bigimde saglamaya yiinelik balug aglslna bu slnltsal konumlan dolay~sryla dogal olarak sahip degildiler. Esas olarak Frans~z Devrimi'nden etkilendiklerini kadn sorununa yaklqunlannda da gormek olasrdr. Ailc BiQiri kitaplannda yazllanlar, iinlii Franslz dii~iiniir J. J. Rousseau'nun Emiladl~ eserinin etkilerini tqrmaktadlr. Hana bu eserden saar saur aktarmalara bu kitaplarda da mtlanmaktad~r. Bu da Cumhuriyet eatimcilerinin slnrrlann~ gizmektedir. Cumhuriyet, Osmanh'ya gore biiyiik bir tarihsel ileri slgmadr. Bu slgramanln en belirgin alanlanndan bin de kadln meselesidir. Fakat sonug olarak Cumhuriyet, bir burjuva devrimcilirjdir. Cinsiyetgiligi daha koklii bir bigimde qabilmek, tarihimizdeki kazanlmlan ve ileri hareketleri savunmak ve onlara sahip gkmaktan geger. Boyle bir balug aglslna sahip olmmn onemi, 1945 sonrasl her alanda veden tavizler sonucunda kadn sorununda, nasll geri admlar aald~$ goriildiigiinde daha iyi anlqilmaktad~r.