Yönetici Ýþlevlerin Ayrýþtýrýlmasýnda Multidisipliner Yaklaþým: Biliþsel Psikolojiden Nöroradyolojiye

Transkript

1 Yönetici Ýþlevlerin Ayrýþtýrýlmasýnda Multidisipliner Yaklaþým: Biliþsel Psikolojiden Nöroradyolojiye Sirel KARAKAÞ* #, H. Muammer KARAKAÞ** # ÖZET * Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Deneysel Psikoloji Birimi Biliþsel Psikofizyoloji Araþtýrma Laboratuvarý, # TÜBÝTAK Beyin Dinamiði Multidisipliner Çalýþma Grubu, ANKARA ** Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Týp Fakültesi Radyodiagnostik Anabilim Dalý, EDÝRNE Bu makalede, biliþsel iþlevler üzerinde bir üst denetim mekanizmasý olarak görev yapan yönetici iþlevler incelenmektedir. Makalede, bu karmaþýk denetleme sisteminin alt iþlevlerinin anlaþýlmasýnda multidisipliner yaklaþýmýn yararlýlýðý tanýtýlmakta; olaylarýn anlaþýlmasýnda farklý bilim alanlarýnýn birbirini tamamlayabileceði, bir bilim dalýndaki eksikliðin diðer bilim dalýnca giderilebileceði açýklanmaktadýr. Biliþsel psikoloji temel biliþsel süreçlerle ilgilenen bir bilim dalýdýr. Deneysel olarak incelenemez oluþundan ötürü diðer iþlevleri denetleyen türden bir üst iþlev, biliþsel psikolojinin araþtýrma alaný dýþýnda görülmektedir. Diðer taraftan, nöropsikoloji alanýnda yönetici iþlevler, Wisconsin Kart Eþlenme Testi (WCST) ve Stroop Testi gibi testler kullanýlarak ölçülebilmektedir. Söz konusu testler üzerinde yürütülen istatistiksel analizlerin sonuçlarý; WCST Türk Formunun üç, Stroop Testi Türk Formunun ise iki ayrý özelliði ölçtüðünü ortaya koymuþtur. Buna göre, adý geçen testler, yönetici iþlevlerin farklý yönlerini ölçmekte; ayrýca da, bu iþlevlerde merkezi öneme sahip ketlemeyi (inhibition) farklý açýlardan deðerlendirmektedir. Nöroradyoloji alanýnda yapýlan fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fmrg) çalýþmalarý, WCST ve Stroop görevlerinin, prefrontal bölgelerin farklý alanlarýyla iliþkili olduðunu göstermiþtir. Stroop görevi altýnda elde edilen bulgular sol frontal lob aðýrlýklý yaygýn bir paralel iþleme modelinin varlýðýný desteklemekte, WCST baþarýmý ise sað frontal lobda, görece daha sýnýrlý bir alana lokalize edilebilmektedir. Yönetici iþlevlerin ayrýþtýrýlmasýnda multidisipliner yaklaþýmýn gerekliliðini gösteren bu makalenin, benzeri çalýþmalarda da ayný yaklaþýmýn uygulanmasýna yol açabileceði düþünülmektedir. Anahtar Sözcükler: Yönetici iþlevler, Wisconsin Kart Eþleme Testi, Stroop Testi, biliþsel psikoloji, nöropsikoloji, nöroradyoloji, multidisipliner yaklaþým. SUMMARY Multidisciplinary Approach in the Analysis of Executive Functions: From Cognitive Psychology to Neuroradiology The present study is on executive functions, a high control mechanism of cognitive processes. The paper demonstrates the usefulness of the multidisiciplinary approach in understanding the subfunctions of this complex control mechanism. It shows that in the endeavor for understanding this phenomena, scientific branches may complete one another, reciprocally compensating for insufficiencies of each other. The science of cognitive psychology studies basic cognitive processes. In this field, a 'high control' function that controls others is found experimentally untestable; accordingly, the study of executive functions is considered outside the realm of cognitive psychology. Meanwhile, the field of neuropsychology can study executive functions. In this field, such complex functions have been rendered measurable through neuropsychological tests, foremost of which are Wisconsin Card Sorting Test (WCST) and Stroop Test. Statistical analyses have shown that WCST measures three and Stroop Test TBAG version (TÜBÝTAK Basic Sciences Research Group) two different properties. According to these results, these two tests measure different aspects of the 'executive functions'. Furthermore they study inhibition, a process of central importance to this complex phenomenon from different perspectives. Central importance to this complex phenomenon from different perspectives. Finally, the field of neuroradiology has shown that areas in prefrontal lobes are differen- 215

2 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. tially activated by WCST and Stroop tasks. Studies that use functional magnetic resonance imaging (fmrg) have demonstrated that Stroop tasks are related to the activation of a widespread parallel processing system in the left frontal lobe. WCST performance, on the other hand, was found to be localized predominantly to a more confined part of the right hemisphere. Demonstrating the utility of the multidisciplinary approach in differentiating between different aspects of such a complex phenomenon as the executive functions, the present study may lead to the adoption of this approach in other studies where similar cognitive functions are investigated. Key Words: Executive functions, Wisconsin Card Sorting Test, Stroop Test, cognitive psychology, neuropsychology, neuroradiology, multidisciplinary approach. GÝRÝÞ Zihin, fiziksel dünya ve özelliklerine doðrudan ulaþamaz. Gerçek hakkýndaki bilgiler aracýlar (mediator) yoluyla saðlanýr. Bu aracýlar duyu organlarý ile baþlar ve duyusal bilgiyi defalarca yorumlayan karmaþýk sistemlere kadar uzanýr. Bu aracý sistemler türe ve bireye göre deðiþir; bunun doðal sonucu olarak belirli bir fiziksel nesne, farklý türler ve bireyler tarafýndan farklý þekillerde algýlanabilir (Anderson 1995). Biliþsel Psikoloji ve Yönetici Ýþlevler Duyu organlarýndaki girdinin iþlenmesi; dünyanýn algýlanmasý ve anlaþýlmasýna yönelik iþlevler bütünü 'biliþsel' (cognitive) terimi altýnda ifade edilir. Bu iþlevleri inceleyen psikoloji altdalý ise biliþsel psikolojidir. Ýnsanoðlu her zaman kendi zihnini, biliþsel süreçlerini merak etmiþtir. Bu nedenle biliþsel psikolojinin bilimsel tarihi, diðer psikoloji dallarýna oranla çok daha eskidir. 