Adil Yarg lanma Hakk

Transkript

1 makale 2 Avrupa Birli i Çal flma Yaflam nda nsan Haklar : Adil Yarg lanma Hakk 1 Girifl Demokrasi ve hukukun üstünlü üne olan inanc n emaresi olan adil yarg lanma hakk, Avrupa Birli ine Üye Devletlerin taraf oldu u bir çok evrensel ve bölgesel sözleflmede yer almakta ve Üye Devletlerin mevzuat nda yer almas na ra men, Ülkemizde, bu hakka, ilk kez 2001 y l nda yap lan Anayasa de iflikli iyle aç kça yer verilmifltir. Bununla birlikte, adil yarg lanma hakk n n yer ald pek çok uluslararas sözleflme, mezkur tarihten önce, iç hukukumuzun bir parças haline gelmifltir. Bafllang çta, insan haklar na Kurucu Antlaflmalarda yer verilmemifl ise de, Avrupa Birli i Antlaflmas ve Antlaflmaya dayan larak ç kar lan mevzuat temel haklara yer vermekte ve Avrupa Birli i Adalet Divan na göre, Üye Devletlerin taraf oldu u uluslararas insan haklar sözleflmeleri Birlik müktesebat n n bir parças d r. 1 Uluslarüstü olan Avrupa Birli i Müktesebat ba lay c l k aç s ndan daha etkindir. Çal flmam z, Birlik müktesebat n n bir parças olan evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmelerinin adil yarg lanma hakk konusundaki düzenlemeleri ile Birlik taraf ndan insan haklar konusunda yap lan çal flmalar, çal flma yaflam n ilgilendirdi i yönüyle, incelemektedir. Yarg organlar n n konu hakk nda verdi i kararlar n incelenmesiyle, çal flmam z bütünleflecektir. 2 Çal flma Yaflam : Kapsam nsan haklar ve çal flma yaflam konusunda yap lan bir akademik çal flmay okumaya bafllayan kiflinin akl na ilk bak flta sadece hizmet akdi ile ba ml olarak çal flanlar n girece i akla gelir. Bununla birlikte, çal flmam z sadece iflgören-iflveren 2. iliflkilerini temel haklar aç s ndan incelemekle k s tl de ildir. Çal flmam z ömrünün aktif olan önemli bir k sm n çal flma yaflam nda tüketen kiflileri kapsamaktad r. Bunlar sonu aç k olan bir liste halinde belirtmek gerekirse:- Ba ms z Çal flanlar: Bakkal, floför, avukat, doktor gibi herhangi bir mesle i ba ms z olarak icra edenlerin meslekleri dolay s yla iliflkili olduklar esnaf birlikleri, barolar, hekimler odas gibi 1 Bkz. Dava No. 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbh v Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel [1970] ECR 1125, para. 4 Karara 2 flgören kavram Türk ( fl) Hukukunda benimsenen bir kavram de ildir. Çal flmam z Avrupa Birli i Hukuku aç s ndan çal flma yaflam nda insan haklar oldu una göre, Türk fl Hukukunda kabul gören bir kavram olmazsa da, iflgören kavram özellikle kullan lacakt r. Kavaram n Avrupa Birli i Hukuku aç s ndan kapsam ve de erlendirilmesi için bkz. Yavafli M., Avrupa Birli inde flgörenlerin Serbest Dolafl m ve Türk Tabiiyetindekiler 2004, TÜH S: fl Hukuku ve ktisat Dergisi, Cilt 18, Say 6, ss

2 teflekküllerle ve vergi ve sair yükümlülükler dolay s yla devletle olan münasebetleri... Ba ml Çal flanlar: Kamu veya özel sektör, memur veya iflçi ay r m, müsteflar, genel müdür, rektör gibi yönetim görevi ile yönetilen pozisyonda çal fl p çal flmad gözetilmeksizin, belirli veya belirsiz bir bedel karfl l belirli bir iflyerinde ba ml olarak çal flanlar n birbirleriyle olan her seviyedeki münasebetleri, sendikalar yla veya meslekleri gere i taraf olduklar her türlü organizasyonla olan münasebetleri... flveren: stihdam etti i kiflilerle, iflgörenleri sendikalar yla veya meslekleri gere i taraf olduklar organizasyonlarla, iflveren olarak taraf oldu u yerel, ulusal veya uluslar aras ticaret veya sanayi odalar ile, iflveren sendikalar yla vb. olan münasebetleri... Yukar da verilen sonu aç k listede yer alan, alabilecek, yer almas sona eren gerçek kiflilerin adil yarg lanma hakk bu çal flman n kapsam ndad r. 3 Avrupa Birli i ve Temel ( nsan) Haklar( ) Bu çal flman n amac Avrupa Birli i Hukuku aç s ndan insan haklar n genel olarak incelemek de ildir. Yaln zca adil yarg lanma hakk n inceleyen çal flmam z, bununla birlikte, çok k sa olarak Avrupa Birli i Hukuku aç s ndan insan haklar konusunu ele alacakt r. Kurulufl amac temelde ekonomik dayan flma ve kalk nma olan Avrupa Birli i, zamanla sosyal içerikli hedefler de belirlemifltir. Dolay s yla, Avrupa Birli i içerisinde temel haklar olarak bilinen haklar n bafllang çta iktisadi hedefleri gerçeklefltirmeye yönelik haklar oldu unu, sosyal hedeflerin belirlenmesine paralel olarak, ekonomik amaçlar gerçeklefltirmeye yönelik temel haklar n yan nda, uluslararas hukuk aç s ndan bilinen di er haklar da kapsad n belirtmek gerekir. Bu nedenledir ki, terminoloji konusunda k sa bir aç klama yaparak bu k sma bafllamakta yarar görülmektedir. Uluslararas hukuk aç s ndan genel kabul görmüfl olan nsan haklar /human rights kavram, Avrupa Birli i Hukuku literatürü aç s ndan temel haklar/fundamental rights olarak kullan lmaktad r. 3 Çal flmam zda aralar nda belirgin 3 nsan haklar ve temel haklar terimlerini de kapsayacak flekilde, konu hakk ndaki terminoloji karmaflas konusunda özlü bir inceleme için bkz. Ertürk fi., 2002, fl liflkilerinde Temel Haklar, ss , Seçkin Yay nc l k. ÖZGEÇM fi 1969 y l nda Rize de do an Dr. Yavafli, ilk orta ve lise e itimlerini stanbul da tamamlad y l nda Marmara Üniversitesi nden mezun olmadan önce kamu hizmetine bafllam flt r. Yeni kurulan üniversitelerin ö retim eleman ihtiyac n gidermek amac yla 1993 y l nda ÖSYM taraf ndan yap lan s nav kazanarak, yurtd fl nda devlet bursuyla yüksek lisans ve doktora e itimi görme hakk n elde edip, K r kkale Üniversitesi Rektörlü ü ne araflt rma görevlisi olarak atanm flt r. ngiltere de bulunan Hertfordshire Dr. Mahmut Yavafli K r kkale Üniversitesi,..B.F. Ticaret Hukuku A.B.D. Üniversitesi nde Ticaret Hukuku (L.L.M. in Commercial Law) alan nda yüksek lisans (1995), Leeds Üniversitesi nde flletme Hukuku (Ph. D. n Bussiness Law) doktora (1999) e itimlerini alan Dr. Yavafli nin ulusal ve uluslararas dergilerde yay nlanm fl pek çok makalesi bulunmaktad r. Halen zorunlu hizmetini araflt rma görevlisi olarak K r kkale Üniversitesi nde yerine getirmektedir

3 Avrupa Birli i herhangi bir uluslararas insan haklar sözleflmesine henüz taraf de ilse de, Birli e üye devletlerin tamam insan haklar ve temel özgürlükler konusundaki pek çok uluslararas antlaflmaya taraft r. bir fark olmamas münasebetiyle, ay r m yapmadan, birbirlerinin yerine ikame edilerek insan haklar veya temel haklar ifadesi kullan lacakt r. Adalet Divan na göre; insan haklar na sayg Topluluk eylemlerinin yasal olmas için gerekli bir flart ise de, 4 günümüzdeki Avrupa Birli ini oluflturan kurucu Antlaflmalarda do rudan insan haklar yla ilgili herhangi bir hükme yer verilmemifltir. 