AVRUPA B RL NE KATILIM SÜREC NDE TÜRK YE N N KOMfiU VE ÇEVRE ÜLKELER POL T KASI

Transkript

1 AVRUPA B RL NE KATILIM SÜREC NDE TÜRK YE N N KOMfiU VE ÇEVRE ÜLKELER POL T KASI - STRATEJ K YAKLAfiIMLAR - May s 2007 (Yay n No: TÜS AD-T/ /434) Meflrutiyet Caddesi, No: Tepebafl / stanbul Telefon: (0212) Telefax: (0212)

2 TÜS AD Tüm haklar sakl d r. Bu eserin tamam ya da bir bölümü, 4110 say l Yasa ile de iflik 5846 say l FSKE. uyar nca kullan lmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yaz l izin al nmad kça, hiçbir flekilde ve yöntemle ifllenmek, ço alt lmak, ço alt lm fl nüshalar yay lmak, sat lmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baflka teknik, say sal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullan lamaz. ISBN: M KADO MATBAACILIK ve T C. LTD. fit. Oto Sanayi Mah. mam Çeflme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - stanbul Tel: (0212) Faks: (0212)

3 ÖNSÖZ TÜS AD, özel sektörü temsil eden sanayici ve ifladamlar taraf ndan 1971 y l nda, Anayasam z n ve Dernekler Kanunu nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmufl, kamu yarar na çal flan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜS AD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine ba l, giriflim, inanç ve düflünce özgürlüklerine sayg l, yaln zca asli görevlerine odaklanm fl etkin bir devletin varoldu- u Türkiye de, Atatürk ün ça dafl uygarl k hedefine ve ilkelerine sad k toplumsal yap n n geliflmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlay fl n n yerleflmesine yard mc olur. TÜS AD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyap s n n yerleflmesine ve ifl dünyas n n evrensel ifl ahlak ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmas na çal fl r. TÜS AD, uluslararas entegrasyon hedefi do rultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün art r larak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kal c bir yer edinmesi gerekti ine inan r ve bu yönde çal fl r. TÜS - AD, Türkiye de liberal ekonomi kurallar n n yerleflmesinin yan s ra, ülkenin insan ve do al kaynaklar n n teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullan m n ; verimlilik ve kalite yükseliflini sürekli k lacak ortam n yarat lmas yoluyla rekabet gücünün art r lmas n hedef alan politikalar destekler. TÜS AD, misyonu do rultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüfllerini bilimsel çal flmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüfllerden hareketle kamuoyunda tart flma platformlar n n oluflmas n sa lar.

4 TÜS AD ayr ca üyesi bulundu u bölgesel özel sektör konfederasyonlar n n da çal flmalar na katk sa lar. Bu ba lamda 2002 y l nda kurulan UMCE nin (Akdeniz fl Dünyas Konfederasyonlar Birli i) kurucu üyesi olmufl ve döneminde baflkanl n yürütmüfltür. Bu deneyim fl nda 2006 y l nda UBCCE nin (Karadeniz ve Hazar Denizi Giriflim ve fl Dünyas Konfederasyonlar Uluslararas Birli i) kuruluflu için giriflim bafllatm fl ve dönemi kurucu baflkanl n üstlenmifltir. Bu çal flma, Avrupa Birli i ile kat l m müzakerelerini sürdüren Türkiye nin Birli in komflu ve çevre ülkeler politikas fl ndaki ikili iliflkilerini siyasi ve ekonomik yönden analiz etmektedir. Çal flman n ilk k sm (üçüncü bölüm d fl nda) Bo aziçi-tüs AD D fl Politika Forumu Direktörü Doç. Dr. S. Gülden Ayman, ikinci k sm da Kavrako lu Yönetim Enstitüsü dan flman Ayd n Sezer taraf ndan haz rlanm flt r. May s 2007

