ÇALIfiMA L fik LER TAR H

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2658 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1624 ÇALIfiMA L fik LER TAR H Yazarlar Prof.Dr. Ahmet MAKAL (Ünite 1, 4-6) Arfl.Gör. Nail DERTL (Ünite 2) Arfl.Gör. Onur Can TAfiTAN (Ünite 2) Doç.Dr. Seyhan ERDO DU (Ünite 3) Doç.Dr. Aziz ÇEL K (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Ahmet MAKAL ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Çal flma liflkileri Tarihi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Temmuz 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... xi Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar... 1 G R fi... 3 TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR... 3 B R SOSYAL B L M DALI OLARAK TAR H... 5 ÇALIfiMA L fik LER TAR H VE OLGULARI... 5 TAR H ARAfiTIRMALARINDA KURAM... 7 TAR HTE NEDENSELL K... 8 TAR H LE TAR HÇ, BUGÜN LE GEÇM fi... 9 ÇALIfiMA L fik LER VE FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Kurumsal Yaklafl mlar Kurum ve Kurumsallaflma ÇALIfiMA L fik LER N N KURUMSALLAfiMASININ Ö ELER Çal flma liflkilerinin Kurumsallaflmas nda Devletin Rolü D flsal Dinamiklerin Etkisi TAR HTE DÖNEMLEfiT RME ÇALIfiMA L fik LER TAR H N N DÖNEMLEfiT R LMES Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Dünyada Çal flma liflkileri: Sanayi Devrimi nden 1945 e Kadar G R fi SANAY DEVR M VE ÜCRETL ÇALIfiMA L fik S N N YAYGINLAfiMASI Sanayi Devrimi ve Çal flma liflkileri Sanayi Devrimi Sonras Çal flma Koflullar Frans z Devrimi ve Liberalizmin Egemenli i B REYSEL ÇALIfiMA L fik LER NDE DEVLET N MÜDAHALES SEND KALARIN GEL fi M VE TOPLU ÇALIfiMA L fik LER N N KURUMSALLAfiMASI Sendikalar n Do uflu ve Sendikalar Yasaklay c Düzenlemeler ngiltere de Sendikalar n Do uflu ve lk Yasaklamalar Fransa da Sendikalar n Do uflu ve lk Yasaklamalar Almanya da Sendikalar n Do uflu ve lk Yasaklamalar ABD de Sendikalar n Do uflu ve lk Yasaklamalar Sendikal Özgürlüklerin ve Sendikalar n Süreklilik Kazanmas ngiltere de Sendikalar n Süreklilik Kazanmas Fransa da Sendikalar n Süreklilik Kazanmas Almanya da Sendikalar n Süreklilik Kazanmas ABD de Sendikalar n Süreklilik Kazanmas Endüstri liflkilerinde Kurumsallaflma Giriflimleri ve Dünya Savafllar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler ngiltere de Endüstri liflkilerinin Kurumsallaflmas Fransa da Endüstri liflkilerinin Kurumsallaflmas Almanya da Endüstri liflkilerinin Kurumsallaflmas ABD de Endüstri liflkilerinin Kurumsallaflmas Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Dünyada Çal flma liflkileri: 1945 Y l ndan Günümüze Kadar G R fi LER N SONU: KAP TAL ZM N ALTIN ÇA I Dünya Savafl Sonras Fordist Sistem Dünya Savafl Sonras Keynesçilik Dünya Savafl Sonras nda Endüstri liflkileri Endüstri liflkilerinde Ülke Gruplamalar Neo-Korporatizm Çat flmac liflkiler Fordizmin ve Keynesçili in Gerilemesi LERDEN GÜNÜMÜZE ÇALIfiMA L fik LER Sonras Dönemin Temel Özellikleri Teknolojik Dönüflüm ve Esnekleflme Yeni Uluslararas fl Bölümü Sermaye Birikiminin Malileflmesi Özellefltirme Devletin Rolünde De iflim Küreselleflme Döneminde Çal flma liflkileri Küreselleflme Döneminde Sendikalar n Gücünde Azalma Küreselleflme Sürecinde flverenler ve Toplu liflkiler Küreselleflme Döneminde Çok Uluslu fiirketler ve Çal flma liflkileri.. 72 Küreselleflme Döneminde Hükümetler ve Yasal Çerçeve Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Osmanl mparatorlu u nda Çal flma liflkileri...78 G R fi N CEL AÇIDAN ÜCRETL LER Tar m Kesimindeki Ücretliler Sanayi Kesimindeki Ücretliler Sanayi Say m Sonuçlar na Göre flçilerin Niceli i Sanayi Say m D fl ndaki Bilgiler Devlete Ait Sanayi Kurulufllar Hizmetler Kesimindeki flçiler... 83

5 çindekiler v Madencilik Kesimindeki Ücretliler nflaat flçileri Ücretlilerin Niceli ine liflkin De erlendirme N TEL AÇIDAN ÜCRETL LER figücünün ETN K YAPISI ÜCRETL LER N ÇALIfiMA KOfiULLARI Ücret Düzeyleri ve Ücretlilerin Yaflam Standartlar Kad n ve Çocuk flçiler ve Ücretleri Kad n ve Çocuk flçiler Kad n ve Çocuk flçilerin Ücretleri Çal flma Süreleri SOSYAL GÜVENL K Aile çi Yard mlaflmalar Dinsel Yard mlar Meslek Kurulufllar çerisindeki Uygulamalar Modern Anlamdaki Sosyal Güvenlik Uygulamalar B REYSEL ÇALIfiMA L fik LER N N HUKUKSAL ÇERÇEVES : MECELLE.. 94 fiç ÖRGÜTLENMELER Girifl Öncesi Dönemde flçi Örgütlenmeleri Sonras Dönemde flçi Örgütlenmeleri fiç HAREKETLER Girifl Öncesindeki flçi Hareketleri flçi Hareketleri Grevlerin Sonuçlar SONRASI DÖNEMDE GERÇEKLEfiT R LEN HUKUKSAL DÜZENLEMELER Tarihli Tatil-i Eflgal Kanunu (TEK) Tarihli Cemiyetler Kanunu (CK) BA IMLI ÇALIfiANLARI KORUYUCU SOSYAL POL T KA ÖNLEMLER Madencilik Sektöründeki Önlemler Di er Koruyucu Önlemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Türkiye de Tek Parti Döneminde Çal flma liflkileri: S YASET VE ÇALIfiMA L fik LER ÇALIfiMA L fik LER N N KT SAD TEMELLER ÜCRETL LER N N CEL VE N TEL VARLIKLARI flçi Kesiminin Nicel Varl fl statistikleri Kad n ve Çocuk flçiler Kamu Kesimi stihdam ndaki Geliflmeler ÇALIfiMA L fik LER N N HUKUKSAL ÇERÇEVES ÜN TE