1879'da kurulmuþ olan bilimsel psikolojinin amacý, bilinçli deneyimin (conscious experience) analizi idi. Bu tanýma göre bilimsel psikoloji biliþsel psikoloji olarak baþlamýþ; biliþsel iþlevleri ölçmede 'içebakýþ' (introspection) yöntemi kullanýlarak bilinçli deneyimin yani zihnin anlaþýlmasýna çalýþýlmýþtýr. Biliþsel psikolojinin bu ilk dönemine damgasýný vurmuþ olan Ebbinghaus'un (1913) unutma eðrisi günümüzde, psikoloji dalýnýn klasik bilgileri arasýnda yer almaktadýr. Ancak bu dönemin biliþsel psikolojisi; bir yandan içebakýþ yönteminin öznel (subjective) oluþu diðer yandan da davranýþlarý açýklamada zihinsel yapýlara baþvurmanýn gereksiz olduðuna iliþkin davranýþçýlýk ekolü tezi sonucu, ortadan kalkmýþtýr. Biliþsel psikolojinin tekrar kimlik kazanarak ortaya çýkabilmesi, yýllarý arasýndaki geliþmelerle mümkün olabilmiþtir (Eysenck 1990). Miller'ýn (1956) kýsa-süreli belleðin sihirli sayýsý' konusundaki bildirisi, biliþsel psikolojinin ikinci doðuþunu temsil etmiþ; bilgi-iþleme (information processing), dilbilim ve yapay zeka konusundaki çalýþmalar biliþsel psikolojinin, bir psikoloji altdalý olarak yerleþmesini saðlamýþtýr (Broadbent 1958, Chomsky 1986, Newell ve ark. 1958). Bir temel bilim dalý olan biliþsel psikoloji, günümüzde, duyum, algýlama (örn., görsel, iþitsel, lisan ve nesne algýlama), dikkat (örn., aktif, pasif, odaklanmýþ ve bölünmüþ dikkat), lisan (örn., lisanýn öðrenilmesi ve kavranmasý), bellek (örn., belleðin türleri, özümseme, depolama, hatýrda tutma, geri çaðýrma), irdeleme ve problem çözme gibi konularda yoðun bir veri tabanýna sahiptir. Günümüz biliþsel psikolojisinde, söz konusu biliþsel süreçleri açýklamak üzere öne sürülmüþ model ve kuramlar da bulunmaktadýr (Eysenck 1990, Klatzky 1980, Ellis ve Hunt 1993). Ancak biliþsel sistem, uyarýcýlarýn sadece duyumsanýp, algýlanmasýný, öðrenip belleðe yerleþtirerek gerektiðinde hatýrlanmasýný saðlayan bir sistem deðildir. Etkili bir biliþsel sistem þemalarý, kurulumlarý (set) koruyabilmeli, gerektiðinde deðiþtirip düzenleyebilmeli, onlarý yeniden oluþturabilmeli, bozucu etkilere (interference) karþý koyabilmeli, zaman ve mekan üzerinde olaylarý bütünleþtirebilmeli (integration), belleði tarayabilmeli, bellek izlerinin üstünde çalýþabilmeli, stratejiler kurup deðiþtirebilmeli, planlar yapabilmelidir; kýsaca zihinsel faaliyetleri yönetebilmelidir (Pennington ve Ozonoff 1996, Welsh ve Pennington 1988). Yönetici iþlevler (executive functions), kýsaca, bir amaca ulaþmak için uygun problem-çözme kurulumunun korunmasý olarak tanýmlanabilir. Böyle bir tanýma sahip olan yönetici iþlevler, biliþsel psikologlara göre; algýlamadan sonra ve davranýþtan önce mutlaka gerçekleþiyor olmalýdýr. Ancak biliþsel psikolog yönetici iþlevleri, deneysel olarak çalýþmakta olduðu hipotetik kurultulara (hypothetical construct), örneðin kýsýtlý-kapasiteli merkezi iþleme sistemine dönüþtürerek ele alýr. Zira yukarýda sayýlan özellikleri içeren yönetici iþlevler biliþsel psikologlarýn kendilerini rahat hissedecekleri konular arasýnda deðildir. Zira yönetici iþlevlerden söz etmek, ikinci adýmda, bu yönetme iþlemini kimin yaptýðýný düþündürür (Neisser 1967). Bu ise, bilimsel yöntembilimi uygulayan biliþsel psikoloðun karþýsýna, 'zihindeki küçük adam veya homonkulus'u çýkarýr. Böyle bir düþünme biçimi ise, etkinlikleri, bilim-öncesi psikolojiye ve 'irade ve ruh' 216

3 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE gibi bilim-dýþý kavramlara götürebilir. Bir kere bu tür kavramlara geçit verildiðinde ise, ayrýca, sonsuz bir geriye gitme (regression) ortaya çýkar: küçük adam zihni yönetiyorsa, küçük adamý kim yönetiyor, küçük adamý yöneten yöneticiyi kim yönetiyor vs. Zihni yöneten bir üst süreçten bahsetmekten biliþsel psikologlarý alýkoyan yukarýdaki spekülatif düþüncelerin dýþýnda baþka etmenler var mýdýr? En son analizde biliþsel psikolog bir davranýþçý psikologdur; onun bilimsel olarak gözleyip ölçebildiði uyarýcýlardýr ve deneðin bunlara verdiði tepkilerdir. Bütün diðer her þey bir ara deðiþken (intervening variable) niteliðindedir. Bu ara deðiþken niteliðindeki 'süreçleri' biliþsel psikolog, karmaþýk deney desenleri ve istatistik teknikler kullanarak çýkarsamaya (infer) çalýþýr (Karakaþ 1997). Ama 'bir ben var bende benden içeri' deyiminde öz bir biçimde ifade edildiði gibi, 'ben'ler giderek daha soyut hale geldikçe ve fiziksel dünyadan giderek uzaklaþtýkça, deneysel ve istatistiksel yöntem ve teknikler yararlýlýklarýný yitirir. Böyle durumlardaki bilimsel karar ise 'mevcut bilgi birikimi ve teknoloji düzeyi ile' konunun incelenemeyeceðidir. Yönetici iþlevler konusunda biliþsel psikologlarýn kararý da tam olarak bu olmuþtur. Ancak bir olayýn belirli zaman diliminde incelenemez olmasý, o olayýn gerçek olmadýðý anlamýna gelmez. Bu nedenle geleneksel yaklaþýmlý biliþsel psikologlar dahi 'yönetici iþlevler' konusuna deðinmek zorunluluðunu duymuþtur. Bu çabalar iki temel yaklaþým altýnda toplanmaktadýr (Neisser 1967). Birinci yaklaþým, olaylarýn açýklanmasýnda karmaþýk yollara baþ vurmadan önce basit olanlarýn denenmesini, yani parsimoni ilkesini temel almýþtýr. Bu ilke uyarýnca yönetici iþlevler, daha basit olduðu düþünülen iþlevler yoluyla açýklanmaya çalýþýlmýþtýr. Ancak basit olduðu düþünülen iþlevler aslýnda çok karmaþýk olabilir. Öðrenme psikolojisindeki klasik kuramlarý tartýþtýklarý kitapta Bower ve Hilgard (1981), C.L Hull'ýn 'Ezber Öðrenmenin Matematiko-Dedüktif Kuramý'ný da ele almaktadýr. Psikolojideki klasik kuram sistematiðinin uygulandýðý ender örneklerden olan bu kuram, ezber öðrenme (rote learning) gibi bir sürecin dahi ne denli karmaþýk olduðunu ortaya koymaktadýr. Ayný doðrultuda Neisser de (1967), ezber öðrenme ve iliþkili hatýrlamanýn bir tür problem çözme etkinliði olduðu ve yüksek zihinsel süreçleri içerebileceði üzerinde durmuþtur. Yönetici iþlevleri betimlemede kullanýlan ikinci yaklaþým ise, olayýn bilgisayarla modellenmesidir (Dehaene ve Changeux 1991). Ancak bilgisayarýn model olarak kullanýldýðý çalýþmalar, örneðin Genel Problem Çözücü Modeli de (Newell ve ark. 1958), yönetici iþlevler konusunu tam olarak çözümleyememiþtir. Bilgisayar yazýlýmlarýndaki altiþlevleri (subroutine) düzenleyen, sýrasýný belirleyen 'bilgisayar yönetici iþlevleri', zihinsel iþleyiþteki yönetici iþlevlerle benzerlik taþýsa da; bilgisayarlar kendi yönetici iþlevlerinde büyük deðiþiklikler yapamamakta, ve nitelikleri bakýmýndan, bilgisayar iþlemleri yönetici iþlevlerdekine yaklaþamamaktadýr. Bilimsel / deneysel yaklaþým altýnda çalýþan büyükçe bir grup biliþsel psikoloðun 'yönetici iþlevler' konusundaki genel tutumuna yukarýda deðinilmiþti. Bu tutum, yönetici iþlevleri 'yüksek zihinsel süreçler' sýnýfýna sokmayý, böylece de biliþsel psikolojinin araþtýrma alaný dýþýnda görmeyi içeriyordu (Neisser 1967). Nöropsikoloji ve Yönetici Ýþlevler Nöropsikoloji beyinde (beden) tümoral, enfeksiyoz ve metabolit nedenlerle