5 Doç Dr. S. Gülden Ayman ÖZGEÇM filer S. Gülden Ayman Bo aziçi Üniversitesi, Siyaset Bilimi Bölümü nden mezun olmufl, stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü'nden Siyaset Bilimi dal nda Yüksek Lisans, Uluslararas liflkiler dal nda doktora derecesi alm flt r. talyan hükümeti, ngiliz Kültür Derne i, Ford Vakf, USIA, Yunan hükümeti ve Fulbright Komisyonu baflta olmak üzere araflt rmalar için çeflitli burslar alan S.Gülden Ayman, 1999 y l nda Türk D fl Politikas n n Yap m sürecinde De er Sistemlerinin Rolü ile de Ortado u Araflt rmalar Yar flmas n kazanm flt r. Dr. Ayman, Konvansiyonel Kuvvetlerin Denetimi, S-300 Füze Krizi ve Neo-Realist bir Perspektiften Yunan D fl Politikas bafll kl eserlerin yazar d r. Çal flmalar içinde silahlar n denetimi, bar fl süreçleri, çat flma çözümü konusunda birçok makale de yer almaktad r. Ayman, Cesare Alfieri Siyaset Bilimi Enstitüsü nde, Canterbury de Kent Üniversitesi nde, Berlin deki Hür Üniversite nin Transatlantik liflkiler Merkezi nde misafir araflt rmac olarak ve Yale Üniversitesi Birleflmifl Milletler Çal flmalar Merkezi nde misafir ö retim üyesi olarak bulunmufltur. Marmara Üniversitesi Uluslararas liflkiler Bölümü ö retim üyesi olarak çal flmakta olan Doç. Dr. S. Gülden Ayman 2003 y l ndan bu yana Bo aziçi-tüs AD D fl Politika Forumu nun Direktörlü ünü yürütmektedir. Tülay Ayalp K l çda 1976 y l nda Gaziantep te do an Tülay Ayalp K l çda, 1999 y l nda Bo aziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas liflkiler Bölümü nden mezun olmufl, daha sonra 2006 y l nda ayn bölümden yüksek lisans derecesi alm flt r y llar aras nda Bo aziçi Üniversitesi nde araflt rma görevlisi olarak çal flan K l çda, 2002 y l nda TÜS AD D fl liflkiler Bölümü nde çal flmaya bafllam flt r. Halen, TÜS AD n stratejik ifl gelifltirme birimi olan TÜS AD International Bölüm Sorumlulu u görevini yürütmektedir.

6 Ayd n Sezer Ayd n Sezer, 1983 y l nda Orta Do u Teknik Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesinden mezun oldu. Ticaret Bakanl, Hazine ve D fl Ticaret Müsteflarl ve D fl Ticaret Müsteflarl n n merkez ve yurt d fl birimlerinde meslek memuru olarak çal flt y llar aras nda ran, Irak ve Ortado u ülkeleri masalar nda, döneminde Kahire Büyükelçili i nde Ekonomi ve Ticaret Müflavir Yard mc s olarak, döneminde Afrika ve Yurt D fl Müteahhitlik Hizmetleri (Libya) dairelerde görev yapt. Kamudaki son yurt d fl görevi Moskova Büyükelçili i Ticaret Müflaviri olan Sezer, GATT n (DTÖ) 1992 y l nda Cenevre de düzenledi i e itim program n tamamlayarak D fl Ticaret Diplomas ald y l nda kamu görevinden istifa ederek ayr lan Sezer, halen Kavrako lu Yönetim Enstitüsü nde dan flman olarak çal flmaktad r. Turktrade-D fl Ticarette Durum, Perspektif, ve Pusula gibi dergilerde ve Referans Gazetesi nde makaleler ve köfle yaz lar yazmaktad r. Evli ve iki çocuk babas d r.

7 Ç NDEK LER TABLOLAR ve GRAF KLER BÖLÜM 1. YÖNET C ÖZET KISIM BÖLÜM 2. TÜRK YE N N KOMfiU ÜLKELER YLE K L S YAS L fik LER Türkiye ve Komflular Aras ndaki Çat flma ve flbirli i Dinamikleri Bar fl için Ticaret mi yoksa Ticaret için Bar fl m? yi Komflulu un Formülü Türkiye-Yunanistan liflkileri Kimlik Faktörü ç Siyasal Faktörlerin Etkisi D fl Faktörlerin Etkisi Türkiye-Yunanistan Detant n n Ekonomik Yans malar Türkiye-Bulgaristan liflkileri Kimlik ve ç Siyasal Faktörler D fl Siyasal Faktörler Türkiye-Bulgaristan Aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar Türkiye-Romanya liflkileri Kimlik D fl Siyasal Faktörler ç Siyasal Faktörler Türkiye-Romanya Aras nda Ekonomik flbirli i mkanlar Türkiye-Moldova liflkileri Kimlik ç ve D fl Siyasal Faktörler Moldova n n Ekonomik Sorunlar ve Türkiye... 72