6 vi çindekiler Ere li Kömür Havzas na liflkin Yasalar (1921) Anayasas Hafta Tatili Kanunu (1924) Takrir-i Sükûn Kanunu (1925) Medeni Kanun (1926) Borçlar Kanunu (BK) (1926) Umumi H fz s hha Kanunu (1930) Türkiye de Türk Vatandafllar na Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakk nda Kanun (1932) Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu (1935) fi KANUNU ( K) (1936) K nun Önemi K nun Ç kar lmas nda Etkili Olan Faktörler Sosyal Faktörler ktisadi Faktörler Siyasal Faktörler K nun Ç kar lmas nda Etkili Olan D flsal Faktörler Uluslararas Çal flma Örgütü nün (UÇÖ) Etkileri Avrupa daki Otoriter Rejimlerin Etkileri K nun kili Karakteri Yasan n Kapsam Alan ve S n rl l klar Bireysel fl liflkileri Alan ndaki Düzenlemeler Toplu fl liflkileri Alan ndaki Düzenlemeler Grev ve Lokavt Konusundaki Düzenlemeler flçi Temsilcili i Kurumuna liflkin Düzenlemeler fl Uyuflmazl klar n n Halli Konusundaki Düzenlemeler K Kapsam ndaki Genifllemeler ve flçi Say s ndaki Art fl Çal flma Mevzuat n n Uygulanma ve Denetim Aç s ndan De erlendirilmesi CEM YETLER KANUNU (1938) DÜNYA SAVAfiI YILLARINDAK GEL fimeler VE M LLÎ KORUNMA KANUNU Millî Korunma Kanunu Uygulamalar SOSYAL GÜVENL K ALANINDAK GEL fimeler Kamu Kesiminde Çal flanlara Yönelik Sosyal Güvenlik Uygulamalar ÜCRETLERDEK GEL fimeler Kamu Kesimi Çal flanlar n n Maafl ve Ücretlerine liflkin Geliflmeler Memur Maafllar ndaki Geliflmeler Kamu Kesimindeki flçi Ücretlerine liflkin Geliflmeler Kad n ve Çocuk flçilerin Ücretlerine liflkin Geliflmeler De iflik Kurumsal Düzenlemelerin Ücret Düzeyi Üzerindeki Etkileri D ER ÇALIfiMA KOfiULLARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 çindekiler vii Türkiye de Çok Partili Dönemde Çal flma liflkileri: S YASET VE ÇALIfiMA L fik LER DP ve Çal flma liflkileri CHP ve Çal flma liflkileri ÇALIfiMA L fik LER N N KT SAD TEMELLER Yeni Bir Döneme Geçerken ktisat Politikalar nda Temel De iflmeler GSMH daki Geliflmeler GSMH n n ve stihdam n Sektörel Da l m ndaki Geliflmeler ÜCRETL LER N N CEL VE N TEL VARLIKLARI K Kapsam na Giren flçi Say s ndaki Geliflmeler Kamu Kesiminde Memur ve flçi stihdam na liflkin Geliflmeler Kad n flçilere liflkin Geliflmeler Kad nlar n flgücüne Kat lma Oranlar Kad n flgücünün Sektörel ve Mesleki Da l m Kad n flgücünün Statü Da l m ve Ücretliler K Kapsam na Giren Kad n flçiler Kamu Görevlisi Kad nlar n Durumu ÇALIfiMA L fik LER N N KURUMSALLAfiMASINA L fik N GEL fimeler Devletin Örgütlenmesi Çal flma Bakanl n n Kuruluflu fl ve flçi Bulma Kurumu nun Kuruluflu Çal flma liflkilerinin flçi ve flveren Taraflar n n Örgütlenmesine liflkin Hukuksal Çerçeve Cemiyetler Kanunu nda De ifliklik (1946) TAR HL VE 5018 SAYILI fiç VE fiveren SEND KALARI VE SEND KA B RL KLER HAKKINDA KANUN (SEND KALAR KANUNU) (SK) ç Koflullar D fl Koflullar Temel Felsefesi Temel Düzenlemeleri Sendikalar n Kuruluflu Sendikalar n Faaliyet Alanlar Sendikalar Kanunu ve Uluslararas Normlar Toplu Pazarl k ve Greve liflkin Geliflmeler SEND KAL ALANDAK GEL fimeler Sendika ve Sendikal flçi Say s ndaki Geliflmeler flveren Kesiminin Örgütlenmesine liflkin Geliflmeler Sendikal Hareketin Geliflimi Üzerinde Etkili Olan Faktörler Ülkenin Sosyo-ekonomik, Siyasal ve Kültürel Koflullar Mevzuat ve Yönetimin Uygulamalar Sendikalar n Denetimi Siyaset Yasa flverenlerin Sendikal Harekete Karfl Tavr Sendikal Hareketin Liderlik, Kadro, E itim ve Mali Sorunlar ÜN TE

8 viii çindekiler B REYSEL ÇALIfiMA L fik LER ALANINA YÖNEL K HUKUKSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMALAR K nun Kapsam nda Geniflleme K nda Yap lan Di er De ifliklikler fl Mahkemeleri Kanunu (1950) flçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Günlerinde Ücret Ödenmesi Hakk nda Kanun (1951) Bas n Mesle inde Çal flanlarla Çal flt ranlar Aras ndaki liflkilerin Tanzimi Hakk nda Kanun (Bas n K) (1952) Garson ve Benzeri flçilerin Hizmet Karfl l klar Hakk nda Kanun (1953) Ö le Dinlenmesi Kanunu (1954) Deniz fl Kanunu (1954) Devlet ve Ona Ba l Müesseselerde Çal flan flçilere lave Tediye Yap lmas Hakk nda Kanun (1956) Y ll k Ücretli zin Kanunu (1960) Çal flma Mevzuat n n Uygulanma ve Denetim Aç s ndan De erlendirilmesi SOSYAL GÜVENL K ALANINDAK GEL fimeler flçi Sigortalar Kurumu nun ve De iflik Sigorta Kollar n n Kuruluflu Memurlar n Sosyal Güvenli ine liflkin Geliflmeler: Emekli Sand TÜRK YE-ULUSLARARASI ÇALIfiMA ÖRGÜTÜ L fik LER UÇÖ nün Türk Çal flma Mevzuat na Etkileri ÜCRETLERDEK GEL fimeler Öncesi Dönemde Ücretler Döneminde Ücretler Tar m ve malat Sanayiinde Ücretler Kamu Kesimi Çal flanlar n n Maafl ve Ücretlerine liflkin Geliflmeler Memur Maafllar ndaki Geliflmeler: Dönemine liflkin De erlendirme Kamu Kesimindeki flçi Ücretleri: Dönemindeki Geliflmeler Kamu Kesiminde Memur ve flçi Olarak Çal flanlar Aras ndaki Gelir Farkl l klar na liflkin Bir De erlendirme Kad n flçilerin Ücretlerine liflkin Geliflmeler Türkiye Genelinde Kad n flçilerin Ücretlerine liflkin Geliflmeler Kurumsal Düzenlemelerin Ücretler Üzerindeki Etkileri Asgari Ücret Saptamalar Toplulukla fl htilaflar D ER ÇALIfiMA KOfiULLARI Çal flma Süreleri Çal flma Yafl flçi Sa l ve fl Güvenli i Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