oluþan hasar ve bozukluklarýn zihinsel süreçlere, biliþsel ve duygusal etkinliklere etkisini inceleyen bilim dalýdýr. Klinik nöropsikolojide üzerinde durulan ana konu, bedensel bozukluðun yol açtýðý zihinsel bozukluktur. Temel nöropsikolojide ise, bedensel bozukluðun yol açtýðý zihinsel bozukluk bir bilgi iþleme bozukluðu olarak ele alýnmakta ve patoloji, bu temelde incelenmektedir (Karakaþ 1996). Beyindeki hasar ve bozukluk sonucu oluþan zihinsel bozukluklarýn ölçümü ise, nöropsikolojik testler yoluyla yapýlabilmektedir (Karakaþ ve ark. 1996). Bir üst-iþlem birimi gibi çalýþan yönetici iþlevler, nöropsikoloji için, biliþsel psikoloji oranýnda bir sorun oluþturmamaktadýr. Zira nöropsikoloji konusu ve sahip olduðu ölçme araçlarý bakýmýndan, yönetici iþlevleri, beynin iþleyiþi düzeyinde ele alabilmektedir. Biliþin beyin ile olan iliþkisine duyarlý testler yoluyla da, yönetici iþlevler, nöropsikoloji bilimi kapsamýnda ölçülebilmekte yani sayýsallaþtýrýlabilmektedir. Nöropsikoloji biliminin yönetici iþlevlerle olan sorunu, söz konusu literatürde terimin, çok geniþ bir iþlevler alanýný belirtmede kullanýlmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bu iþlevler arasýnda kavramsallaþtýrma, perseverasyon, kurulumu sürdürmede baþarýsýzlýk ve öðrenme gibi, soyutlama yeteneðine iliþkin alt yetenek alanlarý (Heaton 1981, Lezak 1995, Spreen ve Strauss 1991) ayrýca akýl yürütme, problem çözme, zihinsel esneklik, yaratýcýlýk, karar verme, planlama, bozucu etkiye karþý koyabilme ve tepki ketlemesi 217

4 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. (response inhibition) yapabilme bulunmaktadýr (Solso 1995). Yönetici iþlevlerin kapsamýnýn aþýrý geniþlemesinde, bu iþlevlerin, prefrontal korteksle olan yakýn iliþkisi de önemli katkýda bulunmaktadýr. Prefrontal korteksin iþlevleri arasýnda planlama veya program yapabilme, bu plan ve programlarý iþleme koyuncaya kadar canlý ve iþler tutabilme ve iliþkisiz davranýþlarý ketleme bulunmaktadýr (Fuster 1989, Goldman-Rakic 1987, Luria 1966). Görüldüðü gibi yönetici iþlevler konusundaki betimleyici özellikler ile prefrontal korteksin iþlevleri örtüþmektedir. Öyle ki, yönetici iþlevlerin beyindeki temelinin frontal loblar olduðunu ifade etmek için 'frontal metafor' gibi bir terim dahi kullanýlabilmektedir (Pennington ve Ozonoff 1996). Böyle bir anlayýþ ise, yönetici iþlevlerin kapsamýný, 'frontal hasarlý bireylerde bozulan her þey' olarak belirleyebilmektedir. Yönetici iþlevlerle frontal loblarýn yakýndan baðlantýlý olduðu, üzerinde genel görüþ birliði olan bir konudur (Fuster 1989, Goldman-Rakic 1987, Luria 1966). Ancak bilimsel veriler, biliþsel olduðu kadar fizyolojik iþlevlerin, beynin paralel ve bütünleþik (integrative) bir þekilde çalýþan yapýlarýnýn ürünü olduðunu ortaya koymaktadýr; Mesulam'ýn (1990) geniþ kapsamlý nörobiliþsel aðlarda daðýtýlmýþ iþleme kuramý, Fuster'in (1995) kortikal bellek kuramý, Baþar'ýn (1998, 1999) osilasyonel nöral topluluklar kuramý beynin bütünleþik çalýþmasýna iliþkin kuramsal açýklamalardýr. Son veriler ve çaðdaþ kuramlar gözönüne alýndýðýnda, yönetici iþlevler sadece frontal loblarla denetleniyor olmamalýdýr. Ayný þekilde, frontal loblarýn denetimindeki her iþlev de yönetici iþlev olmamalýdýr. Yönetici Ýþlevler Neleri Ýçermektedir? Kuramsal ve ampirik çalýþmalar konusunda kapsamlý bir literatür taramasý yapan Pennington ve Ozonoff (1996), yönetici iþlev ölçüm alanlarýnýn altý farklý sýnýf altýnda toplanabileceðini göstermiþtir. Bu altý sýnýf, kurulumu koruma ve deðiþtirebilme, planlama, baðlamsal (contextual) bellek, ketleme (inhibition) yani bozucu etkiye (interference) karþý koyabilme, zaman ve mekanda olaylarý bütünleþtirebilme, akýcýlýk ve çalýþma belleðidir (working memory). Barkley'in (1997) sýnýflamasýnda ise yönetici iþlevler, çalýþma belleðinin yanýnda, güdü, duygulaným ve genel uyarýlmýþlýk düzeyinin düzenlenmesi; lisanýn içselleþtirilmesi; davranýþýn analiz ve sentezini içermektedir. Ancak Barkley'e (1997) göre bütün bu yönetici iþlev çeþitlerinde ortak olan, bunlarýn oluþumuna meydan hazýrlayan unsur ketlemedir. Barkley (1997) ketlemenin çeþitlerini ise potansiyel bir davranýþý ketleme, süregiden bir davranýþý ketleme ve bozucu tepkinin kontrolü olarak belirlemiþtir. Barkley'in yönetici iþlevlerin kapsamý konusundaki görüþü; yönetici iþlev bozukluklarýnýn çalýþma belleði ve ketleme parametreleri yoluyla bilgisayarda modellenebilmesi ile desteklenmiþtir (Cohen ve Servan- Scheiber 1992, Roberts ve ark. 1994). Yukarýda verilenler, yönetici iþlevlerin örüntüsünde iki iþlevin kritik olduðunu göstermektedir: ketleme ve çalýþma belleði. Bir nöropsikolojik model olan çalýþma belleði modelinde (Baddeley 1990, Baddeley ve ark. 1986), bir merkezi yönetici (central executive) ve onun denetimi altýnda çalýþan iki 'köle' (slave) sistem bulunmaktadýr. Merkezi yönetici, bu iki köle sistemden fonolojik döngü yoluyla sözel malzemenin, görselmekansal yazboz tahtasý (visuospatial scratchpad) yoluyla da görsel ve mekansal malzemenin bellekte tutulmasýna, iþlenmesi ve deðiþtirilmesine iliþkin süreçleri denetlemektedir. Yönetici iþlevlerle ilgili olan, çalýþma belleði modelindeki bu merkezi yöneticidir. Baddeley'e (1990) göre merkezi yönetici, bilgi iþlemeyi denetleyen 'denetleyici dikkat sistemi' (supervisory attentional system: SAS) (Shallice 1982, 1988) ile de yakýndan iliþkilidir. Buna göre çalýþma belleði, güncel baðlama uygun koþullarýn geçici olarak gündemde tutulmasýný, böylece de söz konusu koþullarýn etkileþimi sonucu uyumsal nitelikte bir davranýmýn seçilmesini saðlar (Pennington 1994). Çalýþma belleðinin verimli çalýþmasý ise, uyumsal olmayan rakip davranýmlarýn gerçekleþememesini gerektirir. Yönetici Ýþlevlerin Ayrýþtýrýlmasýnda Nöropsikolojik Testler Yönetici iþlevler, 'yönetici iþlev testleri' olarak adlandýrýlan nöropsikolojik araçlar yoluyla ölçülmektedir (Lezak 1995, Pennington ve Ozonoff 1996, Spreen ve Srauss 1991). Bu testler, gerek klinik uygulamalar gerekse de temel bilim araþtýrmalarýnda yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Yönetici iþlevleri ölçmede kullanýlan nöropsikolojik testlerin baþýnda Wisconsin Kart Eþleme Testi (Wisconsin Card Sorting Test: WCST) gelmektedir (Baddeley 1990, Baddeley ve ark. 1986, Lezak 1995, Pennington ve Ozonoff 1996). WCST performansý, temelde, davranýþýn doðruluðu konusunda verilen 218