8 2.6. Türkiye-Rusya liflkileri Kimlik Boyutu Egemenlikle lgili Sorunlar D fl Siyasal Faktörler (So uk Savafl Y llar ) ç Siyasal Faktörler (So uk Savafl Y llar ) D fl Siyasal Faktörler (So uk Savafl Sonras ) ç Siyasal Faktörler (So uk Savafl Sonras ) Türkiye-Rusya liflkilerinde Ekonomik flbirli inin Ön Plana Ç k fl (SSCB Sonras nda) D fl Siyasal Faktörler (11 Eylül sonras nda) ç Siyasal Faktörler (11 Eylül sonras nda) Ortak Deklarasyon Türkiye nin AB Üyeli i Süzgecinden Türk-Rus liflkileri Türkiye-Azerbaycan liflkileri Kimlik ve ç Siyasal Faktörler D fl Siyasal Faktörler Türkiye ile Azerbaycan Aras nda Ortak bir Stratejik Anlay fl Oluflturulmas Yolundaki Ad mlar Türkiye-Ermenistan liflkileri Kimlik ve ç Siyasal Faktörler Liderlik ve Vizyon D fl Siyasal Faktörler Türkiye-Ermenistan S n r n n Aç lmas Türkiye-Gürcistan liflkileri Kimlik D fl Siyasal Faktörler Türkiye ile Gürcistan aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar Türkiye-Ukrayna liflkileri D fl Siyasal Faktörler Türkiye-Ukrayna aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar

9 2.11. Türkiye-Suriye liflkileri Egemenlik Sorunlar ç Siyasal Faktörler D fl Siyasal Faktörler (Haf z Esad Dönemi) Türkiye-Suriye liflkilerinde Yeni bir Dönemin Bafllang c ç Siyasal Faktörler (Beflar Esad n ktidar ) D fl Siyasal Faktörler (Beflar Esad ktidar ) Türkiye-Suriye aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar Türkiye- ran liflkileri ç Siyasal Faktörler D fl Siyasal Faktörler ve Kimlik Türkiye- ran aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar Türkiye-Irak liflkileri ç Siyasal Faktörler D fl Siyasal Faktörler Türkiye-Irak aras nda Ticari ve Ekonomik flbirli i Çabalar Sonuç BÖLÜM 3. TÜRK YE N N KOMfiU ÜLKELER YLE K L T CAR L fik LER Türkiye-Yunanistan Ticari liflkileri Türkiye-Bulgaristan Ticari liflkileri Türkiye-Romanya Ticari liflkileri Türkiye-Moldova Ticari liflkileri Türkiye-Rusya Federasyonu Ticari liflkileri Türkiye-Azerbaycan Ticari liflkileri Türkiye-Ermenistan Ticari liflkileri Türkiye-Gürcistan Ticari liflkileri Türkiye-Ukrayna Ticari liflkileri Türkiye-Suriye Ticari liflkileri Türkiye- ran Ticari liflkileri Türkiye-Irak Ticari liflkileri

10 2. KISIM BÖLÜM 4. AVRUPA B RL N N KOMfiULUK POL T KASI Önsöz Girifl Komfluluk liflkilerinin Güçlendirilmesi çin flbirli i Alanlar Avrupa Birli i Komfluluk Politikas n n Desteklenmesi Avrupa Birli i Komfluluk ve Ortakl k Politikas Arac (ENPI) AB Komfluluk Politikas ve Türkiye BÖLÜM 5. KOMfiULUK / BÖLGESELLEfiME / KÜRESELLEfiME: Ekonomik ve Ticari liflkilerde Komfluluk Kavram Türkiye nin Bölgesel Oluflumlar çerisindeki Rolü Kalk nma çin Bölgesel flbirli i Teflkilat (RCD) slam Konferans Teflkilat ( KT)-Ekonomik ve Ticari flbirli i Daimi Komitesi ( SEDAK) Karadeniz Ekonomik flbirli i D-8 Giriflim De erlendirme Küreselleflme ve Küreselleflmenin Ekonomik ve Ticari liflkilere Etkileri BÖLÜM 6. TÜRK YE N N KOMfiU VE ÇEVRE ÜLKELER YLE EKONOM K L fik LER : Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticari liflkilerimizin Dünü, Bugünü Türkiye nin Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticareti Gelifltirme Stratejisinin Amaç ve Kapsam Bu Strateji Yeni Bir Bölgesel Oluflum Giriflimi Olabilir mi?

11 BÖLÜM 7. TÜRK YE N N KOMfiU VE ÇEVRE ÜLKELER YLE SEKTÖREL fib RL KLER swot Analizi Ulaflt rma Bölgelere ve Ülkelere Göre Kara Tafl mac l De erlendirme Taahhüt Sektörü Girifl Geliflme Trendleri Sektörün Temel Nitelikleri Sektörün Ekonomiye Olan Katk lar AB ye Kat l m Sürecinin Yarataca F rsat ve Tehditlerin Analizi Ne Yapmal? Enerji Hazar Neden Önemli? AB nin Enerji htiyac Hazar Enerjisi Avrupa ya Nas l Ulaflt r lacak? De erlendirme D fl Ticaret Komflu ve Çevre Ülkeler Anket Sonuçlar S n r Ticareti S n r Ticaret Merkezleri Yat r mlar Turizm BÖLÜM 8. SONUÇ VE ÖNER LER KAYNAKÇA...359