9 çindekiler ix Türkiye de Çal flma liflkilerinde Kurumsallaflma: G R fi ÇALIfiMA L fik LER N ÇEVRELEYEN VE ETK LEYEN KOfiULLAR Siyaset ve Çal flma liflkileri Çal flma liflkilerinin Toplumsal ve ktisadi Temelleri ktisadi Politikalar ve Geliflmeler Sosyal-S n fsal Yap da De iflim: flgücü, flçilik ve Ücretliler ÇALIfiMA L fik LER N N KURUMSALLAfiMASI Toplu Çal flma liflkilerine Yönelik Yasal Düzenlemeler Anayasas ve 275 Say l Sendikal Yasalar ve 657 Say l Yasalar Bireysel Çal flma liflkileri SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES VE L fik LER Sendikalaflma Sendikal Geliflmeler flveren Örgütleri Toplu fl Sözleflmeleri ve Ücretler Sosyal Taraflar Aras ndaki liflkiler flyeri Düzeyindeki liflkiler Çal flma Meclisi Toplumsal Anlaflma fiç HAREKETLER Grevler Grev D fl Eylemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Çal flma liflkilerinde Esneklik ve Kurals zlaflma: G R fi ÇALIfiMA L fik LER N ÇEVRELEYEN VE ETK LEYEN KOfiULLAR ktisatta Liberalizm Siyasette Anti-Liberalizm: 24 Ocak ve 12 Eylül Sosyal-S n fsal Yap da Yaflanan Geliflmeler: stihdam ve Ücretliler ÇALIfiMA L fik LER NDE ESNEKLEfiME SÜREC Toplu Çal flma liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler Eylül Döneminin Yasal Düzenlemeleri Anayasas : Sendikal Haklara Ayr nt l S n rlamalar ve 2822 Say l Yasalar Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklar ve 4688 Say l Yasa Bireysel Çal flma liflkilerinde Yaflanan Geliflmeler fl Güvencesi ve 4857 Say l fl Yasas SOSYAL TARAFLARIN ÖRGÜTLENMES VE L fik LER Sendikal Geliflmeler ÜN TE 8. ÜN TE

10 x çindekiler Sendikalaflma Oranlar flveren Örgütleri TOPLU fi SÖZLEfiMELER VE ÜCRETLER YHK Dönemi Kamu Kesimi Toplu Pazarl k Süreci Genel Olarak Toplu Sözleflmeler Ücretler fiç HAREKETLER : GREV VE GREV DIfiI EYLEMLER Grevler Grev D fl Eylemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sözlük

11 Önsöz xi Önsöz Sosyal bir bilim dal olarak tarih in iki temel ifllevi var. Bunlardan biri, geçmifl i anlamak, di eri ise geçmiflin bir ürünü olarak bugün ü anlamam za yard mc olmak. Tarih ile çal flma iliflkileri disiplininin kesiflim alanlar nda yer alan çal flma iliflkileri tarihi ise çal flma iliflkileri alan n n geçmiflinde yer alan olgular saptayan, toplumsal sonuç ve etkilerine göre de erlendirerek iflleyen, sonuçlar na ulaflt ran; böylece de bu alanda bafllang çtan günümüze kadar meydana gelen geliflimi ortaya koyan bir sosyal bilgi alan olarak karfl m za ç k yor. Bu çerçevede, çal flma iliflkileri alan n n bugününü anlayabilmek, ancak ve ancak onun geçmiflini anlayabilmekle mümkün oluyor, bunun için ise çal flma iliflkileri tarihinin katk lar na ihtiyac m z var. flte, elinizdeki Çal flma liflkileri Tarihi kitab nda yer alan ünitelerde, dünyada ve Türkiye de bafllang çtan bugüne iflçi-iflveren iliflkisinin de iflik boyutlar incelenerek, geçmiflten günümüze uzanan yola fl k tutuluyor. Kitapta yer alan 7 ünitenin 2 sinde dünyada, 5 inde ise Osmanl mparatorlu u da dahil olmak üzere Türkiye de çal flma iliflkileri alan ndaki tarihsel geliflimi de- iflik boyutlar yla ve bütüncül bir tarih anlay fl yla ele al yoruz. Alana iliflkin temel kavramlar ve yöntem sorunlar n kitab n girifl niteli indeki 1. Ünite sinde ele alarak, ö rencilerimizi di er ünitelerdeki bilgilere haz rlaman n uygun olaca n düflündüm. Bugüne kadar, Türkiye çal flma iliflkileri tarihinin de iflik dönemlerine iliflkin olarak, içlerinde kendi çal flmalar m n da bulundu u kitaplar yay nlanm flt ; ancak elinizdeki kitap, çal flma iliflkileri tarihini gerek Türkiye, gerekse dünya itibariyle bafllang çtan günümüze kadar getiren içeri i ile bu alanda bir ilk olma niteli ini tafl yor. Bu özelli iyle, kitab n büyük bir ihtiyac giderece ini ve sevgili Aç k Ö retim Fakültesi ö rencileri kadar, bu alanda ö renim gören di er ö rencilerin alana yönelik bilgi ihtiyaçlar n karfl lamaya da katk da bulunaca n düflünüyorum. Çal flma liflkileri Tarihi ni ba ms z bir ders olarak Aç k Ö retim Fakültesi program na koyarak, böyle bir kitab n oluflumuna olanak sa layan Anadolu Üniversitesi yöneticilerine teflekkür ediyorum. Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Lisans Program Koordinatörü Prof.Dr. Ufuk Ayd n a ve kendileriyle ayn bölümde ders veriyor olmaktan mutluluk duydu um Anadolu Üniversitesi Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Bölümü ndeki de erli meslektafl ve dostlar ma da bu vesileyle teflekkür etmek benim için bir zevktir. S n rl bir zaman içerisinde, fedakârl klarda bulunarak kitab n yetiflmesi için üstün bir gayret gösteren ve ünitelerini tamamlayan de erli meslektafllar m Seyhan Erdo du, Aziz Çelik, Nail Dertli ve Onur Can Tafltan a teflekkürlerim ise her fleyin üzerindedir. Kitab n de erli ö rencilerimize yararl olmas n diliyorum. Editör Prof.Dr. Ahmet Makal Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

12 1ÇALIfiMA L fik LER TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Bir sosyal bilim dal olarak tarih ve olgular n tan mlayabilecek, Çal flma iliflkileri tarihi ve olgular n anlatabilecek, Tarihte seçicilik ve tarihsel olgular aç klayabilecek, Çal flma iliflkileri tarihinde kurumlar n önemini ve geliflimini aç klamak, Tarih incelemelerinde dönemlefltirmenin anlam ve gereklili ini de erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Çal flma liflkileri Çal flma liflkileri Tarihi Çal flma liflkileri Tarihinin Dönemlefltirilmesi flgücünün Statü Da l m çindekiler Tarih Tarihin Olgular Tarihsel Olgular Tarihte Dönemlefltirme Tarihte Nedensellik Çal flma liflkileri Tarihi Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar G R fi TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR B R SOSYAL B L M DALI OLARAK TAR H ÇALIfiMA L fik LER TAR H VE OLGULARI TAR H ARAfiTIRMALARINDA KURAM TAR HTE NEDENSELL K TAR H LE TAR HÇ, BUGÜN LE GEÇM fi ÇALIfiMA L fik LER VE FARKLI KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ÇALIfiMA LKELER N N KURUMSALLAfiMASININ Ö ELER TAR HTE DÖNEMLEfiT RME ÇALIfiMA L fik LER TAR H N N DÖNEMLEfiT R LMES