5 Her ne kadar Adalet Divan kararlar nda, 1960 y llar n sonlar ndan beri, Avrupa nsan Haklar ve Temel Özgürlüklerin Korunmas na liflkin Sözleflme (A HS) esas al n p 6, at fta bulunulmaktayd ysa da, hiçbir AT Antlaflmas nda do rudan insan haklar na yönelik bir hüküm bulunmamaktayd. Parlamento, Konsey ve Komisyon 5 Nisan 1977 tarihinde yay nlad klar ortak deklarasyonda, 7 Divan n kararlar nda benimsenen insan haklar prensiplerini teyit edip, kendi uygulama alanlar nda uyacaklar n beyan etmifllerdir. lk kez 1986 tarihli Avrupa Tek Senedi nin 8 dibacesinin 3. ve 5. paragraflar nda Üye Devletlerin anayasa ve yasalar nda, Avrupa nsan Haklar ve Temel Özgürlüklerin Korunmas na liflkin Sözleflmede ve Avrupa Sosyal fiart nda tan nan temel haklara, özellikle özgürlük, eflitlik ve sosyal adalete dayanarak demokrasiyi gelifltirmek için iflbirli i yapmak kararl l nda oldu u belirtilmifltir. Bilahare, AB Antlaflmas n n 2. maddesinde bir Birlik vatandafll n n kurulmas yolu ile, Üye Devletler uyruklar n n ve ç karlar n n korunmas n güçlendirmek Antlaflman n amaçlar aras nda yer alm flt r. Bu amaçlara, Üye Devletlerin ortak ilkeleri olan hürriyet, demokrasi, insan haklar na ve temel özgürlüklere sayg ve hukukun üstün oldu u bir zeminde eriflilebilece i, zemini oluflturan altyap n n A HS ba lam nda Üye Devletlerin anayasalar nda ve yasalar nda yer ald Antlaflman n 6 (1). ve (2). maddesinde belirtilmifltir. Böylece, Adalet Divan n n uzun y llardan beri yorum ve kararlar nda at fta bulundu u A HS ne bir Antlaflmada yer verilmifl oldu. Bir baflka deyiflle, Adalet Divan n n içtihatlar AB Antlaflmas na yans t lm fl oldu. Amsterdam Antlaflmas 9 insan haklar n n AB Hukuk Sistemine dahil olmas aç s ndan bir baflka önemli bir mihenk tafl d r. Antlaflman n 6. maddesi Birli in, Üye Devletlerin ortak yanlar olan özgürlük, demokrasi, insan haklar na ve temel hürriyetlere sayg ve hukukun üstünlü ü prensiplerine dayand teyit edilmifltir. Nice Antlaflmas n n 181(a)(1). maddesinde ise üçüncü ülkelerle yap lacak ekonomik, finansal ve teknik ifl birlikteliklerinde demokrasi, hukukun üstünlü ü ve temel insan hak ve özgürlüklerine sayg prensiplerinin göz önüne al naca belirtilmektedir. 10 Avrupa Birli i herhangi bir uluslararas insan haklar sözleflmesine henüz taraf de ilse de, Birli e üye devletlerin tamam insan haklar ve temel özgürlükler konusundaki pek çok uluslararas antlaflmaya taraft r. AB Adalet Divan na göre; Üye Devletlerin taraf oldu u ve anayasal geleneklerine de etkisi olan evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmeleri, Topluluk hukuk sisteminin potansiyel kaynaklar d r. 11 Topluluk Hukukunun bu nevi 4 Görüfl (Opinion) 2/94, 1996 ECR I 1759, para Kurucu Antlaflmalar olan Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu u Antlaflmas, Avrupa Ekonomik Toplulu u Antlaflmas ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu u Antlaflmas nda neden insan haklar na dair hükümlere yer verilmedi i konusunda bkz. Binder D.S., 1995, The European Court of Justice and the Protection of Fundamental Rights in the European Community: New Developments and Future Possibilities in Expanding Fundamental Rights Review to Member State Action, Jean Monnet Center, NYU Scholl of Law. Çal flmaya Bu hususta B çak tek cümleyle gerekçeyi,...antlaflmas n n ilgi oda "bireyler" den ziyade "halklar" oldu u için temel haklar n korunmas na iliflkin özel bir hükme yer verilmedi... fleklinde belirtmektedir. Bkz. B çak V., 1997, Avrupa Birli i ile liflkilerin Haz rl k Soruflturmas na Etkisi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s Makalenin tam metnine 6 Örne in genel olarak bkz. Dava No. 29/69, Erich Stauder v City of Ulm - Sozialamt [1969] ECR 419. Karara adresinden eriflilebilir; Dava No. 11/70, supra; Dava No. 4/73, J. Nold, Kohlenund Baustoffgroßhandlung v Commission [1974] ECR 91 para (ECSC). Karara 7 Joint Declaration by the European Parliament, the Council and the Commission on fundamental rights, of 5 April OJ C 103, Ortak Deklarasyona 8 OJ 1987, L169/1. adresinden Avrupa Tek Senedi nin metnine eriflilebilir. 9 OJ 1997, C340/1. adresinden Amsterdam Antlaflmas na eriflilebilir. Amsterdam Antlaflmas n kapsam nda temel haklar n korunmas hususunda bkz. Göçer M., 2000, Avrupa Birli i ve Temel Haklar n Korunmas, Anayasa Yarg s, Cilt 17, ss Anayasa Mahkemesinin 38. Kurulufl Y ldönümü Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriye adresinden de eriflilebilir. 10 Avrupa Birli i nin üçüncü ülkelerle yapt antlaflmalardaki insan haklar unsuru için bkz. Horng D-C., 2003, Human Right Clause in the European Union s External Trade and Development Agreement, European Law Journal, Vol. 9, No. 5, ss Bkz. Dava No. 4/73, supra, para. 13.

4 kaynaklar n n bafl nda A HS gelmektedir. 12 Baflta Topluluk Kurumlar olmak üzere, 13 Üye Devletler Topluluk Hukukundan do an yükümlülüklerini yerine getirirken, temel haklar de erlendirmeye almal d r. 14 Bununla birlikte, Topluluk hukukunu ilgilendirmeyen konularda Üye Devletlerin temel haklara dair prensipleri uygulay p, uygulamad hususunda AB Adalet Divan n n yarg sal denetim hakk n n olmad n belirtmeliyiz. 15 Bir baflka deyiflle, Avrupa Birli i aç s ndan insan haklar, Birli e Üye Devletlerin vatandafllar ile k s tl d r! AB Hukuku aç s ndan temel haklara/insan haklar na sayg duyulmas belirttikten sonra, bir k sm na Adalet Divan n n da at fta bulundu u ve AB Hukukunun bir parças olan evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmelerini inceledikten sonra, inceleme konumuz olan çal flma yaflam nda adil yarg lanma hakk konusunu AB Adalet Divan kararlar do rultusunda inceleyece iz. 4 Evrensel, Bölgesel ve Ulusal Hükümler Adil yarg lanma hakk hukuki yapt r m k s tl olan birçok evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmelerinde yer almakta ve ça dafl ve demokratik hukuk devletlerinde, adil yarg lanma hakk herkese tan nmaktad r. nsan Haklar Evrensel Bildirisinin maddesi:- Herkes anayasa veya kanunlar n kendisine tan d temel haklar n ihlal eden fiillere karfl yetkili ulusal yarg yerleri önünde hak aramak için etkili bir hukuki yola baflvurma hakk na sahiptir hükmüne yer verirken, Bildirinin 10. maddesi:- Herkes, haklar n n ve ödevlerinin ya da kendisine yöneltilen ve ceza niteli i tafl yan herhangi bir suçlaman n saptanmas nda, davan n ba ms z ve tarafs z bir mahkemece, tam bir eflitlikle, adil ve aç k olarak görülmesi hakk na sahiptir hükmüne yer vererek, adil yarg lanma hakk n aç kça emretmektedir. BM Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Sözleflmesinin 17 adil yarg lanma bafll kl 14(1). maddesi:- Herkes, hakk ndaki bir suç isnad n n veya hak ve yükümlülükleri ilgili bir hukuki uyuflmazl n karara ba lanmas nda, hukuken kurulmufl yetkili, ba ms z ve tarafs z bir yarg yeri taraf ndan adil ve aleni olarak yarg lanma hakk na sahiptir hükmüne yer verirken, An lan Sözleflmenin 14(3). maddesi:- Hakk nda bir suç isnad bulunan bir kimsenin bu isnad n karara ba lanmas nda, tam bir eflitlik içinde asgari flu haklara sahiptir diyerek, (a) bendinden (g) bendine kadar bir tak m flartlar listelemektedir. Bunlar:- a) Hakk ndaki suç isnad n n niteli i ve nedenleri konusunda ayr nt l bir flekilde ve anlayabilece i bir dilde derhal bilgilendirilme; b) Savunmas n haz rlamak ve kendi seçti i avukatla görüflmek için yeterli zamana ve kolayl klara sahip olma; c) Sebepsiz yere gecikmeden yarg lanma; d) Duruflmalarda haz r bulundurulma ve kendisini bizzat veya kendi seçece i bir avukat arac l yla savunma; e er avukat bulunmuyorsa sahip oldu u haklar konusunda bilgilendirilme; adaletin yarar gerektirdi i her durumda kendisine bir avukat tayin edilme, ve e er avukata ödeme yapabilecek yeterli imkan yoksa, ücretsiz olarak avukat tayin edilme; e) Aleyhindeki tan klar sorguya çekme veya çektirme ve lehindeki tan klar n mahkemeye ç kmalar n ve aleyhindeki tan klarla ayn koflullarda sorguya çekilmelerini sa lama; f) Mahkemede konuflulan dili anlam yor veya konuflam yorsa, bir çevirmenin yard m ndan ücretsiz olarak yararlanma; g) Kendisini suçland r c tan kl k yapmaya veya bir suçu