12 TABLOLAR TABLO 2.1 : Türkiye-SSCB Ticareti TABLO 3.1 : Türkiye nin Komflu ve Çevre Ülkelerine Y llar tibar ile Yapt hracat TABLO 3.2 : Türkiye nin Komflu ve Çevre Ülkelerinden Y llar tibar ile Yapt thalat TABLO 3.3 : Türkiye nin Komflu ve Çevre Ülkeleri ile Y llar tibar ile Toplam Ticareti TABLO 3.4 : Y llar tibar ile Türkiye-Yunanistan kili Ticareti TABLO 3.5 : Türkiye nin Yunanistan a Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.6 : Türkiye nin Yunanistan dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.7 : Y llar tibar ile Türkiye-Bulgaristan kili Ticareti TABLO 3.8 : Türkiye nin Bulgaristan a Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.9 : Türkiye nin Bulgaristan dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.10 : Y llar tibar ile Türkiye-Romanya kili Ticareti TABLO 3.11 : Türkiye nin Romanya ya Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.12 : Türkiye nin Romanya dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.13 : Y llar tibar ile Türkiye-Moldova kili Ticareti TABLO 3.14 : Y llar tibar ile Türkiye-Rusya Federasyonu kili Ticareti TABLO 3.15 : Türkiye nin Rusya Federasyonu na Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.16 : Türkiye nin Rusya Federasyonu ndan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.17 : Y llar tibar ile Türkiye-Azerbaycan kili Ticareti TABLO 3.18 : Türkiye nin Azerbaycan a Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.19 : Türkiye nin Azerbaycan dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.20 : Y llar tibar ile Türkiye-Gürcistan kili Ticareti TABLO 3.21 : Türkiye nin Gürcistan a Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.22 : Türkiye nin Gürcistan dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.23 : Y llar tibar ile Türkiye-Ukrayna kili Ticareti TABLO 3.24 : Türkiye nin Ukrayna ya Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.25 : Türkiye nin Ukrayna dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.26 : Y llar tibar ile Türkiye-Suriye kili Ticareti TABLO 3.27 : Türkiye nin Suriye ye Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.28 : Türkiye nin Suriye den Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.29 : Y llar tibar ile Türkiye- ran kili Ticareti

13 TABLO 3.30 : Türkiye nin ran a Fas llar Baz nda hracat TABLO 3.31 : Türkiye nin ran dan Fas llar Baz nda thalat TABLO 3.32 : Y llar tibar ile Türkiye-Irak kili Ticareti TABLO 6.1 : Türkiye nin D fl Ticaret Hacmi ve ran ve Irakla Toplam Ticaret TABLO 6.2 : Türkiye nin Toplam hracat ve hracat nda Komflular n n Pay TABLO 6.3 : Türkiye nin Toplam thalat ve thalat nda Komflular n n Pay TABLO 6.4 : Türkiye nin D fl Ticaret Hacmi ve Komflular n n Pay TABLO 6.5 : Türkiye nin Toplam hracat ve hracat nda Komflu ve Çevre Ülkelerin Pay TABLO 6.6 : Türkiye nin Toplam thalat ve thalat nda Komflu ve Çevre Ülkelerin Pay TABLO 6.7 : Türkiye nin D fl Ticaret Hacmi ve Komflu ve Çevre Ülkelerin Pay TABLO 7.1. : Hazar Petrolleri Üretim ve hracat Projeksiyonu TABLO 7.2. : AB Enerji Bilançosunda Yak t Paylar ( ) TABLO 7.3. : Komflu Ülkelere hracat TABLO 7.4. : Komflulardan thalat TABLO 7.5 : Komflu ve Çevre Ülkelere Y llar tibar yla hracat m z TABLO 7.6 : Komflu ve Çevre Ülkelerden Y llar tibar yla thalat m z TABLO 7.7 : Komflular ve Yabanc Sermayeli Firma Say lar TABLO 7.8 : 2005 Y l nda Ülkemize Turist Gönderen Ülkeler S ralamas TABLO 7.9 : Y llar tibar yla Komflu Ülkelerden Gelen Turist Say s GRAF KLER Grafik 7.1 Grafik 7.2 : Türkiye Müteahhitler Birli i Üyesi Firmalar n Üstlendikleri Projelerin fl Türlerine Göre Da l m ( ) : Türkiye Müteahhitler Birli i Üyesi Firmalar n Üstlendikleri Projelerin fl Türlerine Göre Da l m ( )