13 Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar G R fi Çal flma iliflkileri alan n n, konular itibariyle de iflik sosyal disiplinlerle yak n iliflkide olmas, bir baflka deyiflle disiplinler aras bir karakter tafl mas, özellikle tarih boyutunda yap lacak çal flmalar aç s ndan daha da önem kazanmaktad r. Bu nedenle, çal flma iliflkileri alan n di er sosyal disiplinlerden yal t lm fl biçimde anlamak olanakl de ildir ve alan n ayn zamanda siyasal, iktisadi ve toplumsal boyut- lar yla ve bütüncül bir yaklafl m içerisinde ele al nmas gerekir. Biz, elinizdeki Çal flma liflkileri Tarihi kitab nda yer alan ünitelerimizde, dünyada ve Türkiye de ça- DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M l flma iliflkileri tarihinin geliflimini böyle bütüncül bir yaklafl m içerisinde ele al yoruz. Di er taraftan, tüm tarih araflt rmalar nda araflt rmac n n karfl s na SORU ç kan yöntemsel sorunlar, çal flma iliflkileri tarihi söz konusu oldu unda, daha da fazlas yla SORU mevcuttur. Özellikle Türkiye çal flma iliflkileri tarihi alan ndaki çal flmalar n yetersizli i, bu sorunlar n yeterince tart fl lmam fl ve çözülememifl olmas sonucunu da D KKAT D KKAT do urmaktad r. Bütün bu nedenlerle, kitab m z n ilk ünitesini çal flma iliflkileri tarihi alan na iliflkin temel kavramlar ile yöntem sorunlar na ay rman n ve bunlar üzerinde etrafl ca durman n, di er 7 ünitede ele ald m z konular n daha iyi anlafl lmas na katk da bulunaca n düflünüyor ve Ünite 1 de çal flma iliflkileri, tarih ve AMAÇLARIMIZ çal flma iliflkileri tarihine iliflkin baz kavram ve yöntem sorunlar n tart fl yoruz. AMAÇLARIMIZ Bu ünitedeki konular, Ahmet Makal n Osmanl mparatorlu u nda K Çal flma T A P liflkileri: bafll kl kitab nda kapsaml olarak ele al nmaktad r. TEMEL KAVRAM VE SORUNLAR TELEV ZYON flgücü, Bir ülkedeki nüfusun üretici durumda bulunan, iktisadi faaliyete kat lan k sm d r (Zaim, 1997: 124). flgücü içerisindeki insanlar, ya fiilen çal flmaktad rlar ya da aktif biçimde ifl aramaktad rlar. flgücü kavram yla ayn anlama gelmek üzere, aktif nüfus ve faal nüfus kavramlar da kullan lmaktad r. flgücü NTERNET içerisinde yer alan kifliler, statüleri itibariyle birbirlerinden farkl l klar göstermektedir. Günümüzün endüstrileflmifl toplumlar itibariyle iflgücü statü aç s ndan de erlendirildi inde, karfl m za dört ana kategori ç kmaktad r (Ekin, 1976: 27-32): a. Ücretliler (iflçiler), b. flverenler, c. Kendi hesab na (ba ms z) çal flanlar, d. Ücretsiz aile iflçileri. K T A P TELEV ZYON NTERNET

14 4 Çal flma liflkileri Tarihi Çal flma iliflkileri, iflgücü içerisindeki farkl statü kategorileri aras ndaki, üretim sürecinden kaynaklanan iliflkilerdir. Ücretliler ya da ayn anlama gelmek üzere iflçiler, baflkas na ait bir iflte, ücret veya maafl karfl l çal flanlard r. Bu ba lamda, ücretlilerin ba ml olarak çal flt klar iflverenin devlet ya da özel bir flah s olmas, kavram n içeri i itibariyle bir farkl l k getirmedi inden, her iki kesim de ücretliler kategorisi içinde düflünülmektedir. Yan nda ücret karfl l iflçi çal flt ran kiflilere iflveren, bunlar n oluflturdu u kategoriye de iflverenler denilmektedir. Ücretliler ve iflverenler, bir madalyonun iki yüzü gibi, birbirlerini tamamlayan, bir arada var olan kategorilerdir. Bu kategorilerden biri olmadan, di erinin varl n düflünmek olanakl de ildir. flgücü içerisinde, kendileri ücret karfl l nda bir iflverene ba ml olarak çal flmayan, ancak yanlar nda ücret karfl l iflçi de istihdam etmeyen, buna karfl l k, kendilerine ait sermayeyi kullanarak ve kendi iflgüçleri ile üretim sürecine kat lan kifliler, kendi hesab na çal flanlar ya da ayn anlama gelmek üzere ba ms z çal flanlar kategorisini oluflturmaktad r. Di er taraftan ücretsiz aile iflçileri, kendilerine ait olmayan, ama aileye ait üretim araçlar yla, ama ücret geliri elde etmeksizin çal flan kendine özgü bir kategori oluflturur. Bu kesim, ücret karfl l nda bir iflverene ba ml olarak çal flmad klar için ücretliler kategorisine, yanlar nda ücret karfl l iflçi istihdam etmedikleri için iflverenler kategorisine, çal flmalar n kendi sahip olduklar sermaye ve ifl güçleri ile sürdürmedikleri için de kendi hesab na çal flanlar kategorisine girmez. Türkiye de dahil olmak üzere, geliflmekte olan ülkelerde, özellikle tar m kesiminde genifl bir ücretsiz aile iflçileri kesimi bulunmaktad r. Çal flma iliflkileri tarihi aç s ndan bak ld nda, tarihin de iflik dönemlerinde, iflgücünün farkl statü kategorilerinden olufltu u saptanabilmektedir. Bir baflka deyiflle, iflgücü içerisindeki statüler, tarihin belirli dönemlerine karfl l k gelmektedir. Örne in yüzy l Avrupas nda iflgücü yukar daki statü kategorilerinden çok, feodal beyler ile onlar n çal flt rd serflerden oluflmaktayd. Oysa günümüzde, belirli ülkelerde 4 lü kategorilefltirmemiz d fl nda çal flan ve çal flt ran kategorileri bulunmakla birlikte, bunlar n iflgücü içerisindeki a rl klar n n azalm fl veya ortadan kalkm flt r. O halde, iflgücü içerisindeki statü kategorilerinin mutlak ve evrensel olmad klar, tarihsel süreç içerisinde durmaks z n de iflime u rad klar söylenmelidir. Dolay s yla, belirli statülerin varl ve gösterdi i da l m, belirli tarihsel koflullara ve dönemlere karfl l k gelmektedir. flgücünün statü da l m nda zaman içerisinde sanayileflme sürecine koflut olarak gözlenen en temel e ilim, ücretlilerin oran n n art fl göstermesi, buna karfl l k kendi hesab na çal flanlar ile ücretsiz aile iflçilerinin oran n n düflüfl göstermesidir (Bu oluflum ve nedenleri konusunda, Ekin, 1968: ). En genel hatlar yla çal flma iliflkileri kavram iflgücü içerisindeki farkl statüler aras nda kurulan iliflkiler olarak tan mlanabilir. Bu iliflkileri, di er insani iliflkilerden ay rt etmek için, tan ma üretim sürecinden kaynaklanan iliflkiler ifadesini eklemek de gereklidir. Belirli bir toplumda, belirli bir dönemde, iflgücü içerisindeki farkl kategoriler aras nda kurulan çal flma iliflkilerinin saf bir biçimde bulunmamas, çeflitlilik göstermesi do ald r. Bir baflka deyiflle, ayn anda, birbirinden farkl çal flma iliflkileri bir arada bulunabilmektedir. Örne in yukar da belirtti imiz gibi, feodal dönemde, baflat çal flma iliflkisi feodal beylerle serfler aras ndaki iliflki olmakla birlikte, iflgücü içerisinde iflçilere ve iflverenlere, dolay s yla bu kategoriler aras ndaki iliflkiye de rastlanabilmektedir. Ancak burada belirleyici olan, kategorilerin toplam içindeki a rl klar olmaktad r. 18. yüzy lda Bat Avrupa ülkelerinde yaflanan Sanayi Devrimi ile, iflgücü içerisinde genifl bir iflçi ve iflveren kesimi oluflmufl ve çal flma iliflkileri, giderek bu iki kesim aras nda kurulan iliflkilere dönüflerek, endüstrileflmifl toplumlardaki baflat çal flma iliflkisi halini alm flt r.

