TÜRK ÖDEMELER DENGESINDEKi

Transkript

1 TÜRK ÖDEMELER DENGESINDEKi GELiŞMELER Cahlt KAYRA Son aylarda ödemeler dengesindeki olumlu gelişme ve döviz rezervlerinin artışı kamu oyunu ve ilgilileri çeşitli açılardan ilgilendirrneğe başlamış bulunuyor. Bu ilgilenmenin, ekonomik durum tahlillerinden, yeni dış ödeme politikaj.an önerilerine,kadar uzanan bir spektrum üzerine yayıldığını göıüyoruz..ancak bu davranışta, genellikle ödemeler dengesinin yalnız başına alındığı, iktisat politikasının tümü içindeki yerinin önemli ölçüde ihmal edil diği anlaşılıyor. Gerçekte bu tahlilleri ve bu tahlillere dayanan norrnatif yaklaşımı yaparken konunun ödemeler dengesinin bütün içindeki yeri açısından elealınması gerekli. Buna ek olarak Türkiyenin kalkınması açısından konunun uzun vadeli olarak düşünülmesi de doğaldır ve konu bu biçimde ele alınmadığı zaman gerçeğe uzak düşmek tehlikesi vardır. Bu yazıda son gelişmeler önünde ödemeler dengemizin ne olduğunu ve kalkınma stratejimiz bakımından ne gibi olanaklar sağladığını, tahlil ve tespıt etmeye çalışacağız. ÔDEMELER. DENGEMİZİN GENEL GÖRtiNTOsü Bu yıl ihracatl."1llzın artış oranının, ithalatımızın artış oranından daha yüksek olduğunu görüyoruz. Bununla birlikte yıl sonunda ticaret dengesinin 500 milyon $ civannda açıklıkla kapanacağı tahmin edilebilir. Buna karşılık, ışçi dövizlerindeki artışlar dolayısıyle, cari işlemler dengesinin fazlalık vere ceğini (esasen dış işgücü talebindeki gevşemenin sona erdiği anlaşılıyor), dış borçlarımızda önemli ana para ödemeleri yapılmasına rağmen, haziran başında 824 milyon $ olan brüt rezervlerimizde bir miktar daha artış olacağını tahmin ediyoruz. Türk parasının serbest efektif kurunda belirgin bir düzelme ve istikrar vardır. Bütün bu tahminlerin (şartlı tahminler) olduğunu özellikle belirtmek isteriz. Yıl içinde, gerek uyanlma sonucu, gerekse otonom ka:r.akterde kararlar do1ayısıyle, bu tahnıinleri her ölçüde değiştirici gelişmeler olabileceği tabiidir. Esasen yılın ilk aylanndaki bilgilerden bütün yıla şamil sonuçlar çıkanrken ihtiyatkar olmakta zorunluluk vardır. Şimdi bu konunun esasına ilişkin olarak bazı noktalar bakımından gerekli değerlemeleri yapmaya çalışalım

2 34 AMME İDARESİ DERGISI D önemli olan birinci nokta, ödemeler dengesindeki bu gelişmenin doğru değerlendirilmesidir. Bu gelişme ne ölçüde sıhhatlidir ve ne vaat etmekte dir? Türkiyenin ödemeler dengesinin kronik dertleri sona ermekte midir? Bu uzun dönem probleminin, bu tahlil içinde özel bir yeri olmalıdır. Biz bu konuda çok ihtiyatlı ve temkinli olmak gerektiğini düşünüyoruz. Bana göre bu gelişme sıhhatli olan ve olmayan dikotomik yönlü bir gelişmedir. Sınai mamuller ihracatındaki artış umut vericidir. Hatta yıl sonuna kadar ikinci planda düşünülen hedefe vanlması ve bu hedefin aşılması çok mümkündür. Ancak bu ihracat grubunun bütün ödemeler' dengesi büyüklügü içinde, hem hacminin mütevazi oluşu, hem de gelir esnekliği düşük olan mamul türleri üzerinde yoğunlaşması, bu konuda daha yapılacak çok iş olduğunu göstermektedir. Bu arada son yıllarda mamul ihraacatındaki artışı sağlayan faktörler içinde, bir yandan yüksek oranlı bir devalüasyonun, öte yandan artan oranlardaki vergi iadelerinin sağladığı avantajlann etkisini ciddi yetle hesaba katmak zorundayız. Esasen ihracatımızın bu yılki artışında (yine gelir esnekliği çok düşük), pamuk ve tütün gibi malların yerlerinin çok büyük oluşu, mal yoğunlaşma sının sürüp gitmekte olmasıı ihracatımızdaki mal çeşitlenmesi gereği bakı mından olumsuz bir nokta olarak beuriyor. Artan işçi gelirleri, rezervlerimizin büyümesini, Türk parasının değeri nin pekiştirilmesini sağlayan ve benzer fonksiyonları ile hiç kuşkusuz ekonomimizin gelişmesinde plethorique etkileri ile çeşitli yönlerden yardımcı olan bir faktördür. Fakat bu tür faktör gelirlerine ilişkin sakıncaları da biliyoruz. Bunlan uzun uzun tartışma gereği yok. Turizmde de gelişme var;.fakat esa sen henüz önemli değil. Belki iki-üç yıl sonra bu gelir faktörünün önemli olması beklenebilir. Tümü ile Türkiyenin dış ödemelerinin yapısında önemli bi-r değişme ol duğunu söy leyemiyoruz. Bu gözlemi, yılın ilk üç ayı içindeki görüntüsüne ba karak yapıyoruz. Umuyor ve diliyoruz ki, gerçekte bu değişme devam etsin ve hızlansın. Buna karşılık şimdilik ödemeler dengemizin (1972 de) yatınm yönü zayıf bir harcama disiplini içinde (eskisinden daha fazla) bazı avan tajlar sağlayabilmekte olduğunubelirtmekle yetiniyoruz. Bu ödemeler dengesinde gelirlerin zaman içinde, mevsi,mlik dağılışındaki nispi düzelme de aynca bazı yararlar vadediyor. D İkinci önemli nokta. rezervlerimizn gerçek durumudur. Haziran başında 824 milyon $ olan (ve yıl sonuna.kadar biraz daha da artabilmesi ih timali bulunan) brüt rezervlerimizin gerçek değerini hesaplarken bazı. aynntılara önemle eğilmemiz gerekecektir. Önce rezervlerimizin ekonominin öteki değişkenleri ile ilgili olarak gerçek ödeme gücünü, kurunda son kez yapılan indirimi hesaba katarak tespit etmek durumundayız. Bundan başka bu rezervlerin potansiyel. olarak arzet tikleri gücü hesaplamak için göz önünde tutacağıidlz önemli konular var. Büyük yekfm tutan akreditif taahhütleri (bunlardaki artışlar), dövizli mevduat hesaplarındaki büyük kısa vadeli fonlar, kısa vadeli bir kısım başka

3 TÜRK ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER 35 borçlarımız, rezervlerin içindeki altın kısmı (dokunulamaz olan), milli savunma ihtiyaçlannın artması olasılığı ve büyüyen bir ekonomi, değişen tüketim modeli ve buna göre büyümesi gerekli olan itha1at hacminin rezerv ihtiyacı! (ithalat-rezerv oranı) gözönünde tutulmak gerekir. Aslında bu 'açıklamalar karamsarlık ifadesi olarak alınmamalıdır. Hiç kuşkusuz.mevcut1anmız 1972 için olan ihtiyaçlarımızı rahatça karşılamakta ve bir kısım vadeli borçların tasfiyesi de mümkün olabilmekte ve ikinci sınıf rezervlerimiz de böyleceartmaktadır yılı için de, şartlı olarak şimdiden sıkıntı konusu bir gelişme beklemeğe gerek olmadığını söyleyebiliriz. Ancak bu kullanmalar konusunda manevra yeteneklerimizin sınırlı olduğunu ve bu konuda mesela 1951'de olduğu gibi mübalagalı davranışlara girişi! memesi gerektiğini düşündüğümü anlatmak istiyorum ve 1951 yıllannda ciddi hesaplara dayanmadan yapılan teşebbüslerin, dış ticaret dengesini derhal olumsuz olarak etkilediği hatırlardadır. D Üçüncü nokta, ithalatımızın durumuna ilişkindir. İthalatımızın büyük ölçüde artınıabileceği hakkında yaygın bir kanı var. Halbuki ithalat/gelir arasındaki belli ilişkileri, ekonomimizin absorption kapasitesini düşünmek gerekli... Bundan doğabilecek sınırlamalar nasıl aşılacak?... Kayıt dışı İthalatımızın 1971'de büyük ölçüde kayıt içine intikal etmiş olduğunu düşünmek için nedenler vardır. Ayın şeyin 1972'de olmayacağım besaba katmak gerek. Ancak 1971 sonunda $ kurunun 14 liraya indirilmesi sonucu olarak $ ile ifade edilen ithalatta yüzde 8 civannda nominal ek bir artış görülebileceğini düşünmek doğru olur. Bütün bu faktörleri hesaba kata... rak ithalatımızm yıl sonuna kadar milyon $ düzeyinde kalacağını tahmin etmek tutarlıdır. Esasen «daha fazla ne ithal edeceğiz?» sorusu üzerine de eğilmemiz gel ekecektir. Tüketim maddeleri ithalatının artırılmasının, kısa, uzun dönem problemleri var. Yatınm maddeleri ithalatı, yatınm politikamızla ilgili; kısa dönemde, buradan da bir şey beklememiz doğru olmaz. Yakışıksız politikalarla alım gücünü şişirerek ithalatı tüm olarak ve stoklamayı teşvik ederek artırmayı ise tartışmamız mümkün değil. D Dördüncü önemli nokta da, ödemeler dengesini aşan bir konu ile ilgili olacaktır. Ödemeler dengesi milli gelir büyüklüklerinden birisi. Bazı kalemleri endojen, bazı kalemleri ekzojen olarak milli geliri etkiliyor. ç<> ğaltan, hızlandıran etkileri var. Dolaylı olarak her bakımdan önemli şekilde sosyo-ekonomik yapı ile yakın ve sıkı bağlan var. Ancak ödemeler dengesi (özellikle gelişme halindeki bir ülke için) biranlamda bir amaç değil; ya da kısmen bir amaç, kısmen de arada bir araç. Asıl konu, özelikle gelişme halindeki bir ülkede büyümenin asıl kaynağı, tasarruflar ve yatınmlarda... Tasarrufun hacim olarak büyümesinde, marjinal tasarruf eğiliminin artını 1 Özel problemleri ve çözüm yolları olan Yunanistanı bırakırsak, ithalat rezerv oranı tspaı:ı-. yada yüzde loo'e 'yakın, Portekizde yüzde loo'den fazladır ve bu her iki ülkenin ihracat gelirleri, Türkiyenin ihracat gelirlerine oranla çok daha istikrarlı, çok daha yüksek ve mal YoAunluau daha azdır.

4 36 AMME ldar.esi DERGİSİ masında... nitelik. bakımından da kullanılma biçi..'"llinde (kavram olarak formüle edersek) kaynak kullanımında.... Gerçekte Türkiye 1946 yılından bu yana ilk kez olumlu sonuç (fazla) ve ren bir ödemeler dengesi ile karşılaşmaktadır. Bu fenomen, kamu efkarının, ilgili çevrelerin, karar mevkilerinde bulunan idarecilerin bütün dikkatlerimı bu nokta üzerinde foküse getirmektedir. Ödemeler dengesinin (hudutsuz olarak sağladığı samian) imkanj.an mübalağa edilmekte ve daha önemli olarak bu imkanlar her şeyinalternatifi gibi düşünülmektedir. Hatta son olarak, bazı çevrelerde Türk parasının konvertibl hale getiri1.'1lesi yönünde bazı eğilimler olduğunu görüyoruz. Şimdi konuyu bu açıdan tahlil etmeye çalışalım. KONVER.TİBİLİTE SORUNU Konvertibilite bir abstraction değildir. Konuyu bir bütünün içindeki yeri ile birlikte düşünmek zorundayız. Çok boyutlu ve uzun vadeli düşünme zorunluğu... Gerçekte konvertibilite bir 'araç. Bu araç üzerinde yorumlanmızı çok boyutlu ve uzun vadeli olarak nasıl düşüneceğiz? Türkiyenin, özellikle gelişme halindeki bütün toplumlarda olduğu gibi, asıl sorunu kalkınmak, hızlı kalkmmak, bir an önce belli düzeylere erişmek... AnayasamlZın 41'inci maddesi sosyal adalet, tam çalışma, i.nsanlık haysiyetine yaraşır yaşama seviyesi, demokratik yollar, milli tasarrufun artınlması, yatınmlann toplum yaranna göre öncelikleri, dışa bağlılıktan kurtulmak gibi ilkelerle kalkınmanın temel stratejisini belirtmiş bulunuyor. Kalkınma planlankonuyu daha çok açıklıyor ve daha somut hale getiriyor. Spesifik konular, kamuya mal olan -amaçlar beliriyor. Belli gelişme hızı önerileri... Sanayileşme gibi. Bunların yanında Türkiye'nin jeopolitiğinden doğan çok önemli ve hayati sorunlar ve bu sorunlarla ilgili amaçlar da var. Bütün bu amaçlara nasıl erişeceğiz? Bu a.'1laçlara çeşitli politikalar uygulayarak erişeceğiz. Bu politikalardan bir tanesi de dış ödemeler dengesine ilişkin olan politika. Şu halde alt yapıda belli amaçlar, kalkınma, istihdam, sanayileşme, yatınmı artırma, belli gelişme hızı, gelir dağılımı, dışanya bağlılığın azaltılması, ülkenin savunulması; üst yapıda ise bunlan sağlamak için uygulanacak çeşitli politikalar, vergi politikası, para politikası, fiatlar ve ücretler, dış ticaret politikası ve döviz kuru ve bu politika içinde tahditli dış ödemeler uygulaması ya da konvertibilite. Konvertibilite dediğimiz teknik, eğer, tahditli ödemeler rejimi ile karşılaştınldığı zaman, bizim 'alt yapı dediği'1liz amaçlann sağlanmasına daha,,çok yardımcı olacaksa ve bu aradaserbest ödeme pratiği ile öteki politikalar arasında uyumluluk sağlanırsa, o zaman tahditli sisteme tercih edilebilir. Çözülecek sorun burdadır. Önce konvertibilitenin ne olduğu üzerinde kısaca duralım. Konvertibilltenln,Tanımı Konvertibilite, mutlak olarak bir ülkede (mukim) olan ya da olmayan gerçek ya da tüzel kişilerin, bu ülkenin parasını ya da bu para ile ifade edi

5 TüRK ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİşMELER 37 ten fonları, serbestçe elde etmeleri ve bunları, başka bir paraya, istekleri ve maksatları ne olursa olsun serbestçe değiştirmeleri dt;:mektir. Böylece bu kişiler, paralarını kendileri için en karlı olduğunu düşündükleri işlerde ve yatırımlarda.kullanmak, alımlarını en ucuz piyasalardan yapmak olanağını el de edeceklerdir. Milletlerarası Para Fonu bu mutlak ~onvertibilitede bazı sınırlamalan kabul ediyor. Eş deyişle bir ülke bu sınırlamaları uygulasa da parası :konvertibl olma vasfını koruyor. Bu sınırlamalar şöyle : D Ödemeler dengesinin yalnız cari işlemlerini kapsayan bir serbestlik Milletlerarası Para Fonu anlaşmasına göre konvertibilite olarak kabul ediliyor. Bir ülke sermaye hareketlerini sınırlasa da, ödemelerdengesinin cari işlemlerine (ithalat, ihracat ve görülmeyenıer) serbest bir rejim uygularsaı IMF'a göre bu ülkenin parası convertible'dir. D İkinci bir sınırlama olarak, bu hükümetler, ülkelerinde mukhn olan ve olmayan kimseler hakkında ayırım yapabilir. Mukim olmayanların ser maye hareketlerine ilişkin işlemlerine (carikalemlerdeki serbestlik saklı) serbest rejim uyguladığı sürece parasının konvertibilitesi var demektir. D üçüncü bir sınırlama, parası konvertibi olan ülkenin, parası konver tibl olmayan ülkelere (genellikle sosyalist ülkeler) ayırım uygulayabilmesidir. D Dördüncü bir sınırlama ise, dış ödemelere ilişkin işlemlerin, yerine göre, belli kurumlar aracılığı ile yapılabilmesini olanaklı görmektedir. Konvertibiliteyi böylece tanımladıktan sonra, şimdi konvertibilite ortamının gerektirdiği koşulları araştıralım. Milletlerarası Para Fonu'nun en yetkili müdürlerinden birisinin belirttiğine göre,2 konvertibilitenin üç koşulu vardır: (l) gerçekçi kur; (2) yeterli rezerv; (3) mali istikrar. Bu tanımlama, hiç kuşkusuz, IMF'ın gelişmiş, sınaileşmiş ortakları için doğru olabilir. Buna rağrnen,konvertibilite konusunda bu ülkelerde de çeşitli sınırlamalara gidildiği görülüyor. Türkiye ile benzerliği olan Yunanistan, İspanya gibi ülkelerde ise, Para Fonu kıstasalarına göre konvertibiute olmadığını biliyoruz. GeUşmekte Olan Ülkelerde KonvertfbIHte 'Böyle olunca konvertibilite koşullarını gelişme halindeki ülkeler açısından daha değişik bir analizden geçinnek zorunlu olacaktır. Bu bakımdan konvertibilite ortamının gerektirdiği koşulları, bir anlamda biraz önce değinilen kıstaslara paralelolmakla birlikte, şimdi belirteceğimiz üç nokta üzerinde toplayabiliriz. Türkiyenin imkanlarını bu bakımıardan değerlendirerek bir sonuca varmak daha anlamlı ve tutarlı olacaktır. 2 Bkz. Picter Lieftinek, «Curreney Convertibility and the Exchange Rate System,» FInance Bd Development, September 1971.

6 38 AMME İDARESİ DERGİSİ Birinci nokta, ödemeler dengesi ve döviz rezervlerine dönük olanıdır. Bir milli paranın dış ödemeler açısından konvertibi olabilmesi için genellikle ödemeler bilançosunun denge de olması ve döviz rezervlerinin de yeterli bulunmasının gerekli olduğu düşünülebilir. Buradaki (denge) kavramını belli bir devamlılık içinde anlama,k gerekir. Yani bu dengenin mevsimlik ya da belli kısa dönemlerde bozulması gerçek dengenin devamsızlığı olarak alınmamalıdır. Tabiatiyle milletlerarası ödeme ilişkilerinin konjoktür durumuna göre arzettiği özellikler varsa, bunlar da aynca hesaba katılmak icabeder. Son yıllarda milletlerarası ödemelere ilişkin olarak meydana çıkan bazı bunahmlarda, paralan konvertibl olan bazı ülkelerin tedbir alma gereğini hissetmeleri bu yüzdendir. Gerçekte iktisatçılann da belirttikleri gibi, iktisadi konularda milletlerarası ilişiklerin bunalımlara girdiği zamanlarda, bu bunahmlardan olumsuz olarak en az etkilenen paralar, konvertibi olmayan paralardır. Bunu böylece not ettikten sonra ödemeler dengesi,konusunda Türkiye'nin durumunu gözden geçirelim. Türkiye'de Konvertlblllte Sonmlan Döviz rezervlerimizin belli bir ölçüde yeterlilik gösterdi~ bir düzeyde olduğumuzu söyleyebiliriz. Ancak unutmamak gerekir ki, konvertibilite esasen böyle bir karşılığın belli ölçüler içinde devamlı şekilde muhafazasını gerektirecektir. Öte yandan rezervlerimizin gerçek hacmini mübala~ etmeden hesaplamak da gereklidir. Konuya gerçekçi, objektif ve serin kanlı şekilde bakıtcak olursak rezervlerimizin arzettiği imkanı ihtiyatla değerlernek gereğini duyaca~mızdan kuşku olmamak lazımdır. Ödemeler bilançosunun gerçek dengesine gelince; Burada daha tereddüt lü bir durum olduğunu sanıyorum. Bizde ödemeler dengesinin yapısındaki işçi dövizleri çok a~r basıyor (Mesela Yunanistanda da görünmeyen kalem lerin a~riığı fazla, ancak, Yunanistan işçi dövizleri dışında gemkilikten 360, Turizmden net 240, öteki görünmeyenlerden 130 milyon $ gelir sağlamaktadır ve bu gelirlerin iktisadi kalkınma açısından gerçek değerleri, işçi dövizlerinin değerlerinden farklıdır). Bir ödemeler dengesinin gerçek sıhhati, fiziki akımlara, yani ithalat ve ihracat arasındaki ilişkiye, bakılara,k ölçülmek gerekir. Bizim ödemeler dengemizde ihracatımız şimdilik hacim olarak yetersiz olduğu gibi, ihraç maljanmızm, gerek ham, gerek mamul madde olarak gelir esnekliklerinin düşük oluşu aynca önemli bir yetersizlik teş,kil etmektedir. Bu konuda mukayeseli üstünlük, faktör fiyatlarının eşitliği vb. tartışmasına girmeyi düşün."11üyoruz. Buna,karşılık bir noktaya işaret et rnek isteriz: Gerçekçi kur kavramı açısından Türk parasının değerini doitru olarak ölçebiimemiz gerekivor. Bize göre, dış piyasalarda eskisine OmDla daha çok sağlamhk ve istikrar arzeden Türk parasının gerçek değerinin tespitinde fizik akımlara göre teşekkül eden fiyatın esas tutulması daha uygun olur. Bugün olduğu gibi efektif dövizlere göre oluşan gölge fiatlannın da gerçekçi olamayacağını düşünmek lazımdır. Ödemeler dengesi konusunda son gözlem şudur: Ödemeler dengesi gerç~kten konvertibiiitenin şartlan içinde önemli bir konu; yalnız gerçek aftır

7 TORK ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİşMELER 39 Iı~ ne ve ne kadar önemli? 193crlardaki Dünya ekonomik bunalımından önce iktisat politikası içinde ödeme dengesinin yeri çok büyüktür. Altın stokları vardı. Bu stokların değişmesine göre ülkeye altı'j. girer ve çıkardı (ki bugün de döviz girip çıkıyor). Altın fazla girerse fiyatlar yükselirdi. Fiyat yükselişleri belli bir düzeyden sonra altının çıkmasını sağlardı. Özet ve öz olarak otomatik dengeler vardı. Bu dengeler sağlanınca her sorun çözümlen. miş addolunurdu. Bu yaklaşım ve bu yorum tarzı daha sonraları değişti. Gelir ve istihdam konularının önemi ve ağırlı~ anlaşıldı. Ödemeler dengesi ikinci plana düştü. Özellikle dış ticaret hacmi küçük kalan ülkelerde, öde meler dengesinin rolü de bu ölçüde bir planda yer alıyor. Bu gözlerne, öde meler dengesindeki düzelmeyi, her şeyin düzeltmekte olduğuna işaret saymamak ve buna göre tutarsız cesurluklara kapılmaroak gereğini belirtmek için değiniyoruz. İkinci grup sorunlar daha gerçekçi... Kalkınma, sanayileşme, üretimin artması, prodüktivitenin yükselmesi ve benzeri meseleler... Bir milli paranın konvertibi hale dönüştürülebilmesi olanağı, Merkez Bankasındaki altın ve döviz stokundan çok, o paranın temsil ettiği gerçek ekonomik güç ile ölçülrnek gerekir. Kalkınma, ekonomik alanda güçlenme gayretleri içindeki ülkeler için, bu nokta özellikle önemlidir. Türkiye konvertibi bir para ile ticaret ve işlem yapacağı ülkelere oranla yeterli sayılamayacak bir teknik güçle, tamamlanmamış alt yapı yatırımları ile, düşük bir gelir ve yüzde 86 gibi yüksek bir tüketim oranı ile, artan ihtiyaçlara yetmeyen elektrik, demir çelik ve benzeri ham ve ara mal1arı üretimi ile konvertibi1itenin gerektirdiği güce sahip addedilebilir mi? Rekabet gücü bakımından Türkiyedeki sermayenin ve el emeğinin prodüktivitesi yeterli midir? Biz, bu konuda konvertibi1itenin zorunlu kıldığı düzeye erişmiş olup olmadığımızın daha çok dikkat ve ciddiyet ile incelenmesi lüzumuna inanıyoruz. Burada özellikle gözden kaçırılma ması gerekli bir nokta var. KonvertibI para, rezerv parası niteliğindedir. Buna göre,konvertibl para talebi o paranın temsil ettiği mal ve hizmet arzında çok yüksek bir esnekliği gerektirir. Öte yandan bu mal ve hizmet arzının, talebi yapacak ülkelerin ihtiyaçlarına cevap verecek nietlikte ve çok çeşitli olması gerekir. Türk ekonomisi, Türk sanayii bu tür bir talep hacmini karşılama bakımından yeterli ölçüde hazırlıklı olmadığı bir sırada Türk parasına konvertibilite vermenin yararlılığını anlamak güçtür. Üçüncü nokta, birinci ve ikinci noktalarda tartışması yapılan durumların tümünü kapsayan bir nokta. Maıı istikrar sorunu... Konvertibmte gelişmeyi ve kalkınmayı büyük ölçüde fi~t mekaniz..."11asına terkediyor. Bu kla sik ve liberal doktrinin ifadesidir. Fiat mekanizması kendiliğinden belli ölçü ler içinde bir fiat istikrarını gerektiriyor. Burada bir saptama y-apalım. Batılı ülkeler fiat istikrarını ne,kadar istiyorlar yahut istemiyorlar mı? İstiyorlar da ne kadar yapabiliyorlar? Ge lirlerinin büyük kısmı sanayi sektöründen ya da üstünkalitedehizmet gelirlerinden (mühendislik, araştırma, eğitim) oluşan bu ülkeler, gelişme, istihdam gibi ana sorunlarla ilgili çözüm yollarını ararken fiyat istikrarını nasıl bir nispi dengede düşünebiliyorlar? Son yıllarda batılı sanayileşmiş ülkelerin ekonomik politikalarına ve bu politikaların sonucu olan konjonktüre

8 40 AMME İDARESİ DERGİSİ bakarak varacağımız yargı, bunların oldukça ağır bir talep baskısı altında bulunduklannı gösteriyor. Ancak bu talep baskısı, bu ekonomilerin gelir ve üretim yapılan, ve mal ve hizmet arz esneklikleri ile 'karşılanabildikleri oranda denge yüksek bir seviyede tutulabiliyor. Bu imkanlan olmayan ekonomilerin durumunu buna göre değer:lendirmek gerekecektir. Bize gelince: Biz fiyat istikrannı ne ölçüde istiyoruz? Konvertibilitenin fasılasız ve anzasız devamını sağlayacak ölçüde bir fiyat istikran isteyebilir miyiz? Bu bakımdan tereddütlerimiz var. Milletlerarası parasal istikrarın sağlanması ile ilgili kuruluşlardan en önemlisi olan Milletlerarası Para Fonunun iktisatçılan dahi kalkınma süreci içinde bulunan ülkelere fiyat istikrannı salık vermekte tereddüt ediyorlar. Bu iktisatçılar, muhtemelen haklı olarak fiyatlan bas,kı,altında tutmanın kaynaklann mobi1izasyonuna olumsuz etkiler yapacağını, tasarrufun artınhnasını engelleyeceğini, talep ba,cmini istenilen yeterli hadleri!) altında tutacağım ve toplumun çalışma ve gayret eğilimini sakatlıyacağını düşünüyorlar. Gelişme halindeki ülkelerin hızlı gelişme ihtiyacından doğan sorunlanna gözlerimizi kapayarak, kulaklanmızı tıkayarak, kalkınmayı fiyat mekanizmasının yol göstericiliğine bırakabilir miyiz? Öte yandan nispi fiyat istikrannın sağlan.."llası için" dış ödemeler alanındaki serbestlik, konvertibilite dışında, daha birçok politika alanlannda da tedbirler alınması gerekli olacaktır. Para kirası rejiminin değiştirilmesi gerekli olacaktır. Vergilendirmede ciddi feda karhklar isteyen değiştirmeler yapılmak gerekecektir. Bütçe ve Maliye politikası tümü ile değiştirilecek, destekleme alımlanna, muhtemelen, son verilecek, sanayie, ihracata yapılan yardımlar belki de durdurulacaktır. Ciddi, tutarlı ve a,kıllı ücret ve gelir politikalan tespit edilip uygulanmak gerekecek, yerine göre bütün ekonomi için ara malı sağlayan kamu müesseselerinin ürettikleri mallann ve hizmetlerin fiyatlan serbest bırakılacaktır. Bu gelişme Türkiyedeki gelir bünyesini etkileyecektir. Bu etkilerne, istikrar ve kal,kınma düalitesi, nüfusu yılda yüzde 3'e yakın oranda artan bir ülkede, kendiliğinden bu sonuçlan ver~bilir. Kal kınma ve para politikalarının, Türkiye'nin tarihsel ve ekonomik koşullan içinde bağdaştınlm ası her halde çok zordur. Bu arada konvertibilitenin gerektirdiği istikrar ortamından doğabilecek daralmaya karşı alternatif olarak yabancı sermayenin tasarruf yatınm boşlu~u doldurması ihtimali üzerinde durulabilir mi? Önce yabancı semıayenin tanımını yapmak gereklidir. Yabancı se:qnaye dış borçlanmalar şeklinde olduğu gibi, direkt yabancı yatınmlan şeklinde de olabilir. Türkiye şimdiye kadar esas itibariyle dış borçlanma seçimini yapmış görünmektedir. Dış yabancı sermayeye, hangi şekilde olursa olsun ya iç tasarruftann yetmemesi, ya ödemeler dengesinin açık vermesi nedeniyle ya da aynı zamanda bu nedenlerin ikisi için de baş vurulmaktadır. Geçen yıla kadar Türkiyenin durumu bu idi. Gecen yıldan bu yana dış ödemeler dengesi açığı sona ermiş görünüyor. Şimdiki açık, tasarruf ve yatınm dengesinden doğuyor. Bu durum karşısında görünürde iki alternatifimiz var:

9 TÜRK. ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER 41 a) KonvertibiHte, fiyat mekanizması, mali istikrar, açığın kapatılması için yabancı sermaye. b) Tahditli rejimin devamı ve tasanuf eğiliminin, başka politikalarla, artınlması. Birinci alternatifte yabancı direkt yatırımların açığı nasıl kapatacaklannı ve gelişmenin devamını nasıl sağlayacaklannı düşünelim. Yabancı sermayenin bir ülkeye gelebilmesi, o ülkede sermayenin marjinal karlılığı oranına bağlı.. Öteki faktörleri hesaba,katmasak da el emeği nerede daha fazla (klasik teoriye göre hangi ülkede daha ucuz), olursa sermaye belli ölçüde oraya gidecek ve denge sağlanacak, Bugün, durum böyle mi? Acaba sermaye bu nedenle yer değiştiriyor mu,,yoksa hakim ekonomilerin periferileri mi genişliyor? Sermaye bolluğu içindeki Almanyaya büyük ölçüde el emeği ihraç edişimiz karşısında konuyu bu merceklerden incelemekte yarar vardır. Bu görünüş, konunun kantitatif açıdan görünüşüdür. Daha önemli olarak hangi sermaye, hangi sanayi, hangi yatınm konusu var? Türkiyenin kalkınmasının gereği olan alanlara yatınlacak, ağır sanayie yönelecek, teknolojik gelişmeye meydan açacak yatınmlar mı sağlanacak, yoksa yabancı sermaye büyllk ölçüde gayri menkul alımına, hafif tüketim sanayiine mi itibar edecek? Böyle bir gelişme Türkiyenin kalkınma felsefesiyle ve güvenlik amaçlan He nasıl bağdaştınlabilecek? öneriler Konu hakkında her hangi bir öneride bulun..'lladan önce bu sorulann cevaplandınlması lazım. Biz Tür.kiyenin dış ödemeler dengesinde, kendi ekonomik gelişmesinin eseri olmamakla birlikte, böylesine bir ferahlık olduğu bir anda, yani dış ödeme açığı kapanırken, hiç olmazsa içerdeki tasanuf açığını kendi gücümüzle kapatmanın yalnız uygun değil aynı zamanda gerekli olduğukanısındayız. Türkiyenin gerçek problemi buradadır. Türkiyenin gerçek problemi tasanuf oranını artırmak ve tasanuflan en iyialanlara yatınm olarak yöneltmek, tümü ile kaynak,kullanımını optimal yararlılığı sağlayacak şekilde düzenlemek, böylece milli paranın temsil edeceği ekonomik gücü, milli kaynaklara dayandırmak... Konvertibilite ancak bu koşullar sağlandıktan sonra üzerinde tartışılabilecek bir konu olabilir. Gerçek şudur ki, konvertibl paralar aynı zamanda (rezerv parası) olma vasfındadırlar, ve bu nedenle konvertibl paralar, temsil ettikleri ülke ya da ülkelerden mal ve hizmet talebine dönüşürler. Bu anlamda Türk parasının konvertibl olabilmesini bugün için düşünmek olanağı yoktur. Öte yandan uluslararası ödemeler sisteminin, doların konvertibihtesini kaybettiği tarihten bu yana ne ölçüde bir kriz içinde bulunduğunu biliyoruz. Bu kriz bu sistemde köklü bir değişikliği getirme eğilimindedir. Böylesine bır reformun arifesinde Türk parasına, geleceği henüz bilinmeyen usullere göre nitelik vemıeği düşünmek de doğru olmaz.