14 14

15 1 B Ö L Ü M YÖNET C ÖZET

16 16

17 1. YÖNET C ÖZET TÜRK YE N N KOMfiU ÜLKELER YLE K L S YAS L fik LER Komfluluk dendi inde ilk akla gelen co rafi yak nl kt r. Co rafi yak nl k ise hem bir f rsat hem de bir engeldir. Komfluluk bir f rsatt r, çünkü iletiflim ve ulafl m sorunlar n n da azl nedeniyle ticari anlamda iflbirli i imkânlar n da beraberinde getirebilir. Ancak böyle bir ortam n ortaya ç kmas her zaman mümkün de ildir. Tarih, savafllarla co rafi yak nl k aras nda bir iliflki oldu unu ortaya koymaktad r. yi komfluluk iliflkilerinin olmazsa olmaz koflulu, komflular aras nda teritoryal sorunlar n halledilmifl olmas d r. Çünkü iyi komflulu un temelinde karfl l kl egemenli i, yani s n rlar tan ma ve ortak do al kaynaklar n paylafl m konusunda uzlaflma vard r. Türkiye nin komflular yla iliflkisinde çat flma dinamiklerini en fazla tetikleyen mesele de aç k ya da üstü örtük egemenlikle ilgili sorunlar n varl d r. Teritoryal sorunlar olarak ifade edilebilecek bu meselelerin kökeninde ise Türkiye nin kimi komflular n n baflta ülkemiz ile aralar ndaki kara, hava ve deniz s n rlar n düzenleyen antlaflmalar gerçekte kabullenmemeleri ve de ifltirmek ya da yok saymak istemeleri bulunmaktad r. Türkiye-Yunanistan iliflkilerinde Ege sorunlar kadar, KKTC ve Güney K br s Rum Yönetimi nin varl na ra men K br s sorunu, Suriye ile Hatay meselesi, Kars Antlaflmas n n yürürlükte oldu unun Ermenistan taraf ndan aç kça teslim edilmemesi bu kapsamda karfl m za ç kmaktad r. Otoriter rejimler veya demokrasiye yeni geçen rejimler söz konusu oldu unda ise yönetimlerin d fl düflman hedef göstererek meflruiyet sa lama çabalar mevcut sorunlar daha da a rlaflt rmaktad r. Irak ve Suriye nin su sorununu kendi lehlerine bir çözüme kavuflturma yolunda yasa d fl terör örgütü PKK ya destek verebilmeleri, Ermenistan n ba ms z bir cumhuriyet olmas yla birlikte içine girdi i siyasi ve ekonomik alanda yaflad dönüflüm sorunlar n n etnik milliyetçili i ve d fl sald rganl tetiklemesi bu çerçevede dikkat çekici örneklerdir. Keza Irak n komflular na yönelik sald rgan politikalar n n ve afl r silahlanmas n n ana nedeni de rejimin d fl düflmanla meflruiyetini güçlendirme aray fl d r. Yine Irak örne inin ortaya koydu u 17

18 önemli bir gerçek, içte otoriter ve bask c rejimlerle istikrarl bir komfluluk iliflkisinin baz çevrelerin zaman nda savundu unun aksine hiç de kolay olmad d r. Saddam dan kaçan Kürtlerin Türkiye s n r na dayanmas ciddi bir mülteci ak n anlam nda Türkiye yi zorlamakla kalmam fl, PKK n n daha da güçlenebildi i bir ortam beraberinde getirmifl, ayr ca Irak n d fltaki macerac l sonunda Amerikan müdahalesini hakl göstermekte kullan lacak bir psikolojik zemin yaratm fl, savafl sonras nda ise Irak devletinin s n rlar n n bile sorgulanmaya bafllad bir ortamla karfl karfl ya kal nm flt r. Bu nedenle de Türkiye nin komflular na yönelik bak fl aç s her fleyden önce iç politikayla d fl politikan n, içteki demokrasi ve ço ulculukla d fltaki bar fl n birbirlerinden ayr lamaz oldu u gerçe inden yola ç kmal d r. Türkiye nin askeri gücü bugüne de in ülke topraklar (ve deniz s n r, hava sahas ) üzerindeki egemenlik iddialar nda bulunan komflular n do rudan sald rgan politikalar izlemelerini engellemifl, ancak tüm detaylar yla planlanm fl etkili diplomatik, siyasi süreçlerin yoklu unda tek bafl na bask n askeri güç unsuru sorunlar n çözümü için yeterli olamam flt r. Türkiye ile komflular aras ndaki teritoryal sorunlar ancak ortak bir düflman n veya düflmanlar n varl nda geçici olarak yat flm fl ancak daha sonra yeniden ivme kazanm flt r. Türkiye nin üyesi bulundu u ve/veya kurulmas na öncülük etti i uluslararas örgütler ise, ülkemizin bu sorunlar n n kökünden çözülebilece i zeminler yaratamam flt r. Üçüncü taraflardan sadece ABD, o da iki müttefiki olan Türkiye ile Yunanistan iliflkisinde, anlaflmazl klar n s cak çat flmaya dönüflmesini engelleyici yönde bir etkide bulunabilmiflse de bu örnekte bile çat flman n köklü bir flekilde halledilebilmesinden ziyade önleyici bir müdahalenin varl söz konusu olmufltur. Di er taraftan, aram zda teritoryal sorunlar n mevcut olmad komflularla iliflkilerimiz ise bizi savafl n efli ine getirebilecek büyük gerginliklerden, krizlerden muaf olmufl, ne Türkiye ile komflular aras ndaki güç kapasitesindeki farkl l klar ne de ideolojik unsurlar (So uk Savafl döneminde NATO nun varl sayesinde) tek bafl - na iliflkileri temelinden sarsacak güçte bir etki yaratm flt r ki bu ba lamda en ilginç örne i bize Türkiye-Rusya iliflkileri sunmaktad r. 18

19 Komfluluk iliflkilerinin birçok örne inde karfl taraf ötekilefltiren kimlikler teritoryal sorunlarla iç içe geçmekte, birbirinden kolayl kla ayr lmaz bir bütün oluflturmaktad r. Avrupa Birli i ulusal kimlikleri aflan bir Avrupal l k yaratt ve bu üst kimlik çerçevesinde farkl l klar kabul ve sayg l olma kurallar n getirdi i ölçüde düflmanca kimlikleri törpülemifl, az nl klar n kendilerini ifade etme özgürlüklerini ve demokrasiye kat l mlar n güçlendirerek ve komflu devletler aras nda ortak çal flma alanlar yaratarak iyi komfluluk iliflkilerine katk da bulunmufltur. Türk-Yunan iliflkilerinde gözlemlenen bu çözümleyici olmaktan çok yat flt r c etki, teritoryal sorunlar n mevcut olmad ve liderli in de uzlaflma arayan bir vizyonu benimsedi i Türkiye-Bulgaristan iliflkilerinde çok daha güçlü hissedilmifltir. Türkiye nin komflular yla olan iliflkisinde en sanc l sorunlar teritoryal meseleler teflkil etmesine karfl l k bu sorunlar n var olmad komfluluk iliflkilerimizde karfl l kl siyasal ve ekonomik iflbirli inin kendili inden ve her zaman kolayl kla gerçeklefltirilebilecek bir hedef oldu unu ileri sürmek de do ru de ildir. flbirli i, bir vizyon sorunudur. Yani öncelikle taraflar n ortak faydalar oldu unu görmelerinin ya da ortaklafla faydalanacaklar alanlar yaratabileceklerine inanmalar n n bir sonucudur. flbirli ini hedefleyen vizyonlar n hayata geçirilebilmesi için ise ince detaylar içeren uzun soluklu süreçlerin yönetimini hedefleyen programlar n yap lmas na ihtiyaç vard r. Ekonomik ve ticari alanda iflbirli ine gitmek veya var olan iflbirli i alanlar n geniflletmek, mekanizmalar n gelifltirmek siyasi meselelerin a rl n korudu u bir ortamda oldukça güçken siyasal sorunlar n ortadan kalkmas otomatik olarak iflbirli i dinamiklerini de beraberinde getirmeyebilmektedir. Siyasi sorunlar n çözümü aran rken ekonomik iflbirli i ve ticaretin gelifltirilmesi ile sivil toplumun katk lar da bu çözüm sürecinin içine eklemlenebilir. Böyle bir eklemlenebilmenin en baflar l olaca örnekler zamanlaman n iyi ayarland ve her ad m n ince detaylar na kadar planland durumlar olacakt r. Bu ince planlama ve ince ayar gereksinimi asl nda Türkiye nin birçok noktada komflular na yönelik toptanc yani hepsine ayn reçetelerle çözüm arayan bak fl aç s n n de iflimini de zorunlu k lmaktad r. Türkiye nin tüm komflular yla olan iliflkisinde ortak olabilecek tek nokta klasik güç unsurlar kadar demokrasisi, ço ulcu u ve farkl l a tahammülü güçlendirecek ya da hiç de ilse özendirecek bir imaja sahip olmas d r. 19