15 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar 5 Di er taraftan, çal flma iliflkileri kavram, iflçilerle iflverenler aras ndaki iliflkiyi gösteren kavramsal içeri ine ilave olarak, bu iliflkiyi inceleyen bir sosyal disiplin olarak da kullan lmaktad r. Bu disiplinin ana konusu, iflgücü içerisindeki iki statü yani ücretliler ile iflverenler aras nda kurulan iliflkilerdir. Çal flma iliflkileri, bir sosyal disiplin olarak, bu iliflkiyi de iflik yönleriyle ele al r. Örne in ifl hukuku kapsam nda, ücretlilerle iflverenler aras ndaki iliflkinin hukuksal boyutu; çal flma ekonomisi kapsam nda, bu iliflkilerin ekonomik boyutu; çal flma sosyolojisi ve çal flma psikolojisi kapsam nda ise bu iliflkilerin sosyolojik ve psikolojik boyutlar incelenir. Bu çerçevede, çal flma iliflkileri, ücretliler ile iflverenler aras ndaki baflat çal flma iliflkisinin de iflik boyutlar n inceleyen bir disiplin olarak tan mlanabilir. B R SOSYAL B L M DALI OLARAK TAR H En k sa ifadesiyle, tarih bir bilim dal d r. Genel kabul gören bir s n flamaya göre, bilimler do a bilimleri ve sosyal bilimler olarak iki ana kategoride ele al nmaktad r. Bu çerçevede, tarih bir sosyal bilim olarak de erlendirilmelidir. Tarih; iktisat, sosyoloji, psikoloji, iflletme gibi di er sosyal bilim dallar ile karfl laflt r ld nda, onlarla benzerlikleri yan nda, farkl l klar ve kendine özgü metodolojik sorunlar da oldu u da görülür. Tarihi di erlerinden ay ran en önemli özellik, ad na geçmifl dedi imiz zaman dilimiyle ilgilenmesidir. Buna karfl l k, tarihin, bugünü anlamam - za yard mc olmak ve gelecek için öngörülerde bulunmak gibi, onun bilim olma niteli inden kaynaklanan ifllevleri de vard r. Bir anlamda, tarih çal flmalar nda temel amaç, geçmiflin aç klanmas na dayanarak, bugünü anlamak t r. Bu ba lamdad r ki, büyük tarihçi Febvre, Tarih, geçmiflin ve bugünün incelenmesidir demektedir (Braudel, 1985: 82). Bir baflka ünlü tarihçi olan Carr n ifadesiyle de, Geçmifl, bizim için, bugünün fl nda anlafl labilir ve bugünü tümüyle ancak geçmiflin fl - nda anlayabiliriz. nsan n geçmifl toplumu anlamas n ve bugünün toplumuna daha çok egemen olmas n sa lamak, tarihin çifte ifllevidir (Carr, 1987: 74). Febvre in Tarih, geçmiflin ve bugünün incelenmesidir ifadesini aç klay n z, tarih geçmifl yan nda niçin bugünün de incelenmesidir? ÇALIfiMA L fik LER TAR H VE OLGULARI DÜfiÜNEL M Çal flma iliflkileri ni iflgücü içerisindeki de iflik statü kategorileri aras nda, üretim sürecinden kaynaklanan iliflkiler olarak tan mlad m zda, çal flma SORU iliflkileri tarihi de bu iliflkinin de iflik yönleriyle, geçmifl dedi imiz zaman diliminde ilgilenen, çal flma iliflkilerinin zaman içerisindeki de iflimini konu alan bir sosyal bilgi alan D KKAT olarak belirginleflmektedir. Bu anlamda, çal flma iliflkileri tarihi, iki sosyal disiplinin, yani tarih ve çal flma iliflkileri nin kesiflim alanlar nda yer alan bir bilgi alan olmaktad r. 1 DÜfiÜNEL M Çal flma iliflkileri tarihi, çal flma iliflkilerinin SORU geçmifl dedi imiz zaman dilimindeki de iflimiyle ilgilenen bir sosyal bilgi alan d r. D KKAT Çal flma iliflkileri tarihi, niçin tarih ile çal flma iliflkilerinin kesiflim alanlar nda yer alan AMAÇLARIMIZ bir bilgi alan olarak nitelenmektedir? AMAÇLARIMIZ 2 Tarih geçmifl ad verilen zaman dilimi ile ilgilenen bir bilim DÜfiÜNEL M K T Adal P olarak tan mland nda, tarihin geçmiflte ne ile ilgilendi ini de sorgulamak gerekecektir. Bu sorunun en özlü ve k sa cevab, tarihin geçmiflin olgular SORU ile ilgilendi idir. Bir baflka deyiflle, tarihin hammaddesi ya da malzemesi, geçmiflin olgular d r. Bu TELEV ZYON olgular n niteli i üzerinde ise tarihçi Collingwood un sözlerini aktarmak yeterli D KKAT olacakt r. Collingwood önce Tarih ne tür fleyler arar? diye sormakta, sonra da SIRA NTERNET S ZDE DÜfiÜNEL M K T A P SORU TELEV ZYON D KKAT NTERNET AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

16 6 Çal flma liflkileri Tarihi kendi sorusunu yan tlamaktad r: nsanlar n geçmiflte yap lm fl eylemleri (Collingwood, 1990: 28). Ancak, insanlar n geçmiflte yap lm fl eylemleri nden oluflan sonsuz say da olgu bulunmaktad r ve olgular n say ca çoklu u, tarihçiyi s k nt ya sokar (Tosh, 1997: 127). Örne in; her hangi bir kiflinin do umu ya da okula bafllamas bile, geçmifl denilen zaman dilimine ait olgulard r. Ancak, bu olgular, o kiflinin kendisini, ailesini ve yak n çevresini ilgilendirmekten öteye bir anlam ve önem tafl maz. Buna karfl l k, baz olgular bütün insanl k aç s ndan ciddi toplumsal sonuçlara ve etkilere sahip olabilir. Örne in, Sanayi Devrimi, her hangi bir insan n bireysel yaflam ndan farkl olarak, derin ve kal c toplumsal etkiler b rakan bir olgudur. Elbette, kimi zaman, bireysel gibi görünen baz olgular da önemli toplumsal etkilere sahip olabilir ve bu durumda, bunlar da tarihsel olgular olarak de erlendirmek gerekir. Carr, buna örnek olarak Sezar n Rubicon nehrini geçiflini göstermektedir. Birçok insan n bu nehri geçifli, tarihsel bir anlama sahip de ilken; Sezar n geçifli, toplumsal sonuçlar ve etkileri itibariyle tarihsel bir olgu olarak de erlendirilmektedir (Carr, 1987: 17). Türkiye tarihinden benzeri bir örnek verilecek olursa, Mustafa Kemal in 19 May s 1919 da Samsun a ayak bas fl da, sonuçlar ve etkileri itibariyle tarihsel bir olgu olarak de erlendirilmelidir. 3 Geçmiflte kalan SIRA baz S ZDE bireysel nitelikli olgular, niçin ayn zamanda tarihsel olgular olarak da nitelenebilmektedir? DÜfiÜNEL M Tarihçi, geçmiflin olgular n sonuç ve etkileri itibariyle de erlendirir ve önemli olanlar SORU tarihsel olgu olarak niteleyerek, di erlerinden ay rt eder. D KKAT Tarihin DÜfiÜNEL M olgular, kuflkusuz de iflik bilim dallar n n ilgi alan na girer. Örne in, 1789 Frans z htilâli, ana çizgileriyle siyasal tarih alan na giren bir tarihsel olgudur. Bununla, Frans z SORU htilâli nin siyasi tarih d fl ndaki bilim dallar n ilgilendirmeyen bir olgu oldu u söylenmemektedir. Tam tersine, o, insanl k tarihi üzerindeki etkileriyle, birçok sosyal bilim dal n ilgilendiren bir olgu olma niteli ini tafl maktad r. Burada söylenmek istenen, Frans z htilâli nin, baflat bir biçimde siyasal tarihin ilgi D KKAT alan na girdi idir. Buna karfl l k, Sanayi Devrimi; iktisadi yönleriyle iktisat tarihinin, çal flma yaflam na iliflkin yönleriyle ise çal flma iliflkilerinin alan na giren bir tarihsel olgudur. Dolay s yla tarihsel olgular aras nda, bilim dallar itibariyle, baflka bir deyiflle, alan ve konular itibariyle bir ayr flt rma yapmak zorunlu olmaktad r. Tarihin olgular aras nda yapt m z, önem ve etkiye dayal bu seçme süreci içerisinde, ilgi alan m z oluflturan bilim dal n n yan nda, mekâna ba l bir ayr flt rma da zorunlu olmaktad r. Örne in, Türkiye çal flma iliflkileri tarihi söz konusu oldu- K T A P unda, tarihin olgular aras nda, Türkiye ile ilgili olanlar ön plana ç kacakt r. Bir baflka deyiflle, ilgi alan m z oluflturan mekâna göre, olgular yeni bir ayr flt rmaya daha tâbi tutulacaklard r. Türkiye çal flma iliflkileri tarihini, çal flma iliflkileri tarihinin genel olgular ndan ba ms z bir biçimde de erlendirmek mümkün olmad TELEV ZYON için, bu elbette di er olgular tarih sahnesinden silmek anlam na gelmemekte, ancak, temel ilgi alan olarak Türkiye çal flma iliflkileri tarihinin olgular üzerinde odaklan lm fl NTERNET olmaktad r. Tarihsel olgular n önem ve etkileri itibariyle yap lm fl olan de erlendirmeler, hem alan, hem de mekân itibariyle, çal flma iliflkileri tarihinin olgular aç s ndan da geçerlidir. Önem ve etki itibariyle Frans z htilâli ne denk bir örnek, çal flma iliflkileri aç s ndan da derin sonuçlar do uran Sanayi Devrimi olabilir. Türkiye çal flma iliflkileri tarihinin önemli olgular na ise, örne in 1936 tarihli fl Kanunu, 1963 tarihli Sendikalar Kanunu örnek olarak gösterilebilir. Gene, 1952 y l nda Türkiye flçi Sendikalar Konfederasyonu nun, 1962 y l nda Türkiye flveren Sendikalar Konfe- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET

17 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar 7 derasyonu nun kuruluflu da, Türkiye çal flma iliflkilerinin geçmifl denilen zaman diliminde kalan önemli olgular aras ndad r. Bu konfederasyonlara ba l her hangi bir sendikan n kuruluflu, iflçilerin iflçi sendikalar na, ya da iflveren statüsündeki kiflilerin iflveren sendikalar na üye olmalar da, çal flma iliflkileri alan n n geçmiflte yer alan olgular aras nda olmakla birlikte, di erleriyle eflit öneme sahip de illerdir. Gene, Sendikalar Kanunu ile bu yasaya uygun olarak ç kar lan bir yönetmelik ya da Türkiye flçi Sendikalar Konfederasyonu nun kurulmas ile herhangi bir iflçi sendikas n n kuruluflu ya da bu konfederasyona üye olmas aras nda da önem aç - s ndan ciddi farkl l klar bulunmaktad r. Ayn flekilde örne in, bir iflyeri düzeyinde sadece 100 iflçinin kat ld bir grevle, milyonlarca iflçinin kat ld, ülke ölçe indeki bir genel grev de, toplumsal sonuç ve etkileri itibariyle farkl öneme sahiptirler. Özetleyecek olursak, çal flma iliflkileri tarihinin olgular, farkl önem derecelerine sahiptir; bu olgular aras nda belirleyici öneme sahip olanlar bulundu u gibi, daha düflük düzeyde etkili olanlar ya da tümüyle önemsiz olarak kabul edilebilecek olanlar da bulunmaktad r. Bu nedenle, çal flma iliflkileri tarihi aç s ndan önem tafl yan olgular, tarihsel olgular olarak kabul edilirken; di erleri ise s rf geçmiflte kald klar için tarihsel olmakla birlikte, önemleri aç s ndan tarihsel olgu olarak nitelendirilmemektedir. Carr, bunu flöyle ifade etmektedir: Ça dafl tarihçinin iki görevi birden vard r: Az say daki anlaml olgular bularak, onlar tarihin olgular - na dönüfltürmek ve pek çok olgular, tarihi de ildir diye, bir kenara b rakmak (Carr, 1987: 21). TAR H ARAfiTIRMALARINDA KURAM Carr in deyifliyle, Olgular ve belgeler, kendi bafllar na tarihi oluflturmazlar (Carr, 1987: 27) ve tarih tarihî anlaml l k terimleriyle yap lan bir seçme süreci dir (Carr, DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M 1987: 139). Bu durumda, tarihçinin olgular aras ndaki bu karmafl k ayr flt rma ve seçme sürecini nas l gerçeklefltirece i, kritik bir sorudur. Tümevar ma dayal düflünce ile pasif gözlem, bilimsel yöntemin ay rdedici özelli i de ildir SORUart k. Bunun SORU yerine, ister do aya ister insan n dünyas na iliflkin olsun, her türlü gözlem seçicidir ve bundan dolay, ne kadar tutars z da olsa, bir hipotez veya teoriyi gerekli k - D KKAT D KKAT lar (Tosh, 1997: 129). Ünlü tarihçi Lucien Febvre de bu durumu flöyle ifade etmektedir: Tarih, insanlara yal t lm fl bir olgular koleksiyonu sunmuyor. Bu olgular düzenliyor. Onlar aç kl yor ve aç klarken içinde yer alan olgular n efl de erli olarak sunulmad bir dizi kuruyor. Çünkü, varolan gereksinimlerine ba l olarak, sistemli bir flekilde topluyor, s n fland r yor ve geçmiflin olgular n grupland r yor AMAÇLARIMIZ (Febvre, 1985: 67). AMAÇLARIMIZ Tarihe iliflkin yöntem sorunlar, E. H. Carr n Tarih Nedir? bafll kl kitab nda K T A Pkapsaml biçimde ele al nmaktad r. Bu toplama, s n fland rma ve grupland rma ifllemlerinin gerçeklefltirilmesi, TELEV ZYON olgular n kendileri d fl nda bir donan m gerekli k lmaktad r. Bloch için bu, düflünce dir: Her tarihsel araflt rma, ilk ad mlar ndan itibaren soruflturmas na bir yön çizmifl olmak zorundad r. Bafllang çta, düflünce vard r. Hiç bir bilimde, pasif gözlem asla verimli bir fley sa lamam flt r (Bloch, 1985: 41). Tarihçinin NTERNET donan m ; kavramlardan, kavram setlerinden, hipotezlerden, varsay mlardan, modellerden oluflur. Tarihçi, tarihin olgular na, bu ö elerden oluflan bir çerçeve ile yaklafl r ve bu soyut çerçeve, olgular n göreli önemleri, etkileri, sonuçlar konusunda tarihçinin çal flmalar na fl k tutar. Zaman içerisinde birbirlerinden kopuk bir biçimde de il, genel- K T A P TELEV ZYON NTERNET

18 8 Çal flma liflkileri Tarihi likle bir arada ve birbirleriyle karfl l kl etkileflim içerisinde bulunan tarihin olgular aras ndaki neden-sonuç ba lant lar da, hep böyle bir çerçeve içerisinde anlaml l k kazan r. flte, soyut kavramlar kullan larak infla edilmifl olan kuram, böyle bir aç klama çerçevesi sa lar (Pamuk, 1990: 11). Carr n deyifliyle, Olaylar neden-sonuç iliflkileri içinde yeniden kurmak, ancak bir kuram sayesinde, onun sa lad bak fl aç s yla mümkün olabilir. Geçmiflin olaylar n yorumlayabilmek için, tarih her zaman bir genel kuram gerektirir. Kuram; somuttan hareketle oluflturulan, sonra da somutu aç klamak üzere yararlan lan bir soyutlamad r. Büyük tarihçi Braudel e göre, E er kuram yoksa, tarih de yoktur (Aktaran, Pamuk, 1990: 12). Bu noktada, kuram la olgular aras ndaki iliflkiyi de belirlemek gerekecektir. Vilar a göre, Tarih ne tek tek olgular n ampirik olarak incelenmesi, ne de sadece bir teorik genellemenin temelidir. Teoriden olguya ve olgudan teoriye kesiksiz olarak yap lan göndermelerden oluflur (Vilar, 1985: 140). Carr da, olgular n tarihçi aç s ndan önemini, flu sözlerle dile getirmektedir: Tarihçi ve tarihin olgular birbirleri için gereklidir. Tarihçi olgular olmaks z n köksüz ve bofl, olgular tarihçileri olmadan ölü ve anlams zd r (Carr, 1987: 41). Ancak, kuram, her kap y açan sihirli bir anahtar de ildir. Braudel in özlü sözleriyle, Tarihçi elindeki malzemeye, kuram n sa lad bak fl aç s yla yaklaflmal - d r. Ama kuramlar, her yer ve her toplum için geçerli aç klamalar olarak görmemelidir. Bir tarihçi hiç bir zaman kuramlara kendini kapt rmamal, onlar n tutsa olmamal d r. Soyut kuramlar, tarihçinin somut toplumlar n zenginliklerini, özgüllüklerini görmesini de engellememelidir (Aktaran, Pamuk, 1990: 12). Ünitelerimizde, hem dünya ülkeleri, hem de Türkiye itibariyle, genel ve birbirine benzer durumlar kadar, özgül oluflumlarla da karfl laflaca z. TAR HTE NEDENSELL K Tarih incelemesi, asl nda nedenlerin incelenmesidir. Tarihçi, bu nedenle, durmaks z n Niçin? sorusunu sorar (Carr, 1987: 115). Asl nda, Niçin? sorusu, sadece tarih konusundaki çal flmalar m z de il, gündelik yaflam m z da yönlendiren bir sorudur. Gündelik yaflam m zda bile, belirli bir olayla karfl laflt m z zaman, bununla, bu olaya yol açan faktörler aras nda bir neden-sonuç iliflkisi kurar z. Örne in, bir binada bir yang n meydana geldi inde, bu yang n n baz sebeplere ba l olarak ortaya ç kt n düflünürüz. Do al gaz kaça, elektrik konta, söndürülmeden at lan bir sigara izmariti ve benzeri nedenler, yang na yol açabilecek nedenler aras nda de erlendirilir. Ama hiç birimiz, bu yang n n, sebepsiz biçimde, kendili inden ortaya ç kt n düflünmeyiz. Ya da bir s navda k r k not ald - m z zaman, bunu gene belli nedenlere ba l olarak düflünme e ilimindeyizdir: Dersleri izlememifl olmak, ders için gerekli okumalar yapmam fl olmak, s nava yeteri kadar haz rlanmam fl olmak gibi... Dikkat edilirse, bu nedenler genellefltirilebilir nedenlerdir ve burada bir olgu ile (s navda düflük not alma), buna yol açmas muhtemel nedenler aras nda, benzeri durumlar için genellefltirilebilir bir nedensellik ba kurulmaktad r. Gündelik yaflam m za yön veren bu nedensellik ba lar, elbette bilimsel etkinlikler alan nda ve do all kla tarih alan nda da geçerlidir. Tarihçi de, s radan kifliler gibi, insan eylemlerinin ilkece araflt r labilir nedenleri bulundu una inan r (Carr, 1987: 126). Tarih yaz c l n n temelindeki kabul, belli olaylar n, daha önce meydana gelmifl olanlarla, ayn ça da baflka alanlarda gerçekleflen geliflmelerle ve kendinden sonra meydana gelmifl olanlarla ba lant l oldu udur. Özetle bunlar bir tarihsel sürecin parçalar olarak kavran r. Niye öyle oldu? ve Sonuçlar neydi? so-

19 1. Ünite - Temel Kavram ve Yöntem Sorunlar rular n sormadan önce, Ne oldu? ve O zaman n koflullar nelerdi? sorular n n sorulmas gerekli, hatta kaç n lmazd r. Tarihsel aç klamalar nedensellik ve sonuçlarla temelden ilintilidir; ayr ca bir olay ne kadar çok sonuca gebeyse, nedenlerinin ortaya ç kar lmas üzerinde o kadar çok durulur (Tosh, 1997: ). Nas l yukar daki örnekte, bir dersten baflar s z olma olgusunu etkileyen çok say da nedenle karfl lafl lm flsa, tarihsel olgular n nedenleri de erlendirilirken de, ayn flekilde, bir nedenler kümesi ile karfl lafl l r. Elinizdeki kitab n 6. Ünite sinde, Sendikal Hareketin Geliflimi Üzerinde Etkili Olan Faktörler bafll alt nda, Türkiye de 1940 l ve 1950 li y llarda sendikac l k hareketinin yeterince geliflememesinin nedenlerini irdeliyoruz ve karfl m za tek bir neden de il, bir nedenler kümesi ç k yor. Bu geliflmemiflli in nedenlerini aç klamak, çal flma iliflkileri tarihi nin birinci ifllevi, yani aç klama ifllevi olarak ortaya ç k yor. Ancak, bu, bilimsel çaban n ifllevlerinden sadece biridir. Bilimsel çaban n ikinci ifllevi ise öngörü dür. Türkiye de sendikac l k hareketinin geçmifli üzerinde dururken, ayn zamanda bugününü de anlamak ve bunun yan nda gelecekte hangi yönde geliflebilece i üzerinde de ak l yürütebilmek isteriz. Burada, farkl zaman dilimlerini oluflturan geçmifl, bugün ve gelece in, kaç n lmaz bir biçimde birbirleriyle iliflkili oldu u görülmektedir. Carr n deyifliyle, Geçmifl, bugün ve gelecek, tarihin sonsuz zinciri içinde birbirlerine ba l d r (Carr, 1987: 179) ve iyi tarihçiler, gelece i iliklerinde tafl rlar. Tarihçi, niçin sorusunun ard ndan, nereye sorusunu da sorar (Carr, 1987: 143). Ancak, bütün bilim dallar nda oldu u gibi tarihte de, gelece e yönelik öngörünün mutlak bir biçimde yorumlanmamas, bir kehanet de il de, belirli bir nedensellik iliflkisi içerisinde yap lan gelece e yönelik bir ç karsama olarak kabul edilmesi gerekir. Tarihsel inceleme, tarihsel olgular n nedenlerinin ve sonuçlar n n incelenmesini gerekli k lar. 9 TAR H LE TAR HÇ, BUGÜN LE GEÇM fi Tarihin geçmiflle ilgilenen bir sosyal bilim dal olmas na karfl n, tarihçi geçmiflte de- il, günümüzde yaflamakta ve geçmifle oradan bakmaktad r. Örne in, elinizdeki kitapta yer alan ünitelerde, 2000 li y llardan; 18., 19. ve 20. yüzy llara bak lmaktad r. Tarihin olgular ile tarihçinin farkl zaman dilimlerinde bulunmalar, ciddi metodolojik sorunlar yarat r. Tarihçinin kendisinden önceki dönemlerde yaflananlar de erlendirmesi nas l mümkün olacakt r? Bu konuda iki temel görüfl bulunmaktad r. Bu görüfllerden birisine göre, her ça, kendi kavramlar yla anlamak gerek lidir (Tosh, 1997: 123). Buna göre, örne in Sanayi Devrimi dönemindeki çal flma iliflkilerini, o dönemin kendi kavramlar ve koflullar yla de erlendirmek gerekecektir. Bu görüfle göre, tarihçiler incelemekte olduklar ça n d fl nda kalan her türlü standard ya da önceli- i bir kenara b rakmal d r. Onlar n hedefi, geçmifli kendi kavramlar yla anlamakt r. Ya da Elton n sözleriyle belli bir sorunu içeriden anlamak. Tarihçiler söz konusu ça n de erlerini çok iyi tan mal ve olaylar o olaylara kat lm fl kiflilerin gözüyle görmeye çal flmal d rlar. Ancak o zaman ellerindeki malzemeye ve mesleklerine sad k kalm fl olurlar (Tosh, 1997: 136). Böyle bir yaklafl m n pozitif sonuçlar ndan biri, bütün maddi ve manevi boyutlar yla geçmifli yeniden yaratma veya canland rma olarak nitelenebilir (Tosh, 1997: 24). Bundan beklenense, tarihin ayr nt l biçimde ve asl na sad k kalarak yeniden kurulmas n sa lamak t r. Tarihçiler elbette geçmifle sad k olmaya u raflacakt r, ama Bütün maddi ve manevi boyutlar yla geçmifli yeniden yaratma ve canland rma olanakl m d r? E er olanakl ise, s n rlar nerededir? kinci olarak, Hangi geçmifl? diye de sorabiliriz. Acaba, tarihi inceleyen tarihçiden ba ms z bir geçmiflin varl ndan söz etmek ola-

20 10 Çal flma liflkileri Tarihi nakl m d r? Geçmiflteki insan faaliyetleri konusunda neredeyse s n rs z olan belgeler ve belli dönemlerdeki belli sorunlar n di erlerinden daha fazla ilgiye de er oldu una karar verme gere i karfl s nda, tarihçinin yapaca seçimin bugünün toplumsal sorunlar n n etkisini tafl mas n n yad rganmamas için son derece hakl nedenler vard r (Tosh, 1997: 26). Di er taraftan, Carr n deyifliyle, Tarihçi de, tarih yazmaya bafllamadan önce, tarihin ürünüdür (Carr, 1987: 54). Tarihçi de tarihin bir parças d r. Tarihçinin bu geçit alay içinde kendini buldu u nokta, onun tarihi görüfl aç s n belirler (Carr, 1987: 49). Bloch a göre ise tarihçi do al olarak kendi döneminin kategorileriyle ve devam nda da kendi döneminin kelimeleriyle düflünmektedir (Bloch, 1985: 104). Bunun getirece i bak fl derinli ini de reddetmemek gerekir. Çünkü, o an yaflayan insanlardan...farkl olarak biz daha sonra neler oldu unu biliyoruz. Bizim belli bir olaya verdi imiz önem, kaç n lmaz olarak bu bilginin etkisini tafl r. Hofluna gitsin ya da gitmesin, tarihçi ondan sonras n biliyor olman n getirdi i üstün bir kavray flla yaklafl r geçmifle. Geçmifli anlamland rmam z, tarihin aktörlerinin o anda fark nda olmad koflullay c faktörleri saptanmam z ve amaçlanan de il, gerçekleflen sonuçlar görebilmemizi sa layan tam olarak, araflt rma konumuza göre zamanda hangi noktada durdu umuzdur. Kat bir tarih için tarih yorumu, bu konuyu u raflmaya de er k lan fleylerin pek ço undan vazgeçmeyi gerektirecektir (Tosh, 1997: 137). Bütün bu de erlendirmeler çerçevesinde, bugünden ve bugünün tarihçisinden ba ms z olarak geçmifli incelemenin olanakl olmad n söyleyebiliriz. Ancak, böyle bir anlay fl n da, metodolojik aç dan sorunlu yönleri vard r ve her fleyden önce, bu tarz n olaylar ve kiflilikleri kendi gerçek zamanlar yla mekânlar ndan kopar p incelenen ça aç s ndan hiç bir anlam tafl mayan kavramsal bir çerçeveye oturtmaya çal flmas bir temel elefltiri noktas oluflturmaktad r (Tosh, 1997: 140). Bunun sonucunda, fiimdiki zaman n gözüyle bakan tarih, geçmifl ile bugün aras ndaki farklar hafife alma e ilimi gösterir, modern düflünce biçimlerini zaman içinde geriye do ru yans tarak geçmiflteki deneyimin modern düflüncelere yabanc kalan görünümlerini göz ard eder. Böylelikle de tarihin toplumsal de erini düflürür; oysa bu de er, büyük ölçüde geçmifl deneyimlerin bizim deneyimlerimizden çok farkl olmas ndan kaynaklanmaktad r (Tosh, 1997: 135). Sonuç olarak, belki de flunlar söyleyebiliriz: Bütün tarihçiler bir noktaya kadar, kendi ça lar n n dünyaya bak fl n yans tmaktad rlar. Ancak, tarihçilerin yapabilece i, geçmiflin kendilerine göre anlaml ve önemli olan alanlar nda geçmiflin hakikatlerine ellerinden geldi ince sad k kalmak ve çal flmalar nda tarihsel ba lam göz ard etmemeleridir (Tosh, 1997: 140). Tart flmalar m z, çal flma iliflkileri alan n n sendika, toplu pazarl k ve grev kurumlar çerçevesinde de erlendirelim. Bu kurumsallaflma ö eleri, içinde yaflad - m z dünyan n en az ndan bir bölümünde, hak olarak nitelendirilebilecek birer norm haline gelmifllerdir. Ancak kavramlar gibi, normlar n da tarihsel bir içerikleri bulunmaktad r ve bunlar tarihin ancak belirli dönemleri aç s ndan geçerlidirler. Sanayi Devrimi sonras nda yaflanan olumsuz geliflmeler içerisinde, bu kurumlara iliflkin yasaklamalar, tedrici biçimde önce özgürlüklere ve nihayet haklara dönüflmüfltür. Bu geliflim sürecinin göz ard edilmesi, geçmifl dönemlerin belirli koflullar alt nda oluflan kendine özgü normlar n n, bu dönemlere iliflkin olduklar n unutularak, mutlaklaflt r lmas ve daha sonraki dönemler için de geçerli gibi kabul edilmesi, metodolojik bir hatad r. Ayn biçimde, günümüzün normlar n n da, zaman içerisinde tedrici bir biçimde olufltuklar göz önünde bulundurularak, bu normlarla geçmifl dönemlerin de erlendirilmesinde özenli davran lmal d r.