itirafa zorlanmama. Birleflmifl Milletlerin 1990 y l nda Küba da yap lan Sekizinci Kongresinde kararlaflt r lan Avukatlar n Rolüne Dair Temel Prensipler 18 ve ayn Kongrede Adil yarg lanma hakk hukuki yapt r m k s tl olan birçok evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmelerinde yer almakta ve ça dafl ve demokratik hukuk devletlerinde, adil yarg lanma hakk herkese tan nmaktad r. 12 Bkz. Dava No. 224/84, Marguerite Johnston v Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary [1986] ECR 1651; [1986] 3 CMLR 240, para. 18. Karara 13 Bkz. Dava No. 265/87, Hermann Schräder HS Kraftfutter GmbH & Co. KG v Hauptzollamt Gronau [1989] ECR 2237, para Karara adresinden eriflilebilir; Görüfl 2/94, supra, para. 33; Dava No. C-260/89, Elliniki Radiophonia Tiléorassi AE and Panellinia Omospondia Syllogon Prossopikou v Dimotiki Etairia Pliroforissis and Sotirios Kouvelas and Nicolaos Avdellas and others [1991] ECR I-2925, para. 41. Karara 14 Bkz. Görüfl 2/94, supra, para. 34; Dava No. 5/88, Hubert Wachauf v Bundesamt für Ernährung und Forstwirtschaft [1989] ECR 2609, para Karara adresinden eriflilebilir; Dava No. C-260/89, supra, para ; Dava No. C-2/92, The Queen v Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, ex parte Dennis Clifford Bostock [1994] ECR I-955, para. 55. Karara 15 Bkz. Birleflik Davalar No. 60/84 ve 61/81, Cinéthèque SA and others v Fédération nationale des cinémas français [1985] ECR 2065, para Karara adresinden eriflilebilir; Dava No. C-12/86, Meryem Demirel v Stadt Schwaebisch Gmund [1987] ECR 3719, para. 28. Karara 16 Genel Kurulunun tarihli ve 217A (III) say l Karar yla kabul ve ilan edilmifltir. Sözleflmeye 17 Genel Kurulun 16 Aral k 1966 tarihli ve 2200 A (XXI) say l Karar yla kabul edilmifl ve imzaya, onaya ve kat lmaya aç lm flt r. 23 Mart 1976 tarihinde yürürlü e girmifltir. Sözleflmeye 18 Prensiplerin ngilizce metnine adresinden, Türkçe metnine

5 belirlenen Savc lar n Rolüne Dair Esaslar 19 adil yarg lama prensibinin uygulanmas nda avukatlara ve savc lara yol gösterici esaslar ve prensipleri belirtmektedir. Afla da görülece i üzere, Avrupa nsan Haklar Sözleflmesinin Sözleflmenin 20 (A HS) 6. maddesi de hemen hemen ayn hükümlere yer vermektedir. An lan madde:- Madde 6, Adil yarg lanma hakk 1) Herkes, gerek medeni hak ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar, gerek cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamalar konusunda karar verecek olan, yasayla kurulmufl 2. ba ms z ve tarafs z bir mahkeme taraf ndan davas n n makul bir süre içinde, hakkaniyete uygun ve aç k olarak görülmesini istemek hakk na sahiptir. Hüküm aç k oturumda verilir; ancak, demokratik bir toplumda genel ahlak, kamu düzeni ve ulusal güvenlik yarar na, küçüklerin korunmas veya davaya taraf olanlar n özel hayatlar n n gizlili i gerektirdi inde veya davan n aç k oturumda görülmesinin adaletin selametine zarar verebilece i baz özel durumlarda, mahkemenin zorunlu görece i ölçüde, duruflmalar dava süresince tamamen veya k smen bas na ve dinleyicilere kapal olarak sürdürülebilir. 2) Bir suç ile itham edilen herkes, suçlulu u yasal olarak sabit oluncaya kadar suçsuz say l r. 3) Her san k en az ndan afla daki haklara sahiptir: a) Kendisine yöneltilen suçlaman n niteli i ve nedeninden en k sa zamanda, anlad bir dille ve ayr nt l olarak haberdar edilmek; b) Savunmas n haz rlamak için gerekli zamana ve kolayl klara sahip olmak; c) Kendi kendini savunmak veya kendi seçece i bir savunmac n n yard m ndan yararlanmak ve e er savunmac tutmak için mali olanaklardan yoksun bulunuyor ve adaletin selameti gerektiriyorsa, mahkemece görevlendirilecek bir avukat n para ödemeksizin yard m ndan yararlanabilmek; d) ddia tan klar n sorguya çekmek veya çektirmek, savunma tan klar n n da iddia tan klar yla ayn koflullar alt nda ça r lmas n n ve dinlenmesinin sa lanmas n istemek; e) Duruflmada kullan lan dili anlamad veya konuflmad takdirde bir tercüman n yard m ndan para ödemeksizin yararlanmak. Hemen belirtilmelidir ki, yukar da tam metni verilen A HS nin 6 (1). maddesi, hem ceza hem de hukuk mahkemelerinde yarg lama yap lmas gereken olaylara, Sözleflmenin 6 (2). ve 6 (3). maddeleri ise, yaln zca ceza mahkemelerinde yarg lama yap lmas gereken olaylara uygulan r. AB Temel Haklar fiart n n maddesi ise, AB Hukuku aç s ndan adil yarg lanma hakk konusunda yol göstericidir. Etkili hukuki bir yola baflvurma ve adil yarg lanma hakk bafll n tafl yan 47. madde:- 1) Birlik hukuku taraf ndan teminat alt na al nm fl olan haklar ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, bu maddede belirtilen flartlara uygun olarak bir mahkemede etkili bir hukuki yola baflvurma hakk na sahiptir. 2) Herkes, daha önceden yasa ile tesis edilmifl ba ms z ve tarafs z bir mahkemede makul bir süre içinde yap lacak adil ve kamuya aç k bir duruflma yap lmas hakk na sahiptir. Herkes, kendisine bilgi verilmesi, savunulmas ve temsil edilmesi f rsat na sahip olmal d r. 3) Gerekli imkanlara sahip olmayan herkese, bu yard m n adalete etkin bir flekilde ulafl lmas n n sa lanmas için gerekli olmas koflulu ile hukuki yard m sa lanacakt r hükümlerine yer vermektedir. 3 Ekim 2001 tarih ve 4709 say l Kanunun 14. maddesi ile Anayasam z n maddesinin birinci f kras na... savunma ibaresinden sonra gelmek üzere ile adil yarg lanma ibaresi eklenmifltir. Bu de ifliklikten sonra Anayasam z n 36. maddesi:- Herkes meflrû vas ta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri önünde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile adil yarg lanma hakk na sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaç namaz hükmünü içermektedir. Adil yarg lanma ibaresinin 2001 y l nda Anayasam za eklenmifl olmas, an lan tarihten önce Ülkemizde adil yarg lanma hakk n n gözetilmedi i ç kar m na yol açmamal d r. Çünkü, Anayasam z n 90. maddesi uyar nca kanun hükmünde olan A HS, 10 Mart 1954 tarih ve 6366 say l Kanun ile onaylanm flt r. Baflka bir deyiflle, evrensel ve bölgesel insan haklar sözleflmelerinde belirtilen adil yarg lanma hakk kavram na 1954 y l ndan beri iç hukukumuzda yer verilmektedir. 23 Bununla birlikte hemen belirtilmelidir ki, Anayasam z n 129. maddesinin son f kras nda:- Memurlar ve di er kamu görevlileri hakk nda iflledikleri iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuflturmas aç lmas, 19 Esaslar n ngilizce metnine adresinden, Türkçe metnine 20 Sözleflmenin Türkçe metnine 21 AB Temel Haklar fiart na AB Temel Haklar fiart n n hukuki mahiyeti ve kapsam n n Türk Hukuk Sistemiyle karfl laflt r lmas konusunda bkz. Da R., bila tarih, Avrupa Birli i Temel Haklar fiart ve Türkiye. Çal flmaya Türkiye Cumhuriyeti Anayasas na y l nda Anayasada temel haklar konusunda yap lan de iflikliklerin genel özlü de erlendirilmeleri için bkz. Giritli., 2003, 2001 Anayasa De iflikliklerinin Temel Hak ve Özgürlüklere Yans mas, Anayasa Yarg s Dergisi, Cilt 19. Çal flmaya 23 Uluslar aras sözleflmelerin Türk Hukuku na etkisi hususunda bkz. Tunç H., 2000, Milletleraras Sözleflmelerin Türk ç Hukukuna Etkisi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Türkiye ile lgili Örnek Karar ncelemesi, Anayasa Yarg s Dergisi, Cilt 17, ss Çal flmaya