5 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE geri-bildirimden yararlanarak sýnýflama ilkesini çýkarma, uyarýcýnýn bir yönüne seçici olarak dikkat edebilme, geçerli olduðu sürece bu ilkeyi kullanma, yanlýþ davranýþa yol açtýðýnda ise ilkeden vazgeçebilme yani davranýþ kurulumunu deðiþtirebilmeyi içerir (King ve Snow 1981, Pendleton ve Heaton 1982). On üç puanýn hesaplandýðý WCST'de bozuk performans, davraným ilkesi deðiþtiði halde, bireyin daha önceki ilkeler doðrultusundaki davranýmýnda ýsrar etmesi yani perseverasyon göstermesidir. Yönetici iþlevleri ölçmede yaygýn olarak kullanýlan bir diðer nöropsikolojik test Stroop Testi dir. Bu test algýsal kurulumu, deðiþen talepler doðrultusunda ve bir 'bozucu etki' altýnda deðiþtirebilme kolaylýðýný; alýþýlmýþ bir davranýþ örüntüsünü bastýrabilme ve olaðan olmayan bir davranýþý yapabilme yeteneðini ortaya koyar (Spreen ve Strauss 1991). Stroop etkisi, rengi söylemeye odaklanan bireyde ayný zamanda da renk ismini okuma eðiliminin bulunmasýndan kaynaklanmaktadýr (Burke ve Light 1981). Her bir alttest için hata ve tepki süresi puanlarýnýn hesaplandýðý Stroop Testi nde bozuk performans, okuma gibi alýþýlmýþ (veya otomatik) bir tepkiye karþý koyamama ve bu nedenle de renk söyleme süresinin uzamasý veya yanlýþ rengin söylenmesi þeklinde kendini göstermektedir. Yukarýdaki bölümlerde yönetici iþlevlerde ketlemenin önemi üzerinde durulmuþtu. Pennington ve Ozonoff'ýn (1996) sýnýflamasýnda, ketleme, yönetici iþlev türlerinden biridir. Barkley'in (1997) sýnýflamasýnda ise ketleme, bütün diðer yönetici iþlevlerdeki ortak ögedir. Nitekim, yönetici iþlev testleri olan WCST ve Stroop Testi'nde de genelde, ketleme yeteneði ölçülmektedir. Ancak WCST'deki ketleme türü, yanlýþ olduðu yolunda verilen sözel geri-bildirime raðmen daha önceki davranýþta ýsrar etme yani perseverasyonla ilgilidir. Buna karþýlýk Stroop Testi'nde ketleme türü, olaðan olmayan bir davranýþý yapabilmek için, alýþýlmýþ bir davranýþ türünü bastýramama ile ilgilidir. Yönetici iþlev çeþitlerine ortak olan, buna karþýlýk WCST ile Stroop Testi'nde farklý özelliklerde olan ketleme türleri, söz konusu testlerden elde edilen puanlar yoluyla ayrýþtýrýlabilmekte midir? Söz konusu yönetici iþlev testleri, bu ketlemenin analizinin yapýlmasýna, farklý ketleme türleri varsa, bunlarýn ayrý ayrý ölçülmesine olanak saðlayabilmekte midir? Karakaþ ve arkadaþlarýnýn (1999b) çalýþmasýnda, saðlýklý deneklere, BÝLNOT Bataryasý kapsamýnda ülkemize standardizasyonu (Karakaþ ve ark. 1996, 1999a) yapýlmýþ olan WCST Türk Formu ve Stroop Testi Türk Formu (TBAG Formu: TÜBÝTAK Temel Bilimler Araþtýrma Grubu) uygulanmýþtýr. WCST'den 13 puan, Stroop Testi TBAG Formu ndan 7 puan olmak üzere toplam 20 puan hesaplanmaktadýr. Performans ölçümü birden fazla olduðu için veriler, çok-deðiþkenli istatistik yöntemlerinden biri olan temel bileþenler analizi (principal components analysis: PCA) ile incelenmiþtir. PCA sonucunda, 20 puanýn 5 faktör altýnda toplandýðý ve bu faktörlerin toplam varyansýn %79.82'sini açýkladýðý görülmüþtür. Bu bulgu, 5-faktör çözümünün, WCST ve Stroop Testi TBAG Formu ndan elde edilen puanlar için uygun bir model olduðunu göstermektedir. Belirlenen modele göre söz konusu iki testten hesaplanan toplam 20 puan, temelde, 5 ayrý özelliði ölçmektedir. PCA sonuçlarý, ayrýca, WCST puanlarý ile Stroop Testi TBAG Formu puanlarýnýn farklý faktörler altýnda toplandýðýný göstermiþtir. WCST puanlarý Faktör 1, 2 ve 5 altýnda, Stroop Testi TBAG Formu puanlarý ise Faktör 3 ve 4 altýnda yer almýþtýr. Bu sonuçlar, WCST ve Stroop Testi TBAG Formu nda ölçülen özelliklerin örtüþmediðini, bu iki testin farklý özellikleri ölçtüðünü göstermektedir. Rossi ve arkadaþlarý (1997) WCST perseverasyon puanlarý ile Stroop Testi bozucu etki puanlarý arasýndaki korelasyon katsayýlarýnýn, örneklemin bütünü için anlamlý olmadýðýný belirlemiþtir. Þizofreni hastalarý üzerinde yürütülmüþ olan bu çalýþmada elde edilen bulgular, Karakaþ ve arkadaþlarýnýn (1999b), WCST ve Stroop Testi'nin farklý özellikleri ölçtüðü yolundaki vargýsýný desteklemektedir. WCST'deki 13 puanýn her biri ketleme iþlevinin deðiþik yansýmalarýný temsil etmekle beraber, bunlardan özellikle perseverasyonla ilgili olan ilk 8 puan ketleme ile doðrudan ilgilidir. Stroop Testi TBAG Formu nda ise ketleme ile doðrudan iliþkili iki puan bulunmaktadýr. Karakaþ ve arkadaþlarýnýn (1999b) elde ettiði bulgular bu doðrultuda olmuþ; WCST'nin genelde perseverasyonla ilgili olan ilk 8 puaný, bir grup halinde Faktör 1'e yüklenmiþtir. Stroop Testi TBAG Formunun ketleme yani bozucu etki ile ilgili iki puaný ise, bir grup halinde Faktör 4'e yüklenmiþtir. Bu bulgular, yönetici iþlevlerde merkezi öneme sahip olan ketlemenin farklý yönlerinin, WCST ve Stroop TBAG'ýn farklý puanlarýyla ayrýþtýrýlabildiðini ortaya koymuþtur. Stroop Testi TBAG Formu bozucu etkiyi ölçmektedir. Ancak bu testin faktör yapýsýnýn Karakaþ ve arkadaþlarý tarafýndan incelendiði çalýþmalarda 219

6 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. (1999a ve b), testin diðer 5 puanýnýn dikkat süreçleriyle iliþkili olduðu belirlenmiþtir. Nitekim, Stroop etkisi konusundaki kapsamlý tarama makalesinde MacLeod (1992) Stroop testlerinin, bozucu etki yanýnda dikkati de ölçtüðünü; puanlarýn dikkat için bir 'altýn standart' olduðunu belirtmektedir. Glaser ve Glaser (1989) da Stroop testlerinin renk söyleme ve okuma dýþýnda seçici dikkati ölçtüðünü belirlemiþtir. Testin dikkatle iliþkisi, Helmstaedter ve arkadaþlarý (1996) tarafýndan epilepsi hastalarý üzerinde yapýlan çalýþmada da elde edilmiþtir. Bu çalýþmada Stroop testinden elde edilen süre puanlarý, yazarlarca dikkat ve psikomotor hýz olarak adlandýrýlan faktörün altýnda yer almýþtýr. WCST ve Stroop Testi TBAG Formunun farklý özellikleri ölçtüðü yolundaki yukarýdaki istatistiksel bulgular, test puanlarýnýn klinik örneklemlere göre farklýlaþmasý ile de desteklenmiþtir. Karakaþ ve Aydýn'ýn (1999) bütünleþtirici makalesinde, þizofrenideki bilgiiþleme bozukluklarýnýn semptom, sendrom ve nöropsikolojik karþýlýklarýný ayrýntýlý olarak deðerlendirilmektedir. Bu makalede paranoid olmayan þizofreninin psikomotor fakirlik sendromu olarak tanýmlanan türündeki yönetici iþlev bozukluðunun; zihinsel faaliyeti planlama ve baþlatma olduðu belirtilmektedir Ýlgili literatürü deðerlendirdikleri makalede Karakaþ ve Kafadar (1999), psikomotor fakirlik sendromuna iliþkin yönetici iþlev bozukluðunun ölçülmesinde WCST'nin kullanýldýðýný belirtmektedir. Buna karþýlýk paranoid olmayan þizofreninin, organizasyon bozukluðu sendromu olarak tanýmlanan türündeki yönetici iþlev bozukluðu; zihinsel faaliyeti seçme ve uygun olmayanlarý bastýrma konularýnda olmaktadýr. Bu þizofreni türünde kullanýlan ölçme aracý ise Stroop Testi'dir (Karakaþ ve Kafadar 1999). Tepki ketleme yeteneðinin bozulduðu alkol baðýmlýlarýyla ilgili çalýþmalarda WCST'nin perseverasyonla ilgili puanlarý normallerinkinden yüksek çýkmaktadýr (Lyvers ve Maltzman 1991, Özen 1999, Sullivan ve ark. 1992). Yönetici iþlevlerde bozukluðun tipik belirtiler olduðu Parkinson hastalarýnda da, WCST'nin özellikle kategori oluþturma ve perseveratif olan ve olmayan hata puanlarýnda bozuk performans elde edilmektedir (Bowen ve ark. 1975, Milner 1963a ve b, Teuber 1966). WCST Türk Formu üzerinde çalýþan Örnek (1996) de tamamlanan kategori sayýsý, perseveratif tepki sayýsý ve yüzdesi ile kurulumu sürdürmede baþarýsýzlýk gibi puanlar açýsýndan, hasta ve normal gruplarý arasýnda, istatistiksel bakýmdan anlamlý farklar gözlemiþtir. Alkolizmde bozukluklar Stroop Testi nin ölçtüðü özelliklerle örtüþmemekte; bu hastalýkta öðrenme ve bellekte, psikomotor hýz ve algýsal organizasyonda bozulma meydana gelmektedir (Miller ve Saucedo 1983, Ryan ve Butters 1983). Bu durumda Stroop puanlarýnýn kronik alkolizmden etkilenmesi beklenmemektedir. Nitekim Mercan'ýn (1996) kronik alkoliklerin biliþsel süreçleri üzerindeki çalýþmasýnda, alkoliklerle kontrol gruplarý arasýnda, paralel iþleme becerisi ve otomatik tepkilere direnç gibi özel yetenek alanlarýný ölçen Stroop Testi TBAG Formu puanlarý bakýmýndan anlamlý fark bulunmamýþtýr. Obsesifkompulsif bozukluk (OKB) zihinsel esneklikten yoksunluk, yeni durumlar karþýsýnda tedirginlik, aþýrý öðrenilmiþ cevaplarý tekrarlama, deðiþen koþullara uyum güçlüðü olarak tanýmlanmaktadýr (Aranowitz ve ark. 1994, Head 1989). OKB'nin doðasý göz önüne alýndýðýnda, OKB vakalarýnýn, otomatik temelli bir kuruluma karþý koymayý ölçen Stroop Testi nde (MacLeod 1991) düþük puan almasý beklenmektedir (Leckmann ve ark. 1994, Modell ve ark. 1989). Nitekim literatürde, OKB vakalarýnda Stroop performansýnýn etkilendiði (Leckmann ve ark. 1994, Modell ve ark. 1989) yolunda bulgular vardýr. Özetle, yönetici iþlevler karmaþýk (complex) bir özellikler örüntüsünü içermektedir. WCST ve Stroop Testi TBAG Formu puanlarý, yönetici iþlevler kapsamýndaki farklý özellikleri ayrýþtýrabilmektedir. Uygun puanlar yoluyla, yönetici iþlevlerde önemli yeri olan ketleme özelliðinin farklý türleri ortaya konabilmektedir. Söz konusu özellikler konusunda varýlan sonuçlarýn klinik örneklemlerdeki testleri de olumlu sonuç vermektedir. Ancak yukarýdaki bölümde yer alan tüm bulgu ve tartýþmalar nöropsikolojik özellikler konusundadýr. Böyle olunca da, söz konusu özelliklerin, beyindeki farklý alanlarla iliþkili olmasý, elde edilen bulgu ve sonuçlarýn beyin alanlarý düzeyinde, bu alanlarýn faaliyeti olarak gösterilebilmesi gerekmektedir. Nöroradyoloji ve Yönetici Ýþlevler Beynin iþleyiþi ve bilginin iþlenme þekli, nörobilimlerin temel konularý arasýnda yer almaktadýr. Beyin iþlevlerinin görüntülenmesinde kullanýlan modern nöroradyolojik yöntemlerdeki hýzlý ilerlemeler, bilginin iþlenme þeklini içeren biliþsel çalýþmalara yeni ufuklar açmaktadýr. Mevcut beyin haritalama tekniklerinin eleþtirel deðerlendirmesi, kendi baþýna hiçbir tekniðin, 220

7 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE biliþsel iþlevler alanýnda çalýþan araþtýrmacýlarýn tüm sorularýna yeterli yanýtý veremediðini göstermektedir. Ancak yapýsal ve fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (MRG ve fmrg), manyetik rezonans spektroskopi (MRS), pozitron emisyon tomografi (PET) ve tek foton emisyon tomografi (SPECT) gibi görüntüleme teknikleri, birbirlerini sýnýrlayýp tamamlamakta ve fonksiyonel nöral organizasyonun yorumlanmasýný kolaylaþtýrmaktadýr. Yukarýda sýralanan tekniklerin bütünleþik (integrative) bir þekilde kullanýmý ise, kaynak lokalizasyon iþlemlerinin doðruluðunu anlamlý þekilde arttýrmakta; böylelikle, bilgi iþleme basamaklarýnýn incelenmesinde önþart olan aktivasyon paternlerinin beyinde takip edilmesini kolaylaþtýrmaktadýr (Karakaþ 2000b). Bu yönde yapýlan çabalarýn belirgin bir örneði Cabeza ve Nyberg'in (2000) 275 PET ve fmrg incelemesini gözden geçirdiði çalýþmadýr. Belirtilen çalýþmada dikkat, algý, imgelem (imagery), lisan, çalýþma belleði ve hazýrlama (priming) gibi birçok farklý biliþsel iþlevle iliþkili aktivasyon þekilleri belirlenmiþtir. Cabeza ve Nyberg'in (2000) çalýþmasýnýn bir bölümünde de, yönetici iþlevlerin ölçülmesine yönelik olarak Stroop Testi ve WCST'yle iliþkili aktivasyon paternleri incelenmiþtir. Bu testlerdeki baþarým (performance), MRG ile saptanan frontal lob hacimleri ile korelasyon göstermekte, bu tür bulgular, sözedilen testlerin baþarýmýnda esas rolün frontal bölgelere ait olduðunu göstermektedir (Hanninen ve ark. 1997). Bu doðrultuda Stroop Testi ve WCST'ye iliþkin görevler, frontal lob iþlevlerinin deðerlendirilmesinde sýklýkla baþvurulan klasik paradigmalar niteliðindedir. Sözedilen iliþki, WCST ve Stroop Testi görevleri sýrasýnda oluþan frontal aktivasyonu ortaya koyan SPECT ve PET ile de gösterilebilmektedir (Cabeza ve Nyberg 2000, Dao-Castellana ve ark. 1998, Lombardi ve ark. 1999). Çeþitli fmrg çalýþmalarýnda beynin Stroop Testi ve WCST görevleri için elde edilen aktivasyon örüntüsünün Broadmann alanlarýna daðýlýmý, sýrasýyla, Þekil 1 ve 2'de verilmektedir. Stroop görevi baþarýmýna, farklý yerleþimlere sahip prefrontal lezyonlarýn etkisini araþtýran çalýþmalar, sað lateral prefrontal (Vendrell ve ark. 1995) ve sol dorsolateral prefrontal korteks (Dao-Castellana ve ark. 1998) aktivasyonunun hata puanlarýyla yakýn iliþki gösterdiðini ortaya koymuþtur. Sol mediofrontal korteks ise, bozucu etkiyi ölçmede kullanýlan süre puanlarýyla iliþkili bulunmuþtur (Dao-Castellana ve ark. 1998). Bu bölgelere ek olarak sað ve sol anterior singulat, sað prekuneal, sol inferior frontal ve sol operküler bölgeler de, Stroop koþullarýnda, belirgin tekrarlanabilir fmrg sinyal cevaplarý doðurmuþtur (Brown ve ark. 1999, Bush ve ark. 1998, Leung ve ark. 2000). Anterior sin- LAT MED STROOP Þekil 1. Stroop Testinin uygulanmasý sýrasýnda beynin fmrg ile belirlenen aktivasyon örüntüsünün Broadmann alanlarýna daðýlýmý. Sol ve sað sütun: beynin, sýrasýyla, saðdan ve soldan görünümü. 1. ve 2. sýra: beynin, sýrasýyla, lateral ve medial görünümü. 221

8 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. R L LAT MED WCST Þekil 2. WCST'nin uygulanmasý sýrasýnda beynin fmrg ile belirlenen aktivasyon örüntüsünün Broadmann alanlarýna daðýlýmý. Sol ve sað sütun: beynin, sýrasýyla, saðdan ve soldan görünümü. 1. ve 2. sýra: beynin, sýrasýyla, lateral ve medial görünümü. gulatýn biliþsel bölümü, uyarýcý seçimini modüle ederek ve/veya cevap seçimine aracýlýk ederek dikkat süreçlerinde santral bir rol oynamakta; bu bölgenin disfonksiyonu, Stroop'taki baþarým bozukluklarýnýn geliþimine katkýda bulunmaktadýr (Bush ve ark. 1998). Anterior singulatýn tanýmlanan iþlevlerinde bilginin içeriðine (biliþsel ya da emosyonel) ve/veya davranýþlar üzerindeki bozucu etkisine dayanan mekansal bir ayrýþma da bulunmaktadýr (Whalen ve ark. 1998). Bu yapý içerisinde duyusal iþlevler, çalýþma belleði ve vijilans iþlevleri rostralde; cevap seçimi, motor planlama ve motor cevap ise kaudalde yerleþim göstermektedir (Peterson ve ark. 1999). Anterior singulat bölge (Brodmann'ýn 24. ve 32. alanlarý), baþarým izlenmesindeki rolü ile uyumlu olacak þekilde, uyuþmayan (incongruent) yani bozucu etkiye yol açan uyarana cevap verirken daha aktiftir. Buna karþýlýk, sol dorsolateral prefrontal korteks (Brodmann'ýn 9. alaný) göreve hazýrlanma sýrasýndaki kontrol implementasyonuna iliþkin rolü ile uyumlu olacak þekilde, renk adlandýrmada aktivasyon göstermektedir (McDonald ve ark. 2000). Yukarýda sözedilen bulgular, Stroop görevinin gerçekleþtirilmesinde paralel yerleþimli bir iþleme modelinin varlýðýný destekler niteliktedir. Bu modelde Stroop etkisi için renklerin okunma ve adlandýrýlmasýnda kullanýlan nöral yollar anterior singulat korteksin deðiþik kýsýmlarý tarafýndan yönetilmektedir (Þekil 1). Bu nöral yollarý yöneten birimlerin anterior singulat içerisinde iþlevsel bir topografi göstermesi, görev baþarýmýna çok sayýda dikkat altsistemlerinin katkýda bulunduðunu kanýtlamaktadýr. Belirtilen topografik daðýlým, anterior singulatýn, sözedilen dikkat altsistemlerinin aktivitelerini koordine ettiðini ve bütünleþtirdiðini düþündürmektedir. Fonksiyonel görüntüleme çalýþmalarýndan elde edilen bulgular, Stroop renk-kelime bozucu etkisinin öncelikle anterior singulat korteksi aktive ettiði; bu aktivasyonu, kelime anlamlarýnýn ek iþlenmesinden kaynaklanan sol temporoparietal korteks aktivasyonunun izlediði þeklinde yorumlanmaktadýr (Liotti ve ark. 2000). WCST baþarýmý ise karþýmýza daha çok sað frontal hemisfere lokalize bir iþlev olarak çýkmaktadýr (Þekil 2). Bazý araþtýrmacýlar WCST baþarýmý ile frontal loblarýn tümü ya da altbölgelerinin yapýsal hasarlarý arasýnda tutarlý bir iliþki bulamamýþtýr (Anderson ve ark. 1991, Chase-Carmichael ve ark. 1999). Ancak bu tür bulgular olasýlýkla belirtilen görevin multifaktöriyel özelliðinden kaynaklanmakta olup, esasen, çok sayýda yapýsal görüntüleme çalýþmasý frontal loblar ve WCST arasýndaki iliþkiyi doðrulamaktadýr (Arnett ve ark. 1994, Hanninen ve ark. 1997). 222

9 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE Frontal lob hasarlarýna olan duyarlýlýðýna (sensitivity) ek olarak, WCST, frontal loblar içerisinde yerleþimsel özgüllük (specificity) de taþýmaktadýr. Yerleþimsel özgüllük doðrultusunda, tek ya da çift taraflý inferior medial frontal lezyonu olan hastalarda WCST'nin standart ölçümlerle deðerlendirilen baþarýmý etkilenmezken, sýnýflama kategorisi konusunda bilgi verildiðinde, kurulum (set) kaybý artmaktadýr (Stuss ve ark. 2000). Kafa travmasý geçirmiþ hastalarda bölgesel beyin metabolizmasýnýn WCST'deki perseveratif cevapla olan iliþkisinin araþtýrýldýðý PET çalýþmalarýnda; perseveratif cevapla sað dorsolateral prefrontal korteks hasarýnýn iliþkili olduðu gösterilmiþtir. Bu bulgu da, görevin yerleþimsel özgüllüðünün ve alanýn fonksiyonel bütünlüðünün, WCST baþarýmýndaki öneminin bir diðer kanýtýný oluþturmaktadýr (Lombardi ve ark. 1999). SPECT ve PET ile kýyaslandýðýnda, fmrg daha yüksek bir uzaysal çözünürlük göstermekte ve bu yöntemle, ölçülen kesitteki aktivasyon þekillerinin anatomik yerleþimleri daha yüksek doðrulukla gösterebilmektedir (Volz ve ark. 1997). Sahip olduðu üstün uzaysal çözünürlüðe ek olarak daha yüksek zamansal çözünürlüðe de sahip olmasýyla fmrg, diðer görüntüleme yöntemlerinin karþýt bulgularýný açýklayabilme avantajýna sahiptir (Karakaþ 2000a). Saðlýklý bireylerde WCST uyarýmý saða lateralize edilebilen frontal aktivasyona yol açmakta (Voltz ve ark. 1997) ve bu aktivasyon dorsolateral prefrontal kortekse, orta ve inferior frontal giruslarý içerecek þekilde lokalize edilebilmektedir (Omori ve ark. 1999). Bu iþlevin tam olarak nerede yerleþmiþ olduðunu bulmak için fmrg sinyallerinin analiz edildiði çalýþmalarda WCST'deki geçici sinyaller sað inferior prefrontal alanda 7. sn'de pik yapacak þekilde saptanmaktadýr (Konishi ve ark. 1999a). WCST'de rol oynayan frontal kortikal jeneratörlerin kesin yerleþimlerini saptamak için, testin biliþsel gerekleri ayrýþtýrýlýp, çalýþma belleði yükü ortadan kaldýrýldýðýnda; fmrg ile sað inferior frontal sulkusun posterior kesiminde geçici aktivasyon saptanmaktadýr (Konishi ve ark. 1999b). Sonuç olarak, Stroop ve WCST görevleri beyin bölgeleri aðlarýný etkilemekte, bu aðlarý oluþturan farklý bölgeler, testlerin kapsamýndaki deðiþik iþlevleri desteklemektedir. Görüntüleme çalýþmalarýyla elde edilen sonuçlarýn genel deðerlendirmesi; her ne kadar yardýmcý faktörler sözkonusu olsa da, Stroop görevinin daha çok sol, WCST görevinin ise daha çok sað frontal lobla iliþkili olduðunu ve her iki görevin Karakaþ ve arkadaþlarýnýn (1999b) da önerdiði gibi, prefrontal bölgelerdeki farklý alanlarla iliþkili olduðunu düþündürmektedir. SONUÇ Bir psikoloji altdalý olan biliþsel psikoloji, bilgi iþlemenin duyumdan problem çözmeye kadar uzanan deðiþik süreçleri konusunda görgül veriler ve bu verilerden ulaþýlan kuramsal açýklamalar saðlamaktadýr. Ancak yönetici iþlevler gibi, diðer biliþsel faaliyetleri yöneten ve çok bileþenli olduðu anlaþýlan faaliyetleri araþtýrma ve bu faaliyetleri açýklama konusunda, deneysel yaklaþýmlý biliþsel psikolojinin fazla bir katkýsý olamamaktadýr. Bu durum, konuya iliþkin bilgi düzeyi ve araþtýrmalarda kullanýlan teknoloji ayný kaldýðý sürece de deðiþmeyecektir. Psikoloji ve nörolojinin arayüzündeki disiplinlerarasý (interdisciplinary) dal, nöropsikolojide; biliþsel psikolojinin bilgi iþleme konusundaki veri ve kuramlarý, nörolojik bilimlerin beynin yapýsý ve faaliyetleri konusundaki veri ve kuramlarýyla iliþkilendirilmektedir. Nöropsikolojik yaklaþým, bir anlamda, zihin hakkýnda bilinenlerin beyin temelinde; beyin hakkýnda bilinenlerin de zihin temelinde test edilmesini saðlamaktadýr. Böylece de, yönetici iþlevler gibi 'yüksek zihinsel süreçler' beyin düzeyinde gözlenebilirlik kazanmakta; beyin alanlarýyla iliþkilendirilen zihinsel süreçler ise, 'olsa olsa' yöntemiyle deðil de, bilimsel verilere dayanarak belirlenmektedir. Bu doðasý ile nöropsikoloji bilimi, yönetici iþlevlere ýþýk tutabilmekte, nöropsikolojik testler yoluyla, söz konusu iþlevlerin bileþenlerine ayrýþtýrýlmasý mümkün olmaktadýr. Ancak, beyin alanlarýna atýfta bulunmakla beraber, nöropsikolojik testlerde, temelde, zihinsel yani psikolojik davranýþlarýn analizi yapýlmakta, beyin alanlarýnýn söz konusu iþlevlere iliþkin faaliyeti doðrudan gözlenememektedir. Nöroradyolojide kullanýlan tekniklerle, ki bunlarýn baþýnda fmrg gelmektedir, belirli zihinsel faaliyetle iliþkili olan beyin alaný doðrudan gösterilebilmektedir. Bu durumda, nöropsikolojik çalýþmalarca tanýmlanmýþ olan yönetici iþlevlerin iliþkili olduðu beyin alanlarý, nöroradyolojik incelemeler yoluyla doðrudan belirlenebilmektedir. WCST ve Stroop Testleri kullanýlarak, yönetici iþlevlerin beyindeki temelleri nöroradyolojik tekniklerle incelendiðinde; yönetici iþlevlerin nöropsikoloji çalýþmalarýyla gösterilen karmaþýk doðasý, nöroradyolojik çalýþmalarla açýklýða kavuþturulabilmiþtir. Çalýþmalar, WCST ve Stroop Testlerinin 223

10 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. herbirinin iliþkili olduklarý yönetici iþlevlerin, beynin farklý alanlarýna yayýlan nöral yollarýn paralel iþleyiþinin bir sonucu olduðunu göstermiþtir. Bilimde Multidisipliner Yaklaþým: Rönesans II Bu makalede yönetici iþlevlerin anlaþýlmasýnda biliþsel psikoloji, nöropsikoloji ve nöroradyoloji bilim dallarýný içeren multidisipliner yaklaþýmýn yararlýlýðý ortaya konmaya çalýþýlmýþtýr. Verilen bilgiler, bu yüksek zihinsel sürecin anlaþýlmasýnda her bilim dalýnýn kýsýtlýlýklarýný ve katkýlarýný ortaya koymaktadýr. Doðanýn bilinen en karmaþýk iki nesnesi, insanýn biliþsel süreçleri ve beynidir; daha da karmaþýðý, bunlarýn iliþkisidir. Asýrlar boyunca beden ve dolayýsýyla beyin, doða bilimleri kapsamýnda ele alýnagelmiþ; bu iki öge, canlý varlýklarýn yapý ve süreçleriyle ilgilenen temel biyolojik bilimlerin, madde ve enerji konularýyla ilgilenen fiziksel bilimlerin, týp gibi uygulamalý bilimlerin araþtýrma konusu olmuþtur. Zihin ise, canlýlarýn davranýþlarýyla igilenen davranýþ bilimlerinin, psikolojinin uðraþ konusu olagelmiþtir. Gelenekler ve alýþkanlýk, bu dallarýn her birinin (biyolojik veya fiziksele karþýn davranýþsal veya psikolojik) kendi içinde kapalý olarak çalýþmasýna yol açmýþtýr. Beri yanda çaðdaþ bilim dünyasýnýn kabul ettiði bir husus, mevcut bilim dallarýnýn, tek baþlarýna; beyni, biliþsel süreçleri ve özellikle de bu iki ögenin iliþkisini anlayabilmede yetersiz kaldýðýdýr. Çaðdaþ bilimsel veriler, ilk olarak René Descartes tarafýndan sistematik olarak öne sürülmüþ olan psikofiziksel etkileþim modelini desteklemektedir. Ayný veriler beyin ve biliþsel süreçler konusunda elde edilen bilgilerin ve kullanýlan yaklaþým ve tekniklerin, bütünleþik bir þekilde ele alýnmasý gerektiðini açýkça göstermektedir. J.H. Thrall (1998) 2000'li yýllarda týp bilimlerine üç ayrý etkinin yön vereceðini belirtmiþtir: (1) Moleküler biyoloji ve genetik; (2) Elektronik ve bilgisayar bilimleri; (3) Beyin / zihin / davranýþ iliþkisini inceleyen dallar. Harvard Üniversitesi Týp Fakültesi nde verilen bu tarihi konferansta, týp bilimlerinin teknik dallarla ve ayrýca da davranýþsal bilimlerle iliþki içinde olmasýndaki gereklilik ortaya konmuþ; beynin sadece belirli týp dallarýnýn, zihnin de sadece psikolojinin sorumluluk alaný olarak düþünülemeyeceði açýklanmýþtýr. Nitekim, çaðdaþ bilim pekçok alanda multidisipliner olmaya yönelmiþtir; problemlerin etkili ve kapsamlý çözümüne ancak ekip çalýþmasý ile varýlabileceði gerçeði pek çok bilim çevresinde kabul edilmiþtir. Multidisipliner yaklaþým altýnda, beyin sadece belirli týp dallarýnýn, biliþsel süreçler ise davranýþ bilimlerinin tekelinde olmaktan çýkarýlmýþtýr. Beyin, biliþsel süreçler ve bunlarýn iliþkisi konusundaki araþtýrma ve açýklamalarda, aralarýnda davranýþ bilimlerinin de bulunduðu temel bilim dallarýnýn, klinik bilimler ve teknik bilimlerin bilgi birikimi, yaklaþým ve teknikleri birarada kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Nörofizyoloji, nörokimya, nöropatoloji, nöroradyoloji, nöropsikoloji, biliþsel bilimler, nörofelsefe, biyomedikal mühendislik, beyin araþtýrmalarýndaki multidisipliner grubun kapsamýna giren dallardan sadece bazýlarýdýr. 'Beyin Onyýlý' olarak ilan edilen yýllarýnýn baþta gelen bilimsel sloganý olan ve 'Bilimde II. Rönesans' kavramýnýn özünü oluþturan multidisipliner yaklaþým, günümüzde, bilim ve teknoloji politikalarýnýn mihenk taþýný oluþturmaktadýr. Bütün bunlardan; bilimsel baþarýlarýn, multidisipliner yaklaþýmý benimseyen ve uygulayan grup ve kurumlara ait olacaðý anlaþýlmaktadýr. Anderson SW, Damasio H, Jones RD ve ark. (1991) Wisconsin Card Sorting Test performance as a measure of frontal lobe damage. J Clin Exp Neuropsychol, 13(6): Anderson JR (1995) Cognitive Psychology and Its Implications. 4. Baský, New York, Freeman. Aranowitz B, Hollander E, DeCaria C (1994) Neuropsychology of OCD. Neuropsychiatry Neuropsychol Behav Neurol, 7: Arnett PA, Rao SM, Bernardin L ve ark. (1994) Relationship between frontal lobe lesions and Wisconsin Card Sorting Test performance in patients with multiple sclerosis. Neurology, 44(3): Baddeley AD, Logie RH, Bressi S ve ark. (1986) Senile dementia and working memory. Q J Exp Psychol, 14: KAYNAKLAR Baddeley A (1990) Human memory: Theory and Practice. London, Erlbaum Ass. Barkley RA (1997) Behavioral inhibition, sustained attention, and executive functions: Constructing a unifying theory of ADHD. Psychol Bull, 121(1): Baþar E (1998) Brain function and oscillations: I. Brain oscillations. Principles and approaches. Springer-Verlag, Heidelberg. Baþar E (1999) Brain function and oscillations: II. Integrative brain function. Neurophysiology and cognitive processes. Springer-Verlag, Heidelberg. Bowen FP, Karmiensky RS, Yahr MD (1975) Parkinsonism: Effects of Levodopa on concept formation. Neurology, 25,

11 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE Bower GH, Hilgard ER (1981) Theories of Learning, 5. Baský, London, Prentice-Hall. Broadbent DE (1958) Perception and Communication. New York, Pergamon Pr. Brown GG, Kindermann SS, Siegle GJ ve ark. (1999) Brain activation and pupil response during covert performance of the Stroop Color Word task. J Int Neuropsychol Soc, 5(4): Burke DM, Light LL (1981) Memory and aging: The role of retrieval processes. Psycholl Bull, 90: Bush G, Frazier JA, Rauch SL ve ark. (1999) Anterior cingulate cortex dysfunction in attention-deficit/hyperactivity disorder revealed by fmri and the Counting Stroop. Biological Psychiatry, 45(12): Bush G, Whalen PJ, Rosen BR ve ark. (1998) The counting Stroop: an interference task specialized for functional neuroimaging-validation study with functional MRI. Hum Brain Mapp, 6(4): Cabeza R, Nyberg L (2000) Imaging cognition II: An empirical review of 275 PET and fmri studies. J Cogn Neurosci, 12(1): Chase-Carmichael CA, Ris MD, Weber AM ve ark. (1999) Neurologic validity of the Wisconsin Card Sorting Test with a pediatric population. Clin Neuropsychol, 13(4): Chomsky N (1986) Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use. New York, Praeger. Cohen JD, Servan-Schreiber D (1992) Context, cortex, and dopamine: A connectionist approach to behavior and biology and schizophrenia. Psychol Rev, 99: Dao-Castellana MH, Samson Y, Legault F ve ark. (1998) Frontal dysfunction in neurologically normal chronic alcoholic subjects: metabolic and neuropsychological findings. Psychol Med, 28(5): Dehaene S, Changeux JP (1991) The Wisconsin Card Sorting Test: theoretical analysis and modelling in a neuronal network. Cereb Cortex, 1: Ebbinghaus H (1913) Memory: A Contribution to Experimental Psychology, New York, Columbia University, Teachers College. Ellis HC, Hunt RR (1993) Fundamentals of Cognitive Psychology, Oxford, Brown and Benchmark. Eysenck MW (1990) Cognitive Psychology: An International Review, New York, John Wiley and Sons. Fuster JM (1989) The Prefrontal Cortex: Anatomy, Physiology and Neuropsychology of the Frontal Lobe, 2. Baský, New York, Raven. Fuster JM (1995) Memory in the Cerebral Cortex: An Empirical Approach to Neural Networks in the Human and Nonhuman Primate. Cambridge (MA), The MIT Press. Glaser WR, Glaser MO (1989) Context effects in Stroop-like word and picture processing. J Exp Psychol Gen, 118(1): Goldman-Rakic PS (1987) Circuitry of primate prefrontal cortex and regulation of behavior by representational memory. Handbook of Phychology. The Nervous System: Higher Functions of the Brain, F Plum (Ed), Bethesda (MD), American Physiology Ass. Hanninen T, Hallikainen M, Koivisto K ve ark. (1997) Decline of frontal lobe functions in subjects with age-associated memory impairment. Neurology, 48(1): Head D (1989) Deficit in cognitive shifting ability in patients with OCD. Biol Psychiatry, 25: Heaton RK (1981) Wisconsin Card Sorting Test Manual. Odessa (F.L): Psychological Assessment Resources. Helmstaedter C, Kemper B, Elger CE (1996) Neuropsychological aspects of frontal lobe epilepsy. Neuropsychologia, 34(5): Karakaþ S (1996) Nöropsikoloji bilimi: Tanýmý, faaliyet alanlarý, ülkemizdeki durumu. Türk Psikoloji Bülteni, 2 (4): Karakaþ S, Eski R, Baþar E (1996) Türk kültürü için standardizasyonu yapýlmýþ nöropsikolojik testler topluluðu: BÝLNOT Bataryasý. 32. Ulusal Nöroloji Kongresi Kitabý. Türk Nöroloji Dergisi ve Bakýrköy Ruh ve Sinir Hastalýklarý Hastanesi. Ýstanbul, Ufuk Mat. Karakaþ S (1997) A descriptive framework for information processing: An integrative approach. Brain Alpha Activity: New Aspects and Functional Correlates, E Baþar, R Hari, FH Lopes Da Silva ve ark. (Ed), Int J Psychophysiol, 26: Karakaþ S, Aydýn H (1999) Þizofrenide bilgi iþleme bozukluklarý. Þizofreni Dizisi, 2(4): Karakaþ S, Kafadar H (1999) Þizofrenideki biliþsel süreçlerin deðerlendirilmesinde nöropsikolojik testler: Bellek ve dikkatin ölçülmesi. Þizofreni Dizisi, 2(4): Karakaþ S, Erdoðan E, Sak L ve ark. (1999a) Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çalýþmalarý, güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri Dergisi, 2(2): Karakaþ S, Irak M, Kurt M, Erzengin ÖU (1999b) Wisconsin Kart Eþleme Testi ve Stroop Testi TBAG Formu: Ölçülen özellikler açýsýndan karþýlaþtýrmalý analiz. Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmakoloji Dergisi, 7(3): Karakas HM (2000a) Information processing in the human brain: simple and complex event-related functional magnetic resonance imaging approach. Workshop on Biomedical Information Engineering Proceedings, B Onaral, Y Istefanopulos (Ed), Ýstanbul, Boðaziçi University Printhouse, s Karakaþ HM (2000b) Kognitif nöroradyolojik yöntem ve yaklaþýmlar. Multidisipliner Yaklaþýmla Beyin ve Kognisyon, S. Karakaþ, H Aydýn, C Erdemir ve ark. (Ed), Ankara, Çizgi Týp Yayýnevi, s King MC, Snow WG (1981) Problem-solving task performance in brain-damaged subjects. J Clin Psychol, 37(2): Klatzky RL (1980) Human Memory: Structures and Processes, New York, WH Freeman. Konishi S, Kawazu M, Uchida I ve ark. (1999a) Contribution of working memory to transient activation in human inferior prefrontal cortex during performance of the Wisconsin Card Sorting Test. Cereb Cortex, 9(7): Konishi S, Nakajima K, Uchida I ve ark. (1999b) Common inhibitory mechanism in human inferior prefrontal cortex revealed by event-related functional MRI. Brain, 122:

12 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. Leckmann J, Walker D, Goodman W (1994) "Just Right" perceptions associated with compulsive behavior in Tourette Syndrome. Am J Psychiatry, 151: Leung HC, Skudlarski P, Gatenby JC ve ark. (2000) An eventrelated functional MRI study of the Stroop color word interference task. Cerebral Cortex, 10(6): Lezak MD (1995) Neuropsychological Assessment, 3. Baský, New York, Oxford Univ. Pr. Liotti M, Woldorff MG, Perez R ve ark. (2000) An ERP study of the temporal course of the Stroop color-word interference effect. Neuropsychologia, 38(5): Lombