T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2978 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1932 KENT SOSYOLOJ S

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2978 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1932 KENT SOSYOLOJ S Yazarlar Doç.Dr. Helga RITTERSBERGER-TILIÇ (Ünite 1) Ö r.gör. Abdullah DEVEC (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Savafl ÇA LAYAN (Ünite 4) Doç.Dr. Ulafl BAYRAKTAR (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Nahide KONAK (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Nadide KARKINER (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Ayfl n F. KOÇAK TURHANO LU (Ünite 8) Yrd.Doç.Dr. Oya BEKLAN ÇET N (Ünite 9) Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 10) Doç.Dr. Besime fien (Ünite 11) Yrd.Doç.Dr. Neriman AÇIKALIN (Ünite 12) Editör Doç.Dr. Fatime GÜNEfi ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Günnur Tuba Türksavafl Dil Yaz m Dan flman Okt. Ferdi Bozkurt Grafiker Nihal Sürücü Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Kent Sosyolojisi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Kavram Olarak Kent Sosyolojisi G R fi... 3 KENTSEL UYGARLIKLARIN KÖKEN... 3 ORTAÇA KENT LÜ YILLARDA AVRUPA DA SANAY fiehr N N YÜKSEL fi... 7 KENT SOSYOLOJ S NDEN BAHSEDEB L R M Y Z?... 8 ÇA DAfi KENT SOSYOLOJ S : KENTSEL EKONOM POL T K POSTMODERN KENT KURAMSALLAfiTIRMAK SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Kendimiz S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kentlerin Kökeni ve Tarihi TAR HÎ KENT ÇALIfiMALARINDA KENT KAVRAMI LK YERLEfi MLER (NEOL T K YERLEfi MLER) VE KENTLER ANT K DÖNEMDE KENTLER ORTA ÇA DAN MODERN ÇA A AVRUPA DA KENTLER SELÇUKLU VE OSMANLI KENTLER Selçuklu Kentleri Osmanl Kentleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kent Kuramlar G R fi TOPLUMSAL TEOR VE KENTLEfiME: KLAS K KENT KURAMLARI Karl Marx ( ) Ve Frederich Engels ( ): Ekonomi Politik Yaklafl m MAx Weber ( ): deal Tip Olarak Kent Georg Simmel ( ): Kentte Yabanc laflma Sorunu KENT SOSYOLOJ S N N YÜKSEL fi : fi KAGO OKULU Robert Ezra Park ( ): Ekolojik Yaklafl m Kurama Yönelik Elefltiriler Ernest Burgers ( ): Ortak Merkezli Daireler Kuram Roderick Mckenzie: Kentsel Büyüme Süreci Louis Wirth ( ): Bir Yaflam Biçimi Olarak Kentlilik Kurama Yönelik Elefltiriler ÇA DAfi KENT KURAMLARI ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Henri Lefebvre ( ): Toplumsal Ürün Olarak Mekân Manuel Castells (1942- ): Kollektif Tüketim ve Kentsel Hareketler David Harvey (1935- ): Sermaye Birikimi Olarak Kent SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE Göç Kavram ve Kuramlar G R fi GÖÇ KAVRAMI GÖÇÜN TANIMI Hareket Merkezli Tan mlar Hareketin Sosyal Etken ve Etkilerine Ba l Tan m GÖÇ KURAMLARI Ravenstein n Göç Kanunlar tme Çekme Kuram Petersen in Befl Göç Tipi Kesiflen F rsatlar Kuram Merkez Çevre Kuram Göç Sistemleri Kuram liflkiler A (Network) Kuram TÜRK YE N N GÖÇ TAR H Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yerel Yönetimler G R fi KAVRAM OLARAK YEREL YÖNET MLER Merkezi Yönetim ve Yerinden Yönetim Ayr m Yerel Yönetimlerin Özerkli i Yerel Yönetimlerin Siyasal Meflruiyeti Yerel Yönetimlerin fllevleri KURUM OLARAK YEREL YÖNET M Yerel Yönetimlerin Ortaya Ç k fl Yerel Yönetim Sistemleri Yerel Yönetimden Yerel Yönetiflime YEREL YÖNET MLER AÇIKLAYAN KURAMLAR Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar

5 çindekiler v S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Küresel Kentler Kuram ve Araflt rmalar G R fi KENTLEfiME SÜREC NE YAKLAfiIMLAR KÜRESEL KAP TAL ZM N YEN DEN YAPILANMASI VE KÜRESEL KENT OLUfiUMU DÜNYA KENT VE KÜRESEL KENT KAVRAMINA KURAMSAL YAKLAfiIMLAR Dünya Kentleri: Tan m ve Kapsam Küresel Kentler: Tan m ve Kapsam KÜRESEL KENT ARAfiTIRMALARINDA ÖLÇÜM: KÜRESEL KENT H YERARS S, A I VE BA LANIRLI I Küresel Hizmet Sektörünün Kentteki Yo unlu u/ Büyüklü üne Göre Kentleri S n fland rma Küresel Düzeyde Oluflturduklar A lar ve Bu A lar Üzerinden Gerçeklefltirdikleri Ak fllar n Yo unlu una Göre S n fland rma BÜYÜME KOAL SYONU, DEVLET STRATEJ LER VE KÜRESEL KENT OLUfiUMU Küresel Kent Kuram na Temel Elefltiriler Küresel Kent Oluflum Sürecinde Politik Faktörler: Büyüme Koalisyonu ve Devlet Stratejileri KÜRESEL KENT VE STANBUL stanbul Küresel Kent mi? Küresel Kent Olabilir mi?: Türkiye de Akademik Ele Al fllar Küresel Kent Ölçümlerinde stanbul Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Türkiye de Tar msal Dönüflüm G R fi TARIMDA KAP TAL ZME GEÇ fi KURAMLARI Küçük Meta Üretimi TÜRK YE DE TARIMSAL DÖNÜfiÜMÜ ZLEMEK TARIMDA KAP TAL ST DÖNÜfiÜMÜN ARKAPLANI KÜÇÜK KÖYLÜ MÜLK YET VE KÜÇÜK META ÜRET M TARIMDA NEOL BERAL UYGULAMALAR Türkiye de 1980 Sonras Tar m Sektörü L YILLARDA TÜRK YE TARIMI Türkiye Tar m ve Avrupa Birli i Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler 8. ÜN TE 9. ÜN TE Türkiye nin Kentleflme Deneyimi (I): G R fi ERKEN CUMHUR YET DÖNEM : Ulus Devlet Olma Sürecinde Mekânsal Stratejiler Kentlerin Planlanmas ve Yap l Çevrenin nflas Konut Yap m Çal flmalar Kent-içi Ulafl m Biçimleri GÖÇ VE HIZLI KENTLEfiME DÖNEM : Siyasal ve Ekonomik Arka Plan Göç Süreci ve Kentleflme Gecekondulaflma ve Apartmanlaflma Kent-içi Ulafl m Biçimleri PLANLI KALKINMA DÖNEM : Siyasal ve Ekonomik Arka Plan D fl Göç Süreci Kentlerde Konut Yap s Kentlerin kili Yap s Siyasi ve Ekonomik Yönüyle Gecekondular Kent-içi Ulafl m Biçimleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Gecekondu ve Toplumsal liflki A lar G R fi TÜRK YE DE KENT ÇALIfiMALARINI ETK LEYEN YAKLAfiIMLAR TÜRK YE DE GECEKONDU OLGUSU Siyasi, Ekonomik Geliflmeler ve Gecekondulaflma Akademik Çabalar: Gecekonduyu Anlamak Birinci Dönem ( ): Eksik Öteki, Yanl fl Öteki ya da Geri Kalm fl Öteki kinci Dönem (1970 li Y llar): Sömürülen/Dezavantajl Öteki den Sak ncal Öteki Üçüncü Dönem (1980 ve 1990 l Y llar): Haks z Kazanç Sahibi Gecekondulu ve Kent Yoksulu Olarak Gecekondulu Dördüncü dönem (2000 li Y llar): Varofl GECEKONDU VE TOPLUMSAL L fik A LARI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 çindekiler vii Türkiye nin Kentleflme Deneyimi (II): 1980 Sonras G R fi TÜRK YE DE NEOL BERAL DÖNÜfiÜMLER VE KENTLEfiMEYE ETK LER DE fien GECEKONDU OLGUSU MEKÂNSAL Efi TS ZL K Güvenlikli Siteler DE fien GÖÇ B Ç MLER VE KENTLEfiME YEREL YÖNET MLER VE YÖNET fi M OLGUSU Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kentsel Dönüflüm G R fi KENTSEL DÖNÜfiÜM VE KAVRAMSAL TARTIfiMA TAR HSEL ARKA PLAN Yüzy l ve Erken Sanayileflme Dönemi Dünya Savafl Sonras : Refah Kapitalizmi ve Kentler Dönemi: Neoliberal Kent EKONOM K GEL fimede KÜLTÜREL STRATEJ LER VE SOYLULAfiTIRMA Soylulaflt rma TÜRK YE DE KENTSEL DÖNÜfiÜM VE YASAL SÜREÇ Kentsel Dönüflümün Yasalar Nas l Bir Beklentiyle Tasarlanm flt r? Kentsel Dönüflümde Kat l m ALTERNAT F B R POL T KA: KARMA GEL RL KONUT ALANLARI SONUÇ Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kent Yoksullu u G R fi YOKSULLUK KAVRAMI Yoksulluk Tan mlar Yoksulluk S n r Ulusal Yoksulluk S n rlar Uluslararas Yoksulluk S n r Sat n Alma Gücü Paritesi (PPP) Yoksulluk Ölçümü Yoksulluk Göstergeleri YOKSULLU UN NEDENLER ÜN TE 11. ÜN TE 12. ÜN TE

8 viii çindekiler KENT YOKSULLU U VE BOYUTLARI Kent Yoksullu unun Boyutlar Gelir Sa l k E itim Güvenlik Savunmas zl k Güçlendirme Eflitsizlik, Kutuplaflma, Toplumsal D fllanma TÜRK YE DE KENT YOKSULLU U Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

9 Önsöz ix Önsöz Kent Sosyolojisi kitab n z uzaktan e itim yoluyla Anadolu Üniversitesi Aç k Ö retim Fakültesi sosyoloji lisans e itimi program na katk da bulunmaya yönelik olarak haz rlanm flt r. Bu kitab n n temel amac, kent sosyolojinin temel kavramalar n, tarihsel olarak kentleflme sürecini ve sosyolojik olarak kentsel yaflam n bütünsel bir çerçevesini güncel tart flmalar alt nda sunmaktad r. Kitab n birinci bölümünde kavram olarak kent sosyolojisi, ikinci bölümde kentlerin kökeni ve tarihi, üçüncü bölümde kent kuramlar, dördüncü bölümde kavram olarak göç ve göç kuramlar, beflinci bölümde yerel yönetimler, alt nc bölümde küresel kentler kuram ve araflt rmalar, yedinci bölümde Türkiye de tar msal dönüflüm, sekizinci bölümde aras Türkiye nin kentleflme deneyimi, dokuzuncu bölümde gecekondu ve toplumsal iliflki a lar, onuncu bölümde 1980 sonras Türkiye nin kentleflme deneyimi, on birinci bölümde kentsel dönüflüm ve son bölümde kentsel yoksulluk konular üzerine yap lan tart flmalar bulabilirsiniz. Tüm ünitelerin sonunda bulaca n z özet, s ra sizde, kendimizi s nayal m ve okuma parçalar bölümleri ele al nan konular n sorgulanarak kavranmas na katk da bulunacak ve kendinizi s naman za yard mc olacakt r. Kent Sosyolojisi kitab n z n haz rlanmas nda birçok kiflinin özverili ve yo- un eme i geçmifltir. Büyük bir özveriyle çal flarak bu kitab n ortaya ç kmas - n sa layan ünite yazarlar m z Doç.Dr. Helga Rittersberger-T l ç a, Doç.Dr. Ulafl Bayraktar a, Doç.Dr. Besime fien e, Yrd.Doç.Dr. Neriman Aç kal n a, Yrd.Doç.Dr. Savafl Ça layan a, Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan Çetin e, Yrd.Doç.Dr. Fuat Güllüp nar a, Yrd.Doç.Dr. Nadide Karg ner e, Doç.Dr. Nahide Konak a, Yrd.Doç.Dr. Ayfl n F. Koçak Turhano lu na ve Ö r.gör. Abdullah Deveci ye teflekkür ederim. Ayr ca Türkçe düzeltmeleri yapan Okt. Ferdi Bozkurt, kitab n dizgi ve grafik tasar m aflamalar ndaki katk lar ndan dolay Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay a ve kitab n dizgi ve bas m ifllerinde harcad klar yo un emeklerinden dolay AÖF dizgi birimine çok teflekkür ederim. Editör Doç.Dr. Fatime GÜNEfi

10 1KENT SOSYOLOJ S Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Kentsel uygarl klar n kökenini ve özelliklerini s ralayabilecek, Ortaça kentinin geliflimini ve özelliklerini ifade edebilecek, Avrupa da sanayi flehrinin yükselifli ve özelliklerini s ralayabilecek, Kent sosyolojisinin oluflmas nda etkili olan kiflilerin görüfllerini özetleyebilecek, Ça dafl kent sosyolojisinde yer alan kiflilerin görüfllerini karfl laflt rabilecek, Postmodern kentin özelliklerini ay rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Antik Kent Polis ve Kent Sakini Ortaça Kenti Sanayi fiehri fiikago Okulu Ekonomi Politik Yaklafl m Sosyal-Mekânsal Yaklafl m Postmodern Kent çindekiler Kent Sosyolojisi Kavram Olarak Kent Sosyolojisi G R fi KENTSEL UYGARLIKLARIN KÖKEN ORTAÇA KENT 1800 LÜ YILLARDA AVRUPA DA SANAY fiehr N N YÜKSEL fi KENT SOSYOLOJ S NDEN BAHSEDEB L R M Y Z? ÇA DAfi KENT SOSYOLOJ S - KENTSEL EKONOM POL T K POSTMODERN KENT KURAMSALLAfiTIRMAK SONUÇ

11 Kavram Olarak Kent Sosyolojisi G R fi Kent sosyolojisi nedir? lk seferde cevapland r lmas kolay bir soru de ildir. Kent ya da flehir nedir? Kentsel in anlam nedir? Kentsel olan mekânsal bir y lma m - d r? Belirli büyüklükte bir nüfus mudur? Ya da basitçe k rsal olan n karfl t m d r? Bu ünitede, kent sosyolojisine sosyo-mekânsal bir bak flla yaklafl lacakt r. Bu yaklafl ma göre, mekânsal ve çevresel konular n her zaman sosyal iliflkilerin bir bölümü ve parças oldu u kabul edilmektedir. Dolay s yla çevre konular s n f, cinsiyet, yaflam tarz, iktisat, kültür, siyaset ve eylem planlar n n sentezi kentsel bölgelerin gelifliminin esas n oluflturan göstergeler olarak ele al nmal d r. Bu yaklafl m özellikle Mark Gottdiener ve Ray Hutchison (2011) taraf ndan savunulmufltur. lk olarak, kentsel uygarl klar n kökeni incelenecek ve bu kentlerin özellikleri s ralanacakt r. kinci bölümde, ortaça kentinin oluflumu ve özellikleri; üçüncü bölümde sanayi kentinin yükselifli ve özellikleri; dördüncü bölümde, kent sosyolojisinin oluflmas nda ve geliflmesinde etkili olan kiflilerin düflünceleri; beflinci bölümde, ça dafl kent sosyolojisinin yükselifli ve ekonomi politik bak fl aç s ndan kenti analiz eden kiflilerin düflünceleri ve son olarak da postmodern kent kavramsallaflt rmas incelenecektir. Kent sosyolojisine sosyomekânsal bir bak fl, mekânsal ve çevresel konular n her zaman sosyal iliflkilerin bölümü ve parças oldu u anlam na gelmektedir. KENTSEL UYGARLIKLARIN KÖKEN AMAÇ 1 Kentsel uygarl klar n kökenini ve özelliklerini s ralayabilmek. Bir kentsel çevre ya da kentsel y lma, kentlerin ortaya ç kmas n n ve ard ndan gelen kentleflme süreçlerinin sonucudur. Tarihte kentleflmenin kökleri yaklafl k y l kadar geri gitmektedir. Erken dönem Antik kentler Orta Do u da (Mezopotamya, M s r) yaklafl k MÖ 6000 y l önce, Hindistan da ndus Vadisi, Çin de, Girit flehirlerinin Minos uygarl nda yaklafl k MÖ 4000 y l kadar önce ve Meksika da yaklafl k 2300 y l öncesinde bulunabilir (Light, 1983). Bu yerleflkelerdeki nüfus görece günümüz standartlar na göre az olsa da Mohenjo-Daro, ndus Vadisi nde yaflayanlar n nüfusu e yaklaflm flt r. Kent tarihçisi Lewis Mumford, ilk insan yerleflimlerinin ölü kentleri ya da Thanatopolis oldu unu belirtmifltir. Antik kentler iyi tan mlanm fl politik imparatorluklar içinde kilit noktalar olarak tarihte yer ald lar. Babil, Atina, Roma, Mexico City, Pekin vb. gibi merkezi komu-

12 4 Kent Sosyolojisi Polis (Antik Yunan flehir devleti), özünde bir kentin egemenlik alan yla tan mlanan bir yönetim fleklidir. Civis (kent sakini) ise kent hayat ve iyi bir hayat için kentlerde yaflayan kentli yurttaflt r. ta flehirleri vard. Di er flehirler, kara veya su yollar arac l yla merkeze ba l yd. fiehirlerin bilgi, güç, zenginlik ve kontrol gibi tüm kaynaklar n toplanma merkezi olmalar onlar n en önemli ortak yap sal özellikleriydi. Devlet, din, uygarl k, aile ve ülke kavramlar flehir kavram ile iç içeydi. Polis (Antik Yunan flehir devleti), özünde bir kentin egemenlik alan yla tan mlanan bir yönetim fleklidir. Civis (kent sakini) ise kent hayat ve iyi bir hayat için kentlerde yaflayan kentli yurttaflt. Antik kentler ibadet amaçl tap naklar, ticaret amaçl pazar meydanlar ve e lence amaçl tiyatrolardan oluflan kamusal mekânlarla tan mlanabilir. Ayr ca, antik kentler iç kalenin etraf n saran surlarla çevrelenmifltir. Antik kentlerin ço u sa l ks z bar nma koflullar yla u raflmaktayd. Ancak Gideon Sjoberg e göre (1957), bu flehirler özellikle kendi hinterland nda ayn zamanda güç alanlar yd. Sürekli savafl tehditlerine karfl, kendilerini güçlü sa lamlaflt rma sistemleri ile korumaktayd lar. Ayn zamanda ticaret ve de ifl tokufl yeri olmufllar ve belli bir düzeyde iflbölümü ve görece karmafl k ifl ve ifllevsel düzenleme özelli- i göstermifllerdir. Bu flehirlerin ayn zamanda temsil edici bir ifllevi vard. Ay rt edici bir grup semboller ve mekân modelleri kullan larak infla edilen yerlerdi. Böylece, örne in antik Babil deki Ur kentinde cennetler ve flehir aras ndaki geometrik iliflkileri yöneten kozmolojik kodlar kullan lm flt r. Bu dini kodlar da kutsal ve dünyevi mekânlar belirlemifltir. Atina gibi klasik kentler de kozmolojik kodlara göre infla edilmifltir. fiehir, Tanr ça Athena y onurland rmak için infla edilmifltir. Temelde bir daire fleklindedir. Dairenin merkezinde toplulu un ve dünyan n merkezi agora vard r. Sokaklar merkezden yay lan bir fl nsal/radyal a olarak düzenlenmifltir. Bu düzenleme temelde pazara kolay eriflim gibi ekonomik kayg lar taraf ndan de il, tüm evlere eflit mesafede olmas gereklili ine dayanan politik ilke taraf ndan belirlenmifltir. Tüm Atinal yurttafllar (yabanc lar, köleler ve kad nlar hariç) eflit olarak kabul edilmekteydi. fiehir merkezinde vatandafllar için toplant salonu, belediye meclisi ve meclis salonu yer almaktayd. Klasik Roma askeri gücü simgeliyor ve temsil ediyordu. Cumhuriyetçi fikirler Antik Yunanistan dan ödünç al nm flt. fiehir merkezine forum denmekteydi. Yükselifl döneminde, bir milyondan fazla sakin Roma da yafl yordu. Roma da bir tatl su tafl ma sistemi ve kamu yollar gelifltirilmiflti. Yine de yoksul ve zengin mahalleler aras ndaki kutuplaflma fark edilir ölçüdeydi. Merkezin d fl nda kalan yerleflim bölgeleri sosyal s n flara göre bölünmüfltü. Zamanla bu, çöküfl ve aylakl k mekân (Bir y l içinde 159 gün resmi tatil olarak ilan edildi) olarak nitelendirilmifl bir yer olarak tan nd. Kentin gereksinimi olan su ve ücretsiz ekmek gibi kaynaklar k rsal alandan sa lanm flt r. Bu durum ormans zlaflma ve topra n afl r kullan m yla sonuçlanan tar msal arazi talebini art rm flt r. Refah, temelde sadece elitler ve elit soyundan gelen vatandafl için mevcuttu. Patrici s n f, plebler karfl s nda kal tsal bir grup olarak Roma da iktidar ellerinde tutuyorlard. Hane halk tüketimi için gerekli eflyalar, ücretli eme i üreten küçük esnaf/zanaatkâr s n f yoktu ve ço unluk politik ve ekonomik hayata kat l m n d fl nda tutulan köle eme i taraf ndan yap l rd. Mutlaki krall k veya hanedan yasalar Roma flehrine hakimdi. Pekin Antik Roma ya benzer köle iflgücüne dayanan bir kentti. Hayat hükümdarl n kontrolü alt ndayd. Mançu, mparatorlu un baflkentiydi. Adeta ifl ve ticaret kentiydi. Ming hanedanl flehir merkezinin kutsal oldu unu iddia ederek girifle s n rlama getirdi. Böylece sözde Yasak fiehir ortaya ç kt. Ayr ca gök cisimlerinin göstergeleri gibi kozmolojik semboller kullan lm flt r.

13 1. Ünite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi Gordon Childe 1892 Avustralya n n Sidney flehrinde do du. Sidney ve Oxford üniversitelerini bitirmifltir y llar aras nda Londra Üniversitesinde Tarih Öncesi Arkeolojisi profesörlü ü ve Arkeoloji Enstitüsü yöneticili i yapt. G.Childe n en çok okunan iki kitab Tarihte Neler oldu ve Kendini Yaratan nsan d r. Edinburg tan sonra 1956 y l nda da emekli oldu u Londra Üniversitesindeki Arkeoloji bölümüne dekan olarak atanm flt r y l nda Avustralya ya dönmüfl ve Blue Mountain de intihar etmifltir. Gordon Childe n arkeoloji dünyas na katt en önemli iki teorisi Neolitik Devrim/Neolithic Revolution ve Kentsel Devrimi/Urban Revolution dir Bu iki teori üzerine arkeolojik çal flmalar yapm fl ve bunlar n kay tlar n tutan ilk kiflilerden birisidir ve bu çal flma günümüzde de önemini hala korumaktad r. Eski kentleflme süreçlerini tart fl rken, toplumsal yap lar n kökenleri hakk nda iç görüler edinmek de mümkündür. V. Gordon Childe (1950; 1954) toplumun geliflimini farkl aflamalara ay r r. Childe, flehir kumay modern yaflam, özel bir dizi sosyal iliflkilerle ba lant l kentsel devrim in bir parças olarak de erlendirmektedir. Kentleflme süreçlerini temelde avc l k ve toplay c l k yolunu izleyerek g da üretimine ve yerleflik gruplara dayal toplumdan; ticaret ve zanaat üretimine dayal topluma geçifl olarak aç klamaktad r. Childe ye göre kentleflme; eme in uzmanlaflmas, toplumsal görevlerin karfl l kl ba ml l n n artmas ve farkl ifllevlerin ayr flmas arac l yla geliflen bir sürecin sonunda gerçekleflmifltir. Gordon Childe kentsel devrim i afla daki özelliklerle aç klam flt r: 1. Artan nüfus büyüklü ü ve yo unlu u, 2. Eme in uzmanlaflmas : zanaatkâr, tüccar, din adam gibi uzmanl klar n artmas, 3. Tap naklar n hâkimiyetinde kurulan kentsel mekânlar, 4. Hinterland için g da üretiminin kontrolü ve art ürünün depolanmas. Toplum üzerinde mutlak kontrole sahip bir egemen s n f vard r: Rahip, askeri liderler ve yetkililer egemen s n f n yönetici s n f n olufltururlar, 5. Yaz n n icad : Bilginin ifllenmesi için say sal ve alfabetik belirtme sistemleri vard r, 6. Sanatlar n n geliflmesi: Sanat, müzik gibi giderek rafine edilmifl kültürel ifade formlar olmal yd, 7. Bilimlerin geliflimi: Tahmin, ölçüm ve standardizasyon kay tlar (örne in vergi) tutmak için gerekliydi. 8. Di er merkezler ile uzun mesafeli ticaret mevcuttu, 9. Art k akrabal k yerine aidiyet yaflan lan yere ba l yd. Childe için antik kentler uygarl n befli i olmufltur. Childe n modeli, avc ve toplay c toplumlardan modern kentsel ekonomilere dayal olanlara geçifl ile nitelendirilen evrimci anlay fl üzerine kuruludur. Di er yaklafl mlar ise, kentleflmenin mutlaka böyle bir yolu takip etmedi ini vurgularlar. Araflt rmac lar kentlerin Childe n önerdi i evrimci anlay fl n sonucu de il güçlü hükümdarlar n n ve onlar n ticari baflar lar n n ürünü oldu unu öne sürerler. Bu yaklafl ma göre, ticaret ve devletin gücü büyük flehirleri üretmifltir. Kentleflme, MÖ 1000 ile MS 500 aras nda bir düflüfl yaflad. Merkezî otoriteler gücünü kaybetti i için o dönemki kentlerin kendilerini savunma ihtiyac do mufltur. Ortaça Avrupas nda kentleflme düzeyi gerilerken, Asya, Yak n Do u ve Latin Amerika daki flehirler zenginleflmifltir. Gordon Childe ( ) Childe için kentleflme; eme in uzmanlaflmas, toplumsal görevlerin karfl l kl ba ml l n n artmas ve farkl ifllevlerin ayr flmas arac l yla geliflen bir sürecin sonunda gerçekleflmifltir. Childe n kentleflme modeli, avc ve toplay c toplumlardan modern kentsel ekonomilere dayal olanlara geçifl ile nitelendirilen evrimci anlay fl na dayanmaktad r. Araflt rmac lar ise, kentlerin Childe n önerdi i evrimci anlay fl n sonucu de il, güçlü hükümdarlar n n ve onlar n ticari baflar lar n n ürünü oldu unu öne sürerler. Bu yaklafl ma göre, ticaret ve devletin gücü büyük flehirleri üretmifltir. 5

14 6 Kent Sosyolojisi Kentleflme, M.Ö ile M.S. 500 aras nda bir düflüfl yaflam flt r. Ortaça Avrupas nda kentleflme düzeyi gerilerken, Asya, Yak n Do u ve Latin Amerika daki flehirler zenginleflmifltir. slam hükümdarlar Constantinople/ stanbul gibi eski Roma kentlerini devrald. slam egemenli i alt nda Kuzey Afrika ve Yak n Do u da da kentler kurulmufltur. Bölgesel geniflleme ve yönetimin sonucu olarak, slam toplumunun kendine özgü bir flehir sistemi vard ve böylece yöneticiler ticaret ve hinterland kontrol edebiliyorlard. Afla yukar ayn dönemde (MS ), Hindistan daki flehirlerin refah, merkezi otoritenin gücünün sonucudur. fiehir, devlet otoritesinin gücüne öylesine ba ml d r ki, öyle ki bir prensin flehri terk etmesi sonucunda tüm nüfus kentten ayr labilmektedir. Gottdiener ve Hutchison (2011, s.35) bu dramatik durumu flöyle göstermektedirler; 1663 y l nda bir Mo ol prensi Delhi den Keflmir e bir yolculu a ç kt nda, bütün flehir onu izledi çünkü onun iyilikleri olmadan yaflamlar n sürdüremezlerdi. Latin Amerika da Aztek ve nka medeniyetleri, Tenochtitlan (Meksiko) flehri gibi önemli flehirleri kurdu. Buradaki önemli nokta, Meksika daki Aztek uygarl klar n n tar m hinterland ile yak n bir iliflki içinde olmas d r. Ekonomi paraya de il, takas/mübadele sistemine dayanmaktayd. Kentin rolü, Aztek hükümdarlar için idari merkezi olarak hizmet vermek oldu. Avrupa da sadece geç Ortaça da kentler devletten siyasal ba ms zl k ve özerklik kazand. ORTAÇA KENT AMAÇ 2 Ortaça kentinin geliflimini ve özelliklerini ifade edebilmek. Neden Avrupa da Ortaça kentlerinin analizi önemlidir? Roma mparatorlu u nun sonunda, merkezî otorite azald ; yetki, otorite parçaland ve bu toplumsal ve siyasal düzenin bozuldu u bir dönem oldu. çte oldu u kadar d fltaki savafllar bu dönemin tipik bir özelli iydi. Korunma için artan bir ihtiyaç vard. Ticaret ve piyasa iliflkileri önemini kaybetti. Henry Pirenne, 10. yüzy l öncesi tar m medeniyetini tart fl rken, bu dönemde orta s n f bir nüfus (tüccar ve esnaf) ve toplumsal örgütlenmeye (hukuk, kurum kendine özgü) sahip hiçbir flehrin olmad n iddia etmifltir. Bu flehirler temelde idari merkezler ve kalelerdi. Burgh lar (kasabalar) duvarla çevrili yerlerdi, nüfus azd ve sürekli bir flövalye garnizonu, din adamlar ve görevlilerden olufluyordu. Kentin kendisi hiçbir fley üretmiyordu. Onu çevreleyen yerlerin gelirleri ile yafl yordu. Kentte yaflayanlar hiçbir ayr cal a sahip de illerdi. Geç ortaça döneminde (11. yüzy l dan 15. yüzy l a kadar) Avrupa önemli de ifliklikler yaflad. stilalar yavafllad, savafllar azald. Daha huzurlu bu dönemle birlikte nüfus büyüklü ü artt ve bir tüccar s n f ortaya ç kt. Pirenne (1974) e göre erken tüccarlar temelde vagabond serserilerdi. Pirenne, profesyonel tüccar bir s n f n ortaya ç kmas n ; köylüler ve hizmetçilere de il, topraktan kopan bireylerin giderek daha önemli bir say ya ulaflmas na ve giderek özgürleflerek serseriler gibi yaflamalar ile iliflkilendirmifltir. Herkesin lorda ba ml oldu u zamanlarda, kimseye hesap vermeden her yerde dolaflan öncü tüccarlar kendilerini do duklar topraktan kopararak özgürleflmifllerdir. Mükemmel konumland r lan kaleler, tüccarlar çekmek için dikilmifltir. Tüccarlar n gelmesiyle eski burgh lar (kasabalar) genifllemifltir. Yeni gelenler tüccar banliyöleri veya portus lardaki (kent kap lar ) yak n alanlara yerleflmifllerdir. ç Kale duvarlar n n d fl nda infla edilen surlarla geniflleyen bu yeni kentsel mekân n sakinlerine burgher (kasaba sakini) denmeye bafllanm flt r.

15 1. Ünite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi Pirenne bu dönemi, ticari canlanma dönemi olarak aç klamaktad r. Pirenne, d fl ticaret ile temas n, temelde uzun mesafeli deniz ticaretinin yeniden canlanmas demek oldu unu ve bu d fl ivmenin bu canlanma alt nda yatan ana güç oldu unu savunmufltur. Bu dönemde deniz ticaretinde Venedik seçkin bir rol oynad. Öncelikle stanbul la bunu sa layarak geliflti. Benzer geliflmeler Kuzey de de yafland. Yeni merkez Flanders bölgesinde yer alan Bruges idi. Ticaretin ortaya ç kard orta s - n f n rolü Pirenne taraf ndan yo un olarak vurgulanmaktad r. Pirenne, siyasi özerklik ve yerel öz yönetim iddialar arkas ndaki itici güç olarak bu s n f görmüfltür. Orta s n flar n ç kar s k s k kilise ve soylular n ç karlar yla çat flm flt r. Max Weber in ortaça kentlerine olan ilgisi, özellikle antik toplumlar n feodalizme ve ard ndan kapitalizme geçifline olan ilgisine dayanmaktad r. Weber e göre, kentin özel karakteri onlar n kalelerle kuvvetlendirilmifl yerler olduklar kadar, varl klar n n ticaret ve al flverifle dayanmas, flehrin bir pazar yerleflim yeri olmas - d r. Ticaret ve al flverifl önemli olmas na ra men, Weber e göre belli bir dereceye kadar siyasi ve idari özerkli e sahip olmalar da gereklidir. Sivil ve demokratik kat l m (kendi özerk yasa ve ilgili dernekler, kendi mahkemeleri) kentsel geliflim için çok önemlidir. Weber ortaya ç kan kent sakini s n f nda devrimci bir karakter de görmüfltür. Pirenne ye göre, 11.yüzy l ve 15.yüzy l Avrupa da ticari canlanma dönemidir. Bu canlanman n arkas nda yatan ivme d fl ticaret ile ba lant s olan uzun mesafeli ticaretidir. Ortaça da kentlerin gelifliminde canlanan ve geliflen ticaretin ortaya ç kard orta s n f n rolü büyüktür. Weber e göre, ortaça da kentin ay r c özellikleri kalelerle çevrilmifl olmas, ekonomilerinin ticarete ve al flverifle dayanmas ve siyasi ve idari özerkli e sahip olmalar d r. Weber için, sivil ve demokratik kat l m kentsel geliflim için önemlidir. 7 Geleneksel kentlerin ortak özelliklerini araflt rarak s ralay n z LÜ YILLARDA AVRUPA DA SANAY fiehr N N YÜKSEL fi DÜfiÜNEL M AMAÇ 3 Avrupa da sanayi flehrinin yükselifli ve özelliklerini SORU s ralayabilmek. DÜfiÜNEL M SORU Kapitalizm, feodal iliflkilerin k r lmas sonucunda ortaya ç kt. Teknolojik D KKAT de iflimlerle birlikte sanayi devrimi ( ), büyük flehirlerin say s nda önemli bir ar- D KKAT t fla yol açm flt r (Jones, 1990). Sanayi devrimiyle birlikte k rsaldan kentsele nüfus ak fl bafllam flt r. Bu dönemin önemli özelliklerinden biri ölüm oranlar n n düflmesi ve göç oranlar n n artmas d r. fl arayan ve eme ini satan nüfus Marx n tan m yla proleterleflmifltir. AMAÇLARIMIZ Bunun yan s ra, hijyenik flartlar iyileflmifl, g da üretimi artm fl ve çeflitlenmifltir. AMAÇLARIMIZ Yeni teknolojiler her türlü üretim art fl yla sonuçlanm flt r. Böylece sanayi devrimine paralel olarak kentleflme önem kazanm flt r. Daunton (1978), K Tsanayi A P büyümesinin 18. yüzy lda ngiltere de gerçekleflen kentsel büyümenin devam oldu u gö- K T A P rüflünü savunmaktad r. Öte yandan 19. yüzy l da buhar gücüyle çal flan fabrikalar n icad ile kentsel ekonomilerin ortaya ç kt na dair yayg n TELEV ZYON görüfl daha çok TELEV ZYON önem kazanm flt r. Daunton, sanayi devriminde kentlerin rolünü, kentsel nüfusun farkl tüketim mallar na artan talebi ile iliflkilendirerek vurgulam flt r. Ona göre asl nda bu talep, tar m sektöründe büyük de iflikliklere yol açm flt r. Dolay s yla, kentsel nüfusun talep etti i g da, yak t ve mesleki uzmanlaflma NTERNET gerektiren di er NTERNET ürünlere duyulan ihtiyaç artm flt r. Daunton, sanayileflmeye duyulan talebin arkas nda ev pazar n n oldu unu ileri sürmüfltür. Daunton ayr ca, ortaça sonras lonca sisteminin kontrollü lisans gibi geleneksel kontroller d fl nda kalan bu kentlerin, 18. yüzy lda büyüdü ü ve h zla yay ld n belirtmifltir. Yavafl yavafl geliflen bu kentler asl nda Ortaça n özgür ve özerk kentleriydi. Sanayi kentleri 18.yüzy l n ulus devletlerindeki endüstriyel kapitalizmle birlikte ortaya ç km flt r. Kapitalizm, sermaye birikimine hizmet eden ücretli emek ve emek yoluyla gerçeklefltirilen metalar n üretimine ba l yd. 1