6 kanunla belirlenen istisnalar d fl nda, kanunun gösterdi i idari merciin iznine ba l d r denilerek, memurlar n görev suçlar ile ilgili izin sistemi ihdas olunmufltur. Geçici oldu u kanun ad nda belirtilen 1913 tarihli Memurin Muhakemat Hakk nda Kanun 24 hükümleri gere ince haz rl k soruflturmas memurun ba l oldu u kurumca yürütülmekteydi. Baflka bir deyiflle, ba ms z ve tarafs z yarg organlar yerine, yarg organ vasf na haiz olmayan birimler haz rl k soruflturmas yapmaktayd. Geçici olan 1913 tarihli kanun 86 y l sonra yürürlükten kald r larak, Avrupa Birli ine üyelik çal flmalar n n bir ürünü olarak, tarih ve 4483 say l Memurlar ve Di er Kamu Görevlilerinin Yarg lanmas Hakk nda Kanun kabul edilerek, yürürlü e konulmufltur. Ancak, A HS nin 6. maddesinin öngördü ü adil yarg lanma hakk n sa lamaktan uzak olan 4483 say l Kanun, defalarca de ifltirilmifltir. 25 Bununla birlikte, memurlar n görev suçlar ile izin sisteminde herhangi bir de ifliklik yap lmam flt r. Kanunun 2. maddesinde yap lan de ifliklikle de iflkence gibi kötü muamele yapanlar n izin al nmadan soruflturmaya tabi olaca belirtilirken, Kanunun 3. maddesi ile belirli mercileri konuyla ilgili izin verme konusunda yetkilendirilmifl bulunmaktad r. Dolay s yla, hiç tereddüt duyulmadan, memurlar n yarg lanmas n n izne tabi olmas adil yarg lanma hakk n ihlal etmektedir ve eflitlik ilkesine ayk r d r denilebilir. Burada, en az ndan, insan hakk ihlali iddias yla yap lan bir flikayette izin al nmamas n n uygun olaca kanaatini tafl maktay z. 17 Aral k 2004 tarihli Resmi Gazetede yay nlanan 5271 say l Ceza Muhakemesi Kanunun 16 (2). maddesi Cumhuriyet Savc lar na adil bir yarg laman n yap labilmesi için, maddî gerçe in araflt r lmas için emrindeki adlî kolluk görevlileri marifetiyle, flüphelinin lehine ve aleyhine olan delilleri toplayarak muhafaza alt na almak ve flüphelinin haklar n korumak yükümlülü ünü vermektedir. Buna karfl l k, flikayet edilen kifli kamu görevlisi ise ve görevi ile ilgili bir olay flikayet konusu ise, Cumhuriyet Savc s görevini tamamlayabilmesi izin almak zorunda kalabilir. Afla da konuyla ilgili yarg kararlar incelenecektir. Bu inceleme yap l rken ulusal mevzuat m za at fta bulunulaca için, iç hukukumuza ait hükümlere bu k s mda daha fazla yer verilmeyecektir. 5 çtihat Hukuku Yukar da konuyla ilgili tam metinleri verilen evrensel, bölgesel ve ulusal hükümler dikkatlice incelendi inde, adil yarg lanma konusundaki bafll ca ortak olan özellikler; yarg lama görevini yerine getiren birimin ba ms z olmas, yarg lama yetkisine sahip olanlar n ve yarg lama biriminin tarafs z olmas ve yarg laman n aleni olarak makul bir sürede yap lmas d r. Afla da bu ortak özelliklerin detay na iliflkin k sa bir inceleme yap lacakt r. Bununla birlikte, genel olarak A HM nin ve AB Adalet Divan n n kararlar fl nda, adil yarg lanma hakk konusu ele al nacakt r. 5.1 Genel Prensiplerin Kapsam ve Yorumu Yukar da tam metni verilen A HS nin 6. maddesinde geçen kavramlar n kapsam A HM taraf ndan defalarca yorumlanm fl ve de erlendirilmifltir. Afla daki alt bafll klarda bu yorum ve de erlendirmelere yer verilecektir. Bununla birlikte, incelenecek olan kararlardaki yorum ve de erlendirmelerin AB Adalet Divan aç s ndan da aynen benimsenen prensipler oldu unu AB Adalet Divan kararlar n inceleyerek vurgulamak gerekir. Evrensel, bölgesel ve ulusal mevzuatlarda yer alan adil yarg lanma hakk na, Adalet Divan kararlar nda yer verilmektedir. Öncelikle, adil yarg lanma hakk n n Avrupa Birli i aç s ndan nas l yorumland n inceleyelim. Yukar da belirtilen Johnston 26 davas adil yarg lanma hakk aç s ndan ATAD taraf ndan de erlendirilen il davalardan bir tanesidir. Karar n 8. paragraf nda özetle:-... yarg denetimi Üye Devletlerin anayasal geleneklerinin belirgin bir özelli idir. Bu prensibe ayr ca A HS nin 6. ve 13. maddelerinde de yer verilmektedir. 5 Nisan 1977 tarihli Avrupa Parlamentosunun, Konseyin ve Komisyonunun ortak bildirisiyle ve Divan kararlar nda benimsedi i üzere; A HS de yer alan prensipler Topluluk hukukunun uygulanmas nda dikkate al nmak zorundad r. Böylelikle, A HS de yer alan prensiplerin AB Hukuku aç s ndan da geçerli prensipler oldu u belirtilmifl oldu. Union nationale des entraîneurs et cadres techniques professionnels du football 24 Türkiye Büyük Millet Meclisi nin aç lmas ndan önce uygulamaya konulan 1913 tarihli Kanun un ba lay c l hakk nda tatmin edici bir de erlendirme için bknz. Anaysa Mahkemesinin gün, 1992/27 E. ve 1992/31 K. say l karar. Karara say l Kanun ile tarihinde ve 5232 say l Kanun ile tarihinde de ifltirilmifltir. 26 Dava No. 224/84, supra

7 Çal flma yaflam aç s ndan adil yarg lanma hakk, ifle girme niyetinin oluflmas ndan itibaren baflvurulabilecek bir hakt r. (Unectef) v Georges Heylens and others davas n n 14. paragraf nda ise ATAD, özetle,:-... Antlaflman n Topluluk içerisindeki her iflgörene verdi i çal flma hakk, temel bir hak oldu undan, herhangi bir ulusal yetkili makam n bu hakk n k s tlanmas yönündeki eylemi için yarg sal mahiyetli bir müeyyidenin olmas, bu hakk n bireylerin bu hakk n kullanabilmesi aç s ndan gereklidir. Divan 15 May s 1986 tarihli 222/84 say l Johnston v Cheif Constable of the Royal Ulster Constabulary davas na ait ilamda karar verdi i üzere, bu gereklilik Üye Devletlerin anayasal geleneklerinin bir yans mas d r ve A HS nin 6. ve 13. maddelerindeki hükümlerin bir gere idir. Görülece i üzere, çal flma yaflam aç s ndan adil yarg lanma hakk, ifle girme niyetinin oluflmas ndan itibaren baflvurulabilecek bir hakt r. fle girme niyetinin oluflmas ile bafllayan adil yarg lanma hakk, hiç flüphesiz istihdam iliflkisinin devam etti i süre boyunca da baflvurulabilecek bir hakt r. Bu haktan yararlanma sadece ifle girme niyetinin olufltu u süre ve istihdam iliflkisinin devam etti i süre ile s n rl kalmay p, ifl akdinin sona ermesinden sonra ve hatta iflgörenin vefat ndan sonra mirasç lar taraf ndan da baflvurulabilecek bir hak olmaya devam eder. Nitekim, ATAD Belinda Jane Coote v Granada Hospitality Ltd 27 davas nda adil yarg lanma hakk n n ifle girme niyetinin oluflmas ve sürecin bafllamas ndan bafllayarak, mesleki e itimin al nd süre boyunca, tayinde ve terfide ve çal flma flartlar aç s ndan ileri sürülebilecek bir hak oldu unu ve hizmet akdinin sona ermesinden sonra da iflgörenlerin adil yarg lanma hakk na müracaat edebilece ini, Üye Devletlerin buna göre gerekli tedbirleri almas gerekti ini belirtmifltir. Adil Yarg lanma hakk n n iflgörenin vefat ndan sonra, mirasç lar taraf ndan da ileri sürülebilecek hak oldu unu yukar da belirtmifltik. Bu duruma örnek olarak A HM de 21 Haziran 2005 tarihinde görülen Alexander v Ukraine 28 davas n örnek gösterebiliriz. Dava konusu olay:- Donetskata Devlet Maden (DSM) flletmesinde görev yapmaktayken, meslek hastal na yakalanan ve iflgücünün %80 ini kaybeden iflgörene malullük tazminat ve malullük maafl ba lanmas na karar verildi. Bununla birlikte, kendisine malullük ayl ödenmedi. flgörenin vefat üzerine, k z malullük ayl n n faizleriyle birlikte ödenmesi için yerel mahkemede dava açt. Yerel mahkeme biriken malullük ayl klar n faiziyle birlikte ödenmesine hükmetti. DSM finansal olarak yeterli kayna a sahip olmamas nedeniyle ödemeleri zaman nda yapamad. A HM; iflgörenin k z n n yapt baflvuruyu miras yoluyla geçebilen mülkiyet hakk olarak de erlendirip, baflvuruyu kabul etti ve tazminat ve malullük ayl n n verilmesine karar verilmesinden yaklafl k 2 y l 3 ay sonra ödemenin yap lm fl olmas n Sözleflmenin 6 (1). Maddesinin ihlali olarak de erlendirdi. Genel olarak A HS inde yer ald flekilde adil yarg lanma hakk n n AB Hukukunun bir parças oldu unu kabul eden AB Adalet Divan, A HM nin kararlar n da referans almaktad r. AB Hukuku aç s ndan da kaynak olan A HM kararlar nda adil yarg lanma hakk n n kapsam n n nas l de erlendirildi ini detayl olarak afla da inceleyece iz Adil Yarg lanma Kavram Adil yarg lanma hakk yaln zca medeni hak ve yükümlülükler dolay s yla ba ms z yarg organlar na baflvurabilme hakk n de il, yarg organ n n teflekkül ettirilme biçimi ve yarg organ ndaki görevlilerin tarafs zl n da kapsar. 