Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme

Transkript

1 PLATFORM NOTU'16 / P-5 Yayınlanma Tarihi: Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme Dr. Ergül HALİSÇELİK Hazine Baş kontrolörü YÖNETİCİ ÖZETİ Yoksulluğun azaltılması, sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği, çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda 60 göstergeyi kapsayan Binyıl Kalkınma Hedefleri gerek küresel düzeyde gerekse ülkeler bazında en geniş tanımlı kalkınma ve yoksullukla mücadele göstergeleridir. Bu çalışmada, parasal olmayan göstergelerin yanı sıra parasal göstergeden de faydalanarak yoksulluk ve kalkınma olgusu çok boyutlu bir perspektifle Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme çerçevesinde analiz edilmiştir. Çalışmada İnsani Gelişmişlik Endeksi (HDI) de de yer alan 187 ülkenin dönemini kapsayan çok boyutlu Binyıl Kalkınma Hedefleri endeksi oluşturulmuş ve ülkelerin kalkınma düzeyleri ve hedefleri gerçekleştirme konusundaki performansları ölçülmüştür. Elde edilen sonuçlar HDI sonuçlarıyla da karşılaştırılmıştır. Temel olarak Büyüdük ama kalkındık mı? Ülkeler gelir ve gelir dışında yakınsıyor mu? Büyüme kapsayıcı mı? Yoksullara da yansıyor mu? Uluslararası ve yerel fonlar kalkınmada etkin kullanılıyor mu? Performansa dayalı fon dağıtım mekanizması nasıl olmalı? TÜRKİYE nin performansı başta G20 üyesi olmak üzere yükselen ekonomilerle kıyaslandığında ne durumdayız?...sorularına cevaplar aranan araştırmada hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de, başta Türkiye olmak üzere ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere nasıl ve ne düzeyde fon sağlanması konusunda faydalı ve uygulanabilir önerilere yer verilmiştir. GİRİŞ Hükümetlerin dönemsel olarak farklı öncelikleri olmasına rağmen, vatandaşlarının refah düzeyini ve yaşam kalitelerini yükseltmeyi hedeflemeleri çoğu zaman önceliklerin başında yer almaktadır. Daha yüksek refah seviyesi veya kalkınmışlık düzeyi daha yüksek gelirle birlikte daha iyi eğitim, sağlık, adalet, çevre vb. anlamına geldiğinden hükümetler böyle bir sosyo-

2 ekonomik ortamı daha kapsayıcı ve sürdürülebilir hale getirmeye çalışmaktadır. Ekonomik büyüme kapsayıcı olmadığı sürece yoksulluğu azaltma, gelir dağılımını daha adil bir duruma getirme ve istihdam yaratma konusunda başarılı olamamaktadır. Yoksulluğun azaltılması, sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği, çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda 60 göstergeyi kapsayan ve Binyıl Kalkınma Hedefleri olarak adlandırılan hedefler gerek küresel düzeyde gerekse ülkeler bazında en geniş tanımlı kalkınma ve yoksullukla mücadele göstergeleridir dönemi ve 187 ülkeyi kapsayan bu çalışmada, ülkelerin yoksulluk ve kalkınma performansı parasal göstergelerin yanı sıra parasal olmayan göstergelerden de faydalanılarak çok boyutlu bir perspektifle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın (UNDP) belirlediği Binyıl Kalkınma Hedefleri () ve yoksul odaklı büyüme kavramı çerçevesinde analiz edilmiştir. Temel olarak; Büyüdük ama kalkındık mı? Gelişmekte olan ülkeler kişi başına milli gelir ve gelir dışı kriterlere göre zengin ülkelere yakınsıyor mu? Büyüme kapsayıcı mı? Yoksullara da yansıyor mu? Uluslararası ve yerel fonlar kalkınmada etkin kullanılıyor mu? Türkiye nin performansı başta G20 üyeleri olmak üzere yükselen ekonomilerle kıyaslandığında ne durumdayız? sorularına cevaplar aranan araştırmada hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere nasıl ve ne düzeyde fon sağlamasının yararlı olacağı konusunda faydalı ve uygulanabilir önerilere yer verilmiştir. ÜLKE VE ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DURUM Tablo 1 de görüldüğü üzere, 2015 yılı tahmini Genel Endeks sonuçlarına göre İsveç değeri ve YÜKSEK kalkınmışlık düzeyi ile ilk sırada yer almıştır. İsveç i sırasıyla Almanya, Hollanda, Norveç ve İsviçre takip etmiştir. G20 üyesi yükselen ekonomiler arasında en yüksek değere sahip ülke 32nci sırada yer alan G.Kore ile 47nci sırada yer alan Meksika olmuştur. Türkiye endeks değeri ve karşılığı ORTA kalkınma düzeyi ile kendisine 187 ülke arasında 97nci sırada yer bulabilmiştir. Halisçelik, E. (2015). Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme. Ankara: Gazi Kitapevi.

3 Tablo 1: Ağırlıklı Ortalamayla Hesaplanan Her Bir Endeks Sonuçları, Ülkelerin Sıralamaları ve Kalkınma Düzeyleri Ülkeler/ Endeks Değeri ve Sıralama 2015 Genel Endeks 2015 Genel Sıra GENEL KALKINMA DÜZEYİ 1 YOKSUL 2 EĞİTİM 3 CİNSİY EEŞİTL İĞİ 4 ÇOCUK SAĞLIĞ I 5 ANNE SAĞLIĞ I 6 HIV/AI D 7 ÇEVRE 8 KÜRESEL İŞBİRLİĞİ İsveç Almanya Hollanda Norveç İsviçre YÜKSEK YÜKSEK YÜKSEK YÜKSEK YÜKSEK Güney Kore YÜKSEK Meksika YÜKSEK Arjantin YÜKSEK Rusya Fed YÜKSEK S. Arabistan YÜKSEK Çin YÜKSEK Brezilya YÜKSEK Türkiye ORTA Endonezya ORTA Güney Afrika DÜŞÜK Hindistan DÜŞÜK Liberya DÜŞÜK Kongo Dem DÜŞÜK Sierra Leone DÜŞÜK Orta Afrika C DÜŞÜK Çad DÜŞÜK

4 Ülkelerin hedefi gerçekleştirmedeki başarı düzeyleri ise temel yıl (1990) ve hedef yıl (2015) değerleri karşılaştırılarak belirlenmiştir. Hedefi gerçekleştiren veya hedeflenenden daha iyi performans gösteren ülkeler BAŞARILI olarak nitelendirilmiştir. Tablo 2 de görüldüğü üzere, İsveç, 2015 yılı tahmini başarı düzeyi (performans) sonuçlarına göre ortalama olarak hedeflerin % sini gerçekleştirerek BAŞARILI başarı düzeyi ile ilk sırada yer almıştır. Başarı sıralamasında İsveç i sırasıyla Singapur, Norveç, Polonya ve İrlanda takip etmiştir. G20 ülkeleri arasında yer alan 11 yükselen ülke arasında en iyi performans gösteren ülke 16ncı sırada yer alan Çin ile 29uncu sırada yer alan Güney Kore olmuştur. Türkiye ise başarı değeri ile 88inci sırada yer alarak BAŞARILI olmuştur. Tablo 2: Amaçları Çerçevesinde Ülkelerin Başarı Düzeyleri ve Sıralamaları Ülkeler/ Başarı Genel Başarı Sıra GENEL BAŞARI DÜZEYİ 1 YOKSU LLUK 2 EĞİTİM 3 CİNSİYE T EŞİTLİĞİ 4 ÇOCUK SAĞLIĞI 5 ANNE SAĞLIĞI 6 HIV/AID S 7 ÇEVRE 8 KÜRESE L İŞBİRLİĞ İ İsveç BAŞARILI Singapur BAŞARILI Norveç BAŞARILI Polonya BAŞARILI İrlanda BAŞARILI Çin BAŞARILI Güney Kore BAŞARILI Brezilya BAŞARILI Meksika BAŞARILI S.Arabistan BAŞARILI Arjantin Rusya Fed. Türkiye Endonezya Hindistan Güney Afrika BAŞARILI BAŞARILI BAŞARILI BAŞARILI BAŞARILI BAŞARISIZ Sierra Leone BAŞARISIZ

5 Nijerya BAŞARISIZ Fildişi Sahilleri BAŞARISIZ Orta Afrika C BAŞARISIZ Çad BAŞARISIZ Aşağıdaki şekilde ise 187 ülkenin endeks ve başarı düzeyi matrisinin özetine yer verilmiştir. Matrisin yatay ekseni ülkelerin başarı değerleri ve buna bağlı başarı düzeylerini gösterirken, dikey eksen ise ülkelerin endeksi ve buna bağlı kalkınma düzeylerini göstermektedir. Matriste 5x5=25 hücre yer almaktadır. Şekil 1: Endeks ve Başarı Düzeyi Matrisi Şekil 1 de görüldüğü gibi endeks ve başarı düzeyi sonuçları bazı ülkeler için paralel sonuçlar verirken bazı ülkeler için ise önemli sapmalar söz konusudur. Sadece 7 ülke (Almanya, Avustralya, Fransa, İsveç, İsviçre, Lüksemburg ve Norveç) YÜKSEK kalkınma düzeyine sahip iken aynı zamanda nin gerçekleştirilmesinde BAŞARILI performans göstermiştir. Kalkınma düzeyinin ORTA, başarı düzeyinin ise BAŞARILI olduğu matris hücresi aralarında Türkiye ve Endonezya yla birlikte 40 ülkeyi barındırarak en fazla ülkenin yer aldığı matris hücresi olmuştur.

6 Aşağıdaki Şekil 2 de ise 187 ülkenin ve GE Endeksleri matrisi yer almaktadır. Matrisin yatay ekseni ülkelerin 2013 yılı SGP ile Kişi Başına GSMH leri ve buna bağlı olarak hesaplanan Gelir Endeksi (GE) değerlerini gösterirken, dikey eksen ise ülkelerin endeksi ve buna bağlı kalkınma düzeylerini göstermektedir. Matriste 5x5=25 hücre yer almaktadır. Grafikte görüldüğü gibi ve GE sonuçları bazı ülkeler için paralel sonuçlar verirken bazı ülkeler için ise önemli sapmalar söz konusudur. Sadece 12 ülke (Almanya, Avustralya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İsveç, İsviçre, İzlanda, Kanada, Lüksemburg ve Norveç) YÜKSEK kalkınma düzeyine sahip iken aynı zamanda GE değerleri açısından da YÜKSEK gelirli ülkeler arasındadır. Diğer bir deyişle bu ülkeler hem parasal gösterge (gelir düzeyi) hem de parasal olmayan göstergeler açısından YÜKSEK düzeyde kalkınmış ülkelerdir. Kalkınma düzeyinin ve gelir düzeyinin her ikisinin birlikte ORTA olduğu matris hücresi aralarında Türkiye ve Endonezya yla birlikte 44 ülkeyi barındırarak en fazla ülkenin yer aldığı matris hücresi olmuştur. Şekil 2: -Gelir Endeksi Matrisi ve Ülkelerin Kalkınma Düzeyleri E, ülkelerin gelişme sürecinde ekonomik büyüme performansları ve kişi başına gelir düzeylerini kapsamamaktadır. Bu eksikliği gidermek için parasal olmayan ve parasal gösterge olan kişi başına milli gelirin ortalamalarıyla (standart sapmalara göre tersine ağırlıklandırma yöntemiyle) çok daha boyutlu ve kapsayıcı Genişletilmiş (G) Endeksi oluşturulmuştur. Tablo 3 te görüldüğü üzere, endeks sonuçları ile GE sonuçları mukayese edildiğinde gerek ülkelerin endeks değerleri gerekse sıralaması ve bunlara bağlı

7 kalkınma düzeylerinde farklılıklar bulunmuştur. Yoksul ülkelerin çok büyük bölümü, parasal gösterge olan kişi başına gelir baz alındığında gelişmiş ülkelere yakınsama konusunda başarısız olurken, birçok ülkede gelir dağılımı giderek daha adaletsiz hale gelmiş, gerek ülkeler arasındaki gerekse ülkelerin farklı bölgelerindeki zengin fakir uçurumu giderek artmıştır. Buna karşın parasal olmayan baz alındığında ise bu ülkeler arasındaki fark, parasal göstergeye nispeten azalmaktadır. Diğer bir deyişle yoksul ülkeler parasal olmayan göstergelerde gelişmiş ülkelere yakınsamada nispeten daha başarılı olmuşlardır. Tablo 3: Genel Endeks Sonuçlarının GE Sonuçlarıyla Karşılaştırılması ENDEKS SONUÇLARI (2013) GENİŞLETİLMİŞ ENDEKS (GE) SONUÇLARI (2013) GE VE ENDEKS KARŞILAŞTIRMASI ÜLKELER Endeks SIRA KALKINMA DÜZEYİ (2013) GE GE SIRA GE KALKINMA DÜZEYİ GE- E GE SIRA- E SIRA Almanya YÜKSEK YÜKSEK ABD YÜKSEK YÜKSEK Barbados YÜKSEK YÜKSEK Birleşik A.E YÜKSEK YÜKSEK Brunei Dar YÜKSEK YÜKSEK Çad DÜŞÜK DÜŞÜK Çin YÜKSEK ORTA Ekvator YÜKSEK ORTA Ekvator Ginesi DÜŞÜK ORTA Grenada YÜKSEK ORTA Hollanda YÜKSEK YÜKSEK İsveç YÜKSEK YÜKSEK İsviçre YÜKSEK YÜKSEK Katar YÜKSEK YÜKSEK Kongo Dem. C DÜŞÜK DÜŞÜK Kosta Rika YÜKSEK YÜKSEK Kuveyt YÜKSEK YÜKSEK Liberya DÜŞÜK DÜŞÜK Lihtenştayn YÜKSEK YÜKSEK

8 Lüksemburg YÜKSEK YÜKSEK Malavi DÜŞÜK DÜŞÜK Nijer DÜŞÜK DÜŞÜK Nikaragua ORTA ORTA Norveç YÜKSEK YÜKSEK Orta Afrika C DÜŞÜK DÜŞÜK Sierra Leone DÜŞÜK DÜŞÜK Singapur YÜKSEK YÜKSEK Slovenya YÜKSEK YÜKSEK Türkiye ORTA ORTA Umman ORTA YÜKSEK DÜNYA ORTA ORTA Not: Karşılaştırma yapılırken GE sonuçları baz alınmıştır. Karşılaştırmalarda pozitif değerler GE nin E ye göre daha iyi sonuçlara, negatif değerler ise daha kötü sonuçlara sahip olduğunu göstermektedir. SONUÇ Misyonları, faaliyet alanları ve öncelikleri farklı olan uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların faaliyetlerinde, fon sağladıkları ülkelerin önceliklerini ve mevcut koşullarını da dikkate alarak belirli bir koordinasyon ve uyum içerisinde birbirlerini tamamlamaları, günümüzde ve gelecekte ortaya konulacak kalkınma hedeflerini gerçekleştirecek politikalar uygulamaları ve bu konuda aralarında ihtiyaç duyulan işbirliğini sağlamaları gerekmektedir. Kalkınma hedefleri, gerek destekledikleri program ve projelere sağladıkları fonlarla ülkelerin kalkınmalarının finansmanında önemli bir rol oynayan uluslararası fon sağlayıcı kuruluşlar için, gerekse bu kuruluşlardan fon kullanan ülkeler için önemli performans göstergeleri olarak dikkate alınmalıdır. Kamu harcamalarının kalkınma için ihtiyaç duyulan öncelikli alanlara yönlendirilmesi gerekmektedir. Kamu harcamaları, bir yandan ekonomik büyümeye katkı sağlamalı, bir yandan da yoksulların bu büyümeden istifade etmeleri sağlanmalıdır. Ülkeler, büyüme hedeflerinden sapmamalıdır ancak büyürken gelir dağılımındaki eşitsizliğin azaltmasına yönelik çalışmalarda bulunmalıdır. Vergiler ve transferler yoluyla ve yeniden dağıtım politikalarıyla düşük gelir gruplarının büyümeden daha fazla faydalanmasını hedeflemelidir. Bu çerçevede kalkınma hedeflerinin gerçekleştirilmesinde devletin sınırlı kaynaklarını kullanarak yaptığı kamu harcamalarının türü, büyüklüğü, dağılımı yanında kıt kamu kaynaklarının, bu hedef için kullanılan diğer fonlarla birlikte, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkeleri çerçevesinde ekonomik, verimli ve etkin bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Gerek uluslararası fon sağlayıcı

9 kuruluşların çeşitli program ve projelere, gerekse her bir ülkenin sınırlı kaynaklarından kamu harcamaları yoluyla yaptıkları fon tahsisinde, ülkelerin öncelikleri ve her bir amaç bazında E değerleri (kalkınma düzeyleri) ile başarı değerleri (performansları) dikkate alınmalıdır. Çalışmada yaptığımız analizler sonucunda oluşturduğumuz, gerek Endeks ve başarı düzeyi ve gerekse Yoksul Odaklı Büyüme sonuçları ülke ortalamalarını göstermektedir. Ancak bu sonuçlar ülkedeki bölgelere, etnik kökene, gelir gruplarına, cinsiyete, kent-kır ayrımına göre farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılıkları dikkate alarak yapılabilecek hesaplamalar, hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere, nasıl ve ne düzeyde fon sağlanması konusunda veri teşkil edip uygun politikaların seçilmesine katkı sağlayacaktır. Aynı zamanda ülkeler arasında kalkınmışlık seviyesi farklılığı ortaya konarak, daha objektif kriterlere bağlı olarak ülkeler sıralanacak ve uygulanacak sosyoekonomik politikalar tespit edilecektir.