20 Öte yandan Türkiye nin komflular n n onu sadece kendi imkânlar ile de il ayn zamanda ABD nin bir müttefiki ve AB nin bir üye aday olarak da de erlendirdikleri de bir gerçektir. Bu anlamda Türkiye nin yaratt çekim alan kendisi kadar Bat ile iliflkileri çerçevesinde de flekillenmektedir ve bu etki özellikle eski Sovyet Cumhuriyetleri nin Türkiye ye bak fl nda hissedilmifltir. Bugün ise AB Türkiye nin komflular yla olan iliflkisinde giderek daha fazla dikkate almas gereken bir niteli e bürünmekte ve Türkiye aç s ndan AB üyeli inin önemini artt rmaktad r. TÜRK YE N N KOMfiU VE ÇEVRE ÜLKELER POL T KASI: EKONOM K VE T CAR L fik LERDE STRATEJ K YAKLAfiIMLAR Türkiye de son y llarda d fl ekonomik ve ticari iliflkilerde, komflu ve çevre ülkeler * kavram ön plana ç kart lm fl, bu ba lamda haz rlanan komflu ve çevre ülkeler stratejisi ortaya konulurken, baz çevrelerce de komflularla s f r sorunlu iliflkiler politikas söylemleri gelifltirilmifltir. Öte yandan, Avrupa Birli i (AB) taraf ndan, geniflleme sürecine paralel olarak 2003 y l nda Avrupa Komfluluk Politikas n n** (AKOPO) temelleri at lm fl ve May s 2004 de Avrupa Komfluluk Politikas Stratejisi Belgesi haz rlanm flt r. Nihayet, 2007 y l nda yürürlü e giren ve y llar n kapsayan 15 Milyar Avro bütçeli Avrupa Komfluluk Politikas Arac (ENPI) ile de AKOPO nun finansal olarak desteklenmesi hedeflenmifltir. Komfluluk kavram, gerek Türkiye nin d fl iliflkilerinde gerekse AB nin geniflleme sürecinde ön plana ç karak pek çok politikay etkiler hale gelmifltir. AKOPO nun hedefleri ve kapsama alan ndaki ülkeler, Türkiye nin komflu ve çevre ülkeleri aras nda yer almaktad r. Bu itibarla, AB ye kat l m sürecindeki Türkiye nin komflu ve çevre ülkeler politikas ile AKOPO nun amaçlar ve hedefleri aras nda bir paralellik bulunup bulunmad önem arz etmektedir. Bugün, Türkiye nin AB ye kat l m sürecin- * Çal flma kapsam nda, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Rusya, Ukrayna, K br s Rum Yönetimi ve Kuzey K br s Türk Cumhuriyeti, Suriye, Irak ve ran co rafi aç dan kara ve deniz komflular m z olarak ele al nmaktad r. Çevre ülkeler olarak ise, Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, K rg zistan, Tacikistan, srail, Suudi Arabistan, Ürdün, Lübnan, M s r, Arnavutluk, Moldova, Makedonya, Macaristan, Slovenya, H rvatistan, Bosna-Hersek, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Sudan, Etiyopya, Eritre, Cibuti, Somali, Gazze, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleflik Arap Emirlikleri, Umman, Yemen, Afganistan, Pakistan ve Beyaz Rusya say lmaktad r. ** AKOPO kapsam ndaki ülkeler; Cezayir, Beyaz Rusya, M s r, srail, Ürdün, Lübnan, Libya, Moldova, Fas, Filistin, Suriye, Tunus, Ukrayna, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan d r. AB, Rusya ile ortakl k ve iflbirli i anlaflmas vas tas yla iliflkilerini gelifltirmeyi hedeflemekte ve Rusya y Avrupa Komfluluk Politikas Arac (ENPI) kapsam nda de erlendirmektedir. 20

21 de AKOPO yu üstlenmesi zorunlulu u bulunmamakla birlikte, belirtilen ülkelerle AB aras nda gelifltirilecek iflbirli inin Türkiye üzerinde de sonuçlar olaca n söylemek mümkün bulunmaktad r. Yukar da belirtilen bu genel yaklafl m çerçevesinde bu çal flmada özetle; ekonomik ve ticari iliflkilerde komfluluk kavram, bu kavrama uygun olarak Türkiye nin, yer ald bölgesel ve küresel oluflumlar içerisindeki yeri ve rolü ile bu iliflkilerin meydana getirdi i hukuki ve kurumsal çerçeve ele al narak, bu sürecin, yaklafl k 50 y ld r içerisinde bulunulan AB süreci ile uyumlu olup olmad tart fl lm flt r. Ayr ca, Türkiye nin AB d fl ndaki bölgesel ve küresel oluflumlarda yer almas n n, AB sürecine bir alternatif yarat p yaratamayaca tart flmalar na da de inilmifltir. Avrupa Birli- i nin komfluluk politikas n n hedef ve ilkeleri ile politika araçlar ve buna yönelik stratejiler, kapsaml bir flekilde incelenmifl, bu stratejileri destekleyen mali politikalar ile bu politikalar n, Türkiye nin komflular n nas l ele ald ve bu ülkelere ne gibi imkanlar yarataca incelenmifltir. AB nin komfluluk politikalar nda ön plana ç kan sektörler; enerji, tafl mac l k, bölgesel iflbirli i ve araflt rma ve gelifltirme faaliyetleridir. Çal flmada, Türkiye nin komflu ve çevre ülkelerle iliflkileri de ekonomik ve ticari aç dan incelenmifl, bu yönde haz rlanm fl strateji çal flmalar de erlendirilmifltir. Türkiye nin konumunu belirlemek amac yla genel bir swot analizi ile sektörel bazda kapsaml analizler yap lm fl ve Türkiye nin komflu ve çevre ülkelerle iliflkilerinde, hangi sektörlerin ön plana ç kart lmas gere i üzerinde durulmufltur. Bu sektörler; ulaflt rma, enerji ve taahhüt sektörleridir. Türkiye nin komflu ve çevre ülkelerle iliflkilerinin geçmifl ve mevcut durumu, sorunlar ve f rsatlar ; AB ye tam üyelik perspektifi içerisinde ele al narak, Türkiye nin uygulad stratejinin ve politika araçlar - n n elefltirel bir flekilde de erlendirilmesi yap lm flt r. Türkiye nin d fla aç l m sürecinin ilk dönemi say lan 1980 li y llarda komflu ve çevre ülkelerle kaydedilen ekonomik ve ticari iliflkilerin pay ile bugünkü paylar aras nda yap lan k yaslamada, hala 1980 li y llar n seviyesinin yakalanamad görülmektedir. Bu noktada, Gümrük Birli i ne taraf bir ülke olarak, komflu ve çevre ülkelerin d fl ticaretimizdeki pay n n artt r lmas gayretlerinin gerekli olup olmad üzerinde de durulmaktad r. 21

22 Not: Komflu ve çevre ülkelere yönelik ihracat m z n, toplam ihracat m z içerisindeki pay nda son y llarda art fl görülmekle birlikte, 1990 y l na ait verilerin SSCB nin da lmas sürecine, 1995 y l na ait verilerin bavul ve kargo ticaretinin resmi ihracat m z n neredeyse üçte birinden daha fazla oldu u döneme, 2000 y l na ait verilerin ise, Rusya krizi ertesine denk geldi i hat rda tutulmal d r. Ayr ca, 1990 l y llar boyunca önemli bir komflumuz olan Irak n d fl ticaretimizden hiç pay alamad n da dikkate almak gerekmektedir. 22

23 D fla aç lma sürecimizin milad say lan 24 Ocak Kararlar ndan bugüne kadar, d fl ticaretimizde komflu ve çevre ülkelerin paylar n gösterir tablolar, afla da yer almaktad r. Çal flman n genelinde; AB nin komflu ülkeler politikas yla; bar fl, istikrar ve refah ortam n komflu ülkelere yayarak, komflu ülkelerle siyasi, ekonomik, kültürel ve güvenlik alanlar nda kapsaml iflbirli ini gelifltirmeyi amaçlad ve bunu gerçeklefltirecek hukuki ve mali politikalar ortaya koydu u ve uygulama alanlar yaratt görülmektedir. Oysa, Türkiye, komflu ve çevre ülkeler stratejisi ile sadece bu ülkelerle ticaretini, hatta sadece ihracat n artt rmay hedeflemekte ve buna yönelik basit teflvik politikalar uygulamaktad r. AB komfluluk politikas ile uygulanmakta oldu u ifade edilen politika aras nda isim benzerli inden öteye bir benzerlik bulunmamaktad r. Esasen, Türkiye, bu stratejiyi komfluluk politikas olarak alg lamakta ve s n r ticareti, s n r ticaret merkezleri, yurt d fl fuar-sergi, ofis-ma aza destekleri, heyetler halinde ülke ç kartmalar, ihraç ürünleri tan t m faaliyetleri ve dahilde iflleme rejimi (D R) uygulamalar n bu politikan n araçlar olarak tan mlamaktad r. Türkiye, gerek AB ye kat l m süreci, gerekse kendi refah ve güvenli i aç s ndan kapsaml bir komfluluk politikas gelifltirmesine fliddetle ihtiyaç duymaktad r. Çal flmada böyle bir politikan n gelifltirilebilmesi için AB nin komfluluk politikas n n kapsaml bir flekilde incelenerek, benzer hedef ve ilkeler çerçevesinde, komflularla, özellikle f rsatlara odaklanm fl bir anlay flla komfluluk politikas haz rlanmas n n gereklili i ortaya konularak, buna yönelik önerilere yer verilmektedir. 23