29 Bunlara ilave olarak, Sözleflmenin yukar da tam metni verilen 6 (3). maddesinde listelenen:- a) Kendisine yöneltilen suçlaman n niteli i ve nedeninden en k sa zamanda, anlad bir dille ve ayr nt l olarak haberdar edilmek; b) Savunmas n haz rlamak için gerekli zamana ve kolayl klara sahip olmak; c) Kendi kendini savunmak veya kendi seçece i bir savunmac n n yard m ndan yararlanmak ve e er savunmac tutmak için mali olanaklardan yoksun bulunuyor ve adaletin selameti gerektiriyorsa, mahkemece görevlendirilecek bir avukat n para ödemeksizin yard m ndan yararlanabilmek; d) ddia tan klar n sorguya çekmek veya çektirmek, savunma tan klar n n da iddia tan klar yla ayn koflullar alt nda ça r lmas n n ve dinlenmesinin sa lanmas n istemek; e) Duruflmada kullan lan dili anlamad veya konuflmad takdirde bir tercüman n yard m ndan para ödemeksizin yararlanmak. haklar n san a sa lan p sa lanmad na da bak lmal d r. 30 Taraflardan hiçbiri rakibine karfl önemli say labilecek avantajlara sahip olmamal d r. ngilizce literatürde equality of arms olarak bahsi geçen, Türkçe literatürde silahlar n eflitli i prensibi yaln zca taraflar n olay hakk ndaki delillere eflit flekilde eriflmesini öngörmeyip, karfl taraf n 27 Dava No. C-185/97, [1998] ECR I Karara 28 Baflvuru No. 9693/02. Karar A HM nin adresinden taraflar belirterek eriflilebilir. 29 Bu konuda Golder v UK baflvurusuna bak n z. Baflvuruya iliflkin karara 30 Bu konuda Artico v Italy baflvurusunun adresinden eriflilebilecek karar na bak n z.

8 aç klama ve delillerine eflit flartlarda eriflmesini ve karfl aç klama yapabilme, bilirkifli raporlar n inceleme gibi olayla ilgili her türlü belge ve bilginin eflit flartlarda sa lanmas n da öngörmektedir. 31 Hemen belirtilmelidir ki, 2575 say l Dan fltay Kanunun 49. maddesinin 2. f kras nda göre; ilgili makam, devletin güvenli ine ve yüksek menfaatlerine iliflkin olan bilgi ve belgeleri vermeme yetkisine sahiptir. Dolay s yla, silahlar n eflitli i prensibi, kamu düzeni ve kamu güvenli i ile s n rland r labilir. Çal flma yaflam aç s ndan idarenin karara uymamas, zaman nda uygulamamas gibi unsurlar da adil yarg lama kavram n n kapsam nda de erlendirilmelidir Adil Yarg lama Kavram Nas l Yorumlanmal d r? Delcourt v Belgium 33 baflvurusuna ait karar n 25. paragraf n n son cümlesinde Sözleflmenin 6 (1). maddesinin nas l yorumlanmas gerekti ine iliflkin yol gösterici ipuçlar vard r. An lan cümle: (1). maddenin dar manada yorumlanmas, hükmün amac na uygun de ildir 34 fleklinde olup, adil yarg lanma prensibinin mümkün oldu unca genifl yorumlanmas gerekti ine vurgu yap lm flt r. Sözleflmenin 6 (1). maddesinin demokratik bir toplumda genifl manada yorumlanmas gere i, an lan maddeye Sözleflmenin di er maddeleriyle tan nan haklar n korunmas n sa lamada kilit ve merkezi rol vermektedir. 35 Nitekim, König v Germany 36 baflvurusuna ait karar n 96. paragraf nda, ceza davalar n n da 6 (1). madde kapsam nda de erlendirilmesi gerekti ini incelemeye gerek duymad n belirterek, ceza ve hukuk davalar n kapsayacak flekilde 6 (1). maddenin yorumlanmas gerekti ini belirtmifltir. Öztürk v Germany 37 davas n n konusu trafik kazas na kar flan Bay Öztürk e verilen, Alman kanunlar na göre tali olarak nitelendirilen cezaya karfl yarg yolunun aç k olmay fl d r. A HM, karar n 53. paragraf nda, özetle, Sözleflmeye taraf olan devletlerin tali veya önemsiz oldu u gerekçesiyle belirli bir grup suçu 6 (1). maddenin kapsam n n d fl nda tutmas, 6. maddenin bireye tan d hakk n ihlali anlam na gelir fleklinde bir de erlendirme yapm flt r. 38 Bu de erlendirmeden hareketle, çal flma yaflam yla ilgili olarak verilebilecek, uyarma dahil her türlü cezan n yarg denetimine tabi olmas gerekti ini rahatl kla söyleyebiliriz. Bununla birlikte, Anayasa Mahkememizin 1 Temmuz 2004 tarihli, 2004/11 E., 2004/93 K. say l karar nda 39 belirtilen afla daki gerekçe ak llar buland rmaktad r:-..., fleklî ve çözümü basit, yapt r m da k smen hafif olan baz suçlara iliflkin yarg laman n duruflmal olarak yap lmas na gerek görülmeyerek, evrak üzerinde inceleme sonucu hükme var lmas nda;.. Anayasan n 13. ve 36. maddelerine ayk r l k görülmemifltir. Yukar da belirtilen Anayasa Mahkemesi karar yla paralel bir hüküm, Anayasam z n 129. maddesinin 3. paragraf nda yer almaktad r. Uyarma ve k nama cezalar yla ilgili olanlar hariç, disiplin kararlar yarg denetimi d fl nda b rak lamaz. A HM nin yukar da de inilen karar n dikkate ald m zda, uyarma ve k nama cezalar n n da yarg denetimine tabi olmas gerekti ini aç kl kla söyleyebiliriz. Kanaatimizce flekli ve çözümü ne kadar basit olsa da, yapt r m hafif olsa da, taraflardan birinin talep etmesi halinde davalar n duruflmal olarak görülmesinde büyük yararlar olabilir. Cezan n flahsili i temel bir prensipse de, cezan n di er kifliler üzerine olan etkisi yads namaz kadar önemli olabilir. Bir insan ömrüne s abilecek olaylar n tamam n n hapis ile tazyik olunan günde gerçekleflme olas l vard r. Örne in, bir gün hapis cezas na çarpt r lan bir kiflinin, hapiste oldu u günde yap lan genel seçimde, hapiste olmas ve oyunu kullanamamas, toplumun gelece ini yönlendirecek farkl bir siyasal partinin iktidara gelmesine neden olabilir. Anayasam z n 90. maddesinde yap lan de ifliklikle, usulüne göre yürürlü e konulmufl milletleraras 31 Bknz. Feldbrugge v the Netherlands baflvurusu. Karara Ayr ca bknz. Brandstetter v.austria baflvurusu. Karara adresinden eriflilebilir; Bulut v Austria baflvurusu. Karara adresinden eriflilebilir; Nideröst-Huber v witzerland baflvurusu; Karara adresinden eriflilebilir; Dombo Beheer BV v The Netherlands baflvurusu. Karara 32 Bknz. Hornsby v Greece Case baflvurusu. Karara 33 Karara 34 Birebir tercüme yap lmam flt r. 35 Bknz. nceo lu S., 2002, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi Kararlar nda Adil Yarg lanma Hakk, s. 4, Beta Yay. 36 Karara 37 Karara 38 Taraf devletlerin belirli konularda yarg organ na baflvuruyu k s tlayamayaca konusunda bknz. Golder v UK Golder v UK baflvurusu. Karara adresinden eriflilir. Ayr ca bknz. Keegan v Ireland baflvurusu. Karara 39 Karara

9 antlaflmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakk nda Anayasaya ayk r l k iddias ile Anayasa Mahkemesine baflvurulamaz biçimindeki son f kras na usulüne göre yürürlü e konulmufl temel hak ve özgürlüklere iliflkin milletleraras antlaflmalarla kanunlar n ayn konuda farkl hükümler içermesi nedeniyle ç kabilecek uyuflmazl klarda milletleraras antlaflma hükümleri esas al n r hükmüne yer vermektedir. Dolay s yla, her ne kadar Anayasa Mahkemesi, Anayasaya uygunluk aç s ndan yapt yarg sal denetimlerde, fleklî ve çözümü basit, yapt r m da k smen hafif olan baz suçlar n adil yarg lama d fl nda tutulabilece ini belirtse de, uyarma ve k nama cezalar n n da, A HM nin A HS ni yorumlarken yapt de erlendirmeler do rultusunda ele almak gerekir kanaatindeyiz. Baflka bir deyiflle, Anayasa ile A HS nin çat flmas halinde izlenecek yol Anayasan n 90. maddesinde aç kça belirtildi ine göre, yarg organlar iç hukukumuzun bir parças olan, A HS ni öncelikli olarak dikkate almal d r ve Anayasal hüküm, Anayasan n 90. maddesinde yap lan de ifliklik do rultusunda, uluslararas sözleflmeler ve bu sözleflmelere uyuldu unun denetimini yapan uluslararas mahkeme kararlar do rultusunda yorumlanmal d r Ba ms zl k ve Tarafs zl k Kavramlar A HS nin 6 (1). maddesinde geçen bu iki kavram A HM taraf ndan bir çok davada ele al nm flt r. Örne in Langborger v Sweden 40 davas nda A HM bir kurumun ba ms z olup olmad n belirlerken, inter alia, kurumun üyelerinin atanma usullerine, d fltan gelecek bask lara karfl sa lanan güvencelere ve kurumun ba ms z görünüm sunup sunamad n n de erlendirmek gerekir de erlendirmesinde bulunmufltur. Anayasam z n 138. maddesi mahkemelerin ba ms zl konusunda flu hükümlere yer vermektedir:- Hâkimler, görevlerinde ba ms zd rlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kifli, yarg yetkisinin kullan lmas nda mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir dava hakk nda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullan lmas ile ilgili soru sorulamaz, görüflme yap lamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yürütme organlar ile idare, mahkeme kararlar na uymak zorundad r; bu organlar ve idare, mahkeme kararlar n hiçbir suretle de ifltiremez ve bunlar n yerine getirilmesini geciktiremez. Ba ms zl Anayasal teminat alt nda olan yarg organlar na hiç bir organ, merci veya kiflinin tavsiye ve telkinde bulunmamas gerekir. Nitekim, tarihli, 5237 say l Ceza Kanunumuzun 288(1). maddesi:- Bir olayla ilgili olarak bafllat lan soruflturma veya kovuflturma kesin hükümle sonuçlan ncaya kadar savc, hâkim, mahkeme, bilirkifli veya tan klar etkilemek amac yla alenen sözlü veya yaz l beyanda bulunan kifli, alt aydan üç y la kadar hapis cezas ile cezaland r l r. Yozlaflman n oldu u ülkelerde, cezai müeyyideye ra men, yarg lama yetkisine sahip organlara, hukuk d fl yollarla telkinde bulunabilir. Farazi Olay: 1 Ü üniversitesinde görev yapan Bayan Y, üniversite rektörü hakk nda yetkili makamlara dilekçe göndererek, flikayette bulunur. lgili makamlar Bayan Y nin dilekçesini gere ini yapmak üzere bir alt makama havale eder. Nihayetinde, dilekçe flikayet edilen Ü üniversitesi rektörüne gere i yap lmak üzere gönderilir. Ü üniversitesi rektörü, sözleflmeli çal flan bir hukukçu ö retim üyesini flikayet konusu iddialar soruflturmakla görevlendirir. Soruflturmac, raporunda 3 y l süre ile kademe ilerlememesi cezas önerir. Bunun üzerine, hukuk profesörü bir baflka ö retim üyesi raportör olarak atan r. Soruflturmac n n teklifini, cezay vermeye yetkili makama sunar. Bayan Y ye 3 y l kademe ilerlememe cezas verilir. Bunun üzerine Ü üniversitesi rektörü, kendi imzas yla, Bayan Y nin kendisine iftira etti ine dair Cumhuriyet savc l na suç duyurusunda bulunur. Ayr ca, Ü üniversitesi hukuk müflaviri imzas yla Cumhuriyet savc l na ayn konuda suç duyurusunda bulunulur. Cumhuriyet savc l ayn konuda iki kez, Bayan Y nin dilekçe hakk n kulland n, dilekçesinde suç unsuruna rastlan lmad na dair karar verir. Bu arada, Bayan cezan n iptali için Z idare mahkemesinde dava açar. Z dare mahkemesi, özetle, Cumhuriyet savc l n n takipsizlik kararlar na benzer gerekçelerle, oybirli iyle cezay iptal eder. Ü üniversitesi idare mahkemesinin karar n temyiz eder. Dan fltay savc s ve tetkik hakimi yerel mahkemenin karar n n onanmas gerekti ini belirtmesine ra men, yerel mahkeme karar oybirli iyle bozulur. Aradan bir süre geçer, Bayan Y uzun süredir görüflmedi i bir arkadafl yla karfl lafl r. Arkadafl ona sabahleyin dan fltaydaki bir arkadafl m ziyarete gitmifltim. Konuflurken, buradan ayr ld ktan sonra Ü üniversitesinde görevli arkadafl m Y yi ziyarete gidece imi söyledim. Arkadafl m ben Bayan Y yi ismen tan yorum dedi. Merak edip sordum. Nas l yani? Ü üniversitesi rektörü buralarda Bayan Y nin davas yla ilgili olarak giriflimlerde bulunuyordu. Oradan akl mda kalm fl dedi. Bayan Y kendisine verilen ceza hakk nda, soruflturmada raportör olan profesörün de kadrosunun bulundu u P üniversitesinde görevli hukuk profesörüne bahseder. Bir süre sonra senin konu hakk nda raportör hukuk profesörüyle geçenlerde görüfltüm, bana rektör bey öyle istedi ben ne yapabilirdim ki dedi diye nakleder. 40 Karara

10 Yukar daki farazi olay n gerçekleflmesi halinde adil yarg lanma hakk n n ihlal edilmifl olaca na, bununla birlikte bu nevi bir olay ispatlaman n mevcut yarg sistemi içerisinde oldukça güç oldu una inan lmaktad r. Barolar Birli i, Tabipler Birli i, Yeminli Mali Müflavirler Odas gibi icras izne ba l meslekleri icra edenlerin üyesi oldu u birlikler, üyeleri hakk nda disiplin soruflturmas yapabilir. Nitekim, Anayasam z n 129. maddesinin 2. paragraf :- Memurlar ve di er kamu görevlileri ile kamu kurumu niteli indeki meslek kurulufllar ve bunlar n üst kurulufllar mensuplar na savunma hakk tan nmad kça disiplin cezas verilemez. Demek suretiyle kamu kurumu niteli indeki meslek kurulufllar n n disiplin cezas vermeye yetkili oldu u belirtilmektedir. Yap lan soruflturma neticesinde icras izne tabi olan mesle i icra eden meslekten men edilebilir. Bu nevi Birliklerin veya Odalar n yapt klar soruflturmalar, König v Germany 41 davas nda A HM taraf ndan belirtildi i üzere, A HS 6. maddesi kapsam ndad r. fiu kadar ki, bir hakk k s tlayabilecek bu nevi birliklerin veya odalar n kamu tüzel kiflili ine sahip olmas zorunludur. Dolay s yla, A HS nin 6. maddesini soruflturma sürecinde dikkate almak zorundad rlar. Gautrin and Others v France 42 davas Barolar Birli i, Tabipler Birli i, Yeminli Mali Müflavirler Odas gibi icras izne ba l meslekleri icra edenlerin üyesi oldu u birliklerin yapacaklar soruflturmalarda ba ms zl k ve tarafs zl k kriterlerinin nas l yerine getirilebilece i aç s ndan yol göstericidir. 43 Karar n 57. paragraf nda, soruflturma yetkisinin belirli kurumlara verilmifl olmas adil yarg lanma prensibinin ihlali anlam na gelmeyece ini tekrarlamaktad r. Bununla birlikte, bu gibi durumlarda Sözleflmenin afla daki iki yöntemden birinin uygulanmas gerekti i belirtilmektedir. Birinci yöntem, disiplin kurullar n n Sözleflmenin 6. maddesine uygun bir flekilde oluflturulmufl olmas d r. kinci yöntem ise, bu nevi disiplin kurullar Sözleflmeye uygun olarak oluflturulmaz ise, bu nevi kurullar n verdi i kararlar yarg denetimine tabi olmal d r paragrafta ise, Sözleflmenin 6(1). kapsam nda tarafs zl n tespitinde iki hususun göz önüne bulundurulmas gerekti i belirtilmektedir. Birincisi, belirli bir yarg c n belirli bir davadaki kiflisel düflüncesini/tavr n /davran fl n /tutumunu belirlemektir. kincisi ise, yarg c n bu konuda do abilecek her türlü flüpheyi gidermeye yeterli teminatlar 45 verip vermedi inin de erlendirilmesidir. Ülkemizdeki genel uygulama, disiplin kurullar n n verdi i kararlar n yarg denetimine aç k oluflu fleklindedir. Ba ms z veya tarafs z oldu u ileri sürülebilecek disiplin kurullar ve onlar n üyeleri hakk ndaki iddialar, ba ms z ve tarafs z oldu undan flüphe duyulmamas gereken yarg organlar n n denetimine aç k oldu u sürece, adil yarg lanma prensibini ihlal etmez. leride ba ms z yarg organlar önüne tafl nabilecek olan bir disiplin soruflturmas nda, soruflturmay açan makam ile hakk nda soruflturma yürütülen kifli, soruflturma konusu olan olay hakk nda eflit imkanlara sahip olmal d r. 46 Bir baflka deyiflle, her iki taraf olay hakk ndaki delillere eflit flartlarda eriflebilir olmal d r. Bas nda bahsedildi ine göre, davan n taraf da olabilecek kimi hat r say l kifliler dava konusu olay hakk nda gayri resmi olarak karar vericilerle görüflmektedir. Hiç kuflkusuz, di er taraf n haberdar olmad bu nevi görüflmeler, taraflar n eflitli i prensibine gölge düflürebilmektedir. Karfl taraf n bu nevi gayri resmi bir görüflmeden haberdar olmas durumunda, has m n karar vericilerle gayri resmi olarak görüfltü ünü ispatlamas gerekir ki, bu nevi bir ispat oldukça zor görünmektedir. Bu durumda, adil yarg lanma prensibi, yukar daki farazi olay 1 de olabilece i üzere, amir-memur iliflkisinde, ispatlanmas neredeyse imkans z gayri resmi görüflmelerle ihlal edilebilmektedir. Dava konusu olay resmen önüne gelmedi i halde, olay hakk nda menfi görüflte oldu unu aç kça beyan eden yarg lama yetkisine sahip olan bir kiflinin, dava konusu olay hakk nda tarafs zd r denilemez EHRR 170. An lan davan n konusu Alman Tabibler Birli i, Dr König e meslekten men cezas vermesi, baflka bir deyiflle doktorluk yapma iznini iptal etmesiydi. 42 Karara 43 Bu nevi Birliklerin veya Odalar n yapt klar soruflturmalar, König v Germany davas nda belirtildi i üzere, A HS 6. maddesi kapsam ndad r. fiu kadar ki, bir hakk k s tlayabilecek bu nevi birliklerin veya odalar n kamu tüzel kifli ine sahip olmas zorunludur. Dolay s yla, A HS nin 6. maddesini soruflturma sürecinde dikkate almak zorundad rlar. An lan davaya iliflkin karara 44 Bknz. Albert and Le Compte v Belgium baflvurusu. Karara 45 Anayasam z n 139. maddesi teminat konusunda afla daki hükümlere yer vermektedir:- Madde Hâkimler ve savc lar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yafltan önce emekliye ayr lamaz; bir mahkemenin veya kadronun kald r lmas sebebiyle de olsa, ayl k, ödenek ve di er özlük haklar ndan yoksun k l namaz. Meslekten ç kar lmay gerektiren bir suçtan dolay hüküm giymifl olanlar, görevini sa l k bak m ndan yerine getiremeyece i kesin olarak anlafl lanlar veya meslekte kalmalar n n uygun olmad na karar verilenler hakk nda kanundaki istisnalar sakl d r. 46 Bknz. Neumeister v Austria baflvurusu. Karara 47 Bu konuda Buscemi v Italy baflvurusunun adresinden eriflilebilen karara bak n z

11 Yukar da incelendi i üzere; A HS nin 6(1). maddesinin Avrupa Birli i Hukuku aç s ndan aynen hüküm ifade etti ine karar veren AB Adalet Divan, an lan A HS maddesi kapsam nda Birli in bir organ olan Komisyonun tarafs z ve ba ms z bir yarg organ olamayaca na karar vermifltir. 48 Sözleflmenin 6(1). maddesinde geçen medeni hak ve yükümlülük ve cezai suçlamalar gibi di er kavramlar çal flmam z n kapsam n do rudan ilgilendirmedi i için burada ele al nmamaktad rlar Makul Süre Kavram Ba ms z yarg organlar na intikal eden olaylar n makul bir sürede karara ba lanmas gerekir. Bu zorunluluk Sözleflmenin 6(1). maddesinin göz önüne al nd n n bir emaresidir. 49 Sözleflmeye taraf olan devletler adalet teflkilatlar n 6(1). maddede belirtilen makul süre kavram yla güdülen amac gerçeklefltirecek flekilde örgütlemedirler. Yarg organlar n n kararlar gecikme dolay s yla etkili olmayabilir. Ayr ca, yarg organlar na olan güveni zedeleyebilir. Sözleflmeye taraf olan devletler, yarg organlar n n kararlar n n etkili ve güvenilir olmas için, davalar n makul sürede sonuçlanmas için gerekli tedbirleri almal d r. Yarg lamada makul süre nedir sorusuna cevab Büker v Türkiye 50 baflvurusunu inceleyerek vermeye çal flal m. Davan n konusu... Üniversitesi, T p Fakültesinde yard mc doçent olarak, 9 Aral k 1985 tarihinden itibaren iki y ll k sözleflme ile çal flan Büker in sözleflmesinin yenilenmemesiyle ilgilidir. Davan n detay na iliflkin bilgiler flöyledir Üniversitesi Rektörlü ü, 21 Aral k 1987 tarihinde, mesleki olarak yeterli olmad n gerekçe göstererek Büker in sözleflmesini yenilememe karar ald. Davac, karar hakk nda kendisine bilgi verilmedi ini, maafl n bankadan çekmeye gitti inde hesab nda para olmad n görmesiyle konu hakk nda bilgi edindi ini iddia etti. 10. Konunun Kayseri dare Mahkemesine intikali üzerine, 6 Aral k 1989 tarihli karar nda Mahkeme ifllemi iptal etti. Karar 29 Ocak 1990 tarihinde Rektörlü e tebli edildi. Rektörlük Mahkeme Karar n 60 gün içinde uygulamad. 11. Dava 22 May s 1990 tarihinde Dan fltay a götürüldü. Dan fltay 5. Dairesi 13 Haziran 1990 tarihinde yerel mahkemenin karar n bozdu. Dan fltay Karar 30 Haziran 1990 tarihinde Rektörlü e tebli edildi. 12. Kayseri dare Mahkemesi 5 Temmuz 1991 tarihinde verdi i kararla, Dan fltay Karar na uyma karar verdi. 13. dare Mahkemesinin uyma karar davac taraf ndan temyiz edildi. Dan fltay 5. Dairesi yerel mahkemenin karar n onad. 14. Davac n n karar düzeltme talebi üzerine, 5. Daire önceki karar n düzelterek, dosyay yerel mahkemeye gönderdi. 15. Bunun üzerine, Kayseri dare Mahkemesi, Dan fltay n düzeltme karar na uyarak, Rektörlü ün süre uzatmama ifllemini iptal etti. 19 fiubat 1994 tarihinde karar Rektörlü e tebli edildi. 60 günlük süre içerisinde Rektörlük karar yine uygulamad. 16. Karar temyiz eden Rektörlü ün talebi, 23 fiubat 1994 tarihinde Dan fltay 8. Dairesi taraf ndan reddedildi. Kararda daha önce Kayseri dare Mahkemesinin karar nda da belirtildi i üzere, davac n n kadro için yeterli olmad n ispatlayamad belirtildi. 17. Rektörlük 23 Mart 1995 tarihinde karar düzeltme baflvurusunda bulundu. Dan fltay 8. Dairesi baflvuruyu reddetti. 18. Davac ya gönderilen yaz da 23 Kas m 1995 tarihi itibariyle, dava konusu kadroya atand bildirilip, davac 15 Aral k 1995 tarihinde göreve bafllad. 21. Davac Rektörlük aleyhine açt üç ayr davada, mahrum kald süreye iliflkin maafl ve di er mali haklar n n kendisine verilmesine karar vermesini Kayseri dare Mahkemesinden talep etti. 22. Mahkeme, her üç davada da, inter alia, Rektörlü ün 60 günlük süre içerisinde karar n gere ini yerine getirmeyerek yasaya uymad n belirterek, davac ya mahrum kald süreye iliflkin maafl ve di er mali haklar n n verilmesine karar verdi. 24. Davac A HM ne yapt baflvuruda A HS nin 6. maddesine dayanarak, idare mahkemesinin karar n uygulamayan Rektörlü ün kusuru nedeniyle, ifline yedi buçuk y l sonra dönebildi ini, bunun adil yarg lanman n ihlali oldu unu iddia etti. 25. A HM si memur statüsündeki davac n n 6(1). maddeye dayanarak dava açabilece ini belirtti. 32. Mahkeme davac n n davas n 6(1). maddede belirtilen makul süre aç s ndan inceleyecektir. 35. Yedi y l dokuz ayl k süre oldukça uzun bir süredir ve detayl olarak aç kl a kavuflturulmal d r. 37. Mahkeme, sürenin afl r oldu una ve böylece Sözleflmenin 6(1). maddesinin ihlal edildi i sonucu var r. BU NEDENLERLE, MAHKEME OYB RL YLE 1. Sözleflmenin 6(1). maddesinin ihlal edildi ine karar verir. 48 Bkz. Birleflik Davalar No ve 218/78, Heintz van Landewyck SARL and others v Commission [1980] ECR 3125, para. 8. Karara 49 Bknz. König v Germany baflvurusu. Karara 50 Karar n Türkçe metnine 51 Yazar taraf ndan yap lan tercüme birebir de ildir. Yukar da internet adresi verilen Türkçe metne daha sonra eriflilmifltir.

12 Görülece i üzere, Sözleflmenin 6. maddesiyle öngörülen adil yarg lanma hakk makul bir süre içerisinde yerine getirilmelidir. A HM dokuz y l süren boflanma davas nda makul sürenin afl ld karar n vermifltir Ücretsiz Avukat Temini Kavram Ulusal hukuka göre san n kendi kendini yarg organlar nda temsil etme hakk n n olmad, yarg lama usulünün karmafl k oldu u ve dava konusu olaylar n bireyin içinden tek bafl na ç kamaz oldu u davalarda, 53 taraf devletler Sözleflmenin 6(1). maddesi hükmü gere i san temsil etmek üzere ücretsiz avukat atamak zorunda kalabilir. 54 Andronicou and Constantinou v Cyprus 55 baflvurusundan anlafl laca üzere, ücretsiz avukat temin etme sisteminin bulunmad taraf devletler, bireyin medeni hak ve yükümlülüklerini koruyabilmesi için Sözleflmenin 6(1). maddesinden do an hakk n kullanabilmesi için alternatif yöntemler gelifltirmelidir. Kaynaklar 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasas AB Temel Haklar fiart Amsterdam Antlaflmas Avrupa Birli i Antlaflmas Avrupa nsan Haklar Sözleflmesi Avrupa Tek Senedi B çak V., 1997, Avrupa Birli i ile liflkilerin Haz rl k Soruflturmas na Etkisi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, ss Binder D.S., 1995, The European Court of Justice and the Protection of Fundamental Rights in the European Community: New Developments and Future Possibilities in Expanding Fundamental Rights Review to Member State Action, Jean Monnet Center, NYU Scholl of Law. BM Avukatlar n Rolüne Dair Temel Prensipler BM Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Sözleflmesi 6 Sonuç Evrensel, bölgesel ve ulusal mevzuatlarda yer verilen yaflama hakk, iflkence yasa, kölelik ve zorla çal flt rma yasa, özgürlük ve güvenlik hakk, özel hayat n ve aile hayat n n korunmas, düflünce, din ve vicdan özgürlü ü, ifade özgürlü ü gibi temel insan hak ve özgürlükler yaln zca demokratik toplumlarda var olabilir. Siyasal rejimi demokratik yapan unsurlar n bafl nda ise ba ms z yarg organlar n n mevcut olup olmamas yer al r. Öte yandan, ba ms z yarg n n varl her zaman için adil yarg lanman n teminat olmay p, ba ms z olan yarg n n tarafs z da olmas gerekir. Avrupa Birli ine üye olma çabas içerisinde olan Ülkemizin çal flma yaflam n göz önüne alarak, adil yarg lanma konusunda çaba sarf etti ine dair somut veriler bulunmamaktad r. Zaman n Yarg tay Baflkan n n hâkim ve savc lar için bas nda yer alan vicdan ile cüzdan aras na s k flm fl ifadesi, adil yarg lanmaya olan güveni zedelemektedir. BM Savc lar n Rolüne Dair Esaslar Da R., bila tarih, Avrupa Birli i Temel Haklar fiart ve Türkiye, Ertürk fi., 2002, fl liflkilerinde Temel Haklar, Seçkin Yay nc l k. Giritli., 2003, 2001 Anayasa De iflikliklerinin Temel Hak ve Özgürlüklere Yans mas, Anayasa Yarg s Dergisi, Cilt 19. Göçer M., 2000, Avrupa Birli i ve Temel Haklar n Korunmas, Anayasa Yarg s, Cilt 17, ss Görüfl (Opinion) 2/94, 1996 ECR I Horng D-C., 2003, Human Right Clause in the European Union s External Trade and Development Agreement, European Law Journal, Vol. 9, No. 5, ss nceo lu S., 2002, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi Kararlar nda Adil Yarg lanma Hakk, Beta Yay. nsan Haklar Evrensel Bildirisi Joint Declaration by the European Parliament, the Council and the Commission on Ba ms z yarg n n varl her zaman için adil yarg lanman n teminat olmay p, ba ms z olan yarg n n tarafs z da olmas gerekir. 52 Bknz. Bock v.the Federal Republic of Germany baflvurusu. Karara 53 Bknz. De Geouffre de la Pradelle v France baflvurusu. Karara 54 Bknz. Airey v Ireland baflvurusu. Karara 55 Karara

13 fundamental rights, of 5 April OJ C 103, Nice Antlaflmas Tunç H., 2000, Milletleraras Sözleflmelerin Türk ç Hukukuna Etkisi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Türkiye ile lgili Örnek Karar ncelemesi, Anayasa Yarg s Dergisi, Cilt 17, ss Yavafli M., Avrupa Birli inde flgörenlerin Serbest Dolafl m ve Türk Tabiiyetindekiler 2004, TÜH S: fl Hukuku ve ktisat Dergisi, Cilt 18, Say 6, ss A HM Kararlar Airey v Ireland Albert and Le Compte v Belgium Alexander v Ukraine Andronicou and Constantinou v Cyprus Artico v Italy Bock v.the Federal Republic of Germany Brandstetter v. Austria Bulut v Austria Buscemi v Italy Büker v Türkiye De Geouffre de la Pradelle v France Delcourt v Belgium Dombo Beheer BV v The Netherlands Feldbrugge v the Netherlands Gautrin and Others v France Golder v UK Hornsby v Greece Case Keegan v Ireland König v Germany Langborger v Sweden Neumeister v Austria Nideröst-Huber v Switzerland Öztürk v Germany AB Adalet Divan Kararlar Birleflik Davalar No ve 218/78, Heintz van Landewyck SARL and others v Commission [1980] ECR Birleflik Davalar No. 60/84 ve 61/81, Cinéthèque SA and others v Fédération nationale des cinémas français [1985] ECR Dava No. 11/70, Internationale Handelsgesellschaft mbh v Einfuhrund Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel [1970] ECR Dava No. 224/84, Marguerite Johnston v Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary [1986] ECR 1651; [1986] 3 CMLR 240. Dava No. 265/87, Hermann Schräder HS Kraftfutter GmbH & Co. KG v Hauptzollamt Gronau [1989] ECR Dava No. 29/69, Erich Stauder v City of Ulm - Sozialamt [1969] ECR 419. Dava No. 4/73, J. Nold, Kohlen- und Baustoffgroßhandlung v Commission [1974] ECR 91. Dava No. 5/88, Hubert Wachauf v Bundesamt für Ernährung und Forstwirtschaft [1989] ECR Dava No. C-12/86, Meryem Demirel v Stadt Schwaebisch Gmund [1987] ECR Dava No. C-185/97, Belinda Jane Coote v Granada Hospitality Ltd [1998] ECR I Dava No. C-2/92, The Queen v Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, ex parte Dennis Clifford Bostock [1994] ECR I-955. Dava No. C-260/89, Elliniki Radiophonia Tiléorassi AE and Panellinia Omospondia Syllogon Prossopikou v Dimotiki Etairia Pliroforissis and Sotirios Kouvelas and Nicolaos Avdellas and others [1991] ECR I Anayasa Mahkemesi Kararlar 1992/27 E. ve 1992/31 K. say l karar 2004/11 E., 2004/93 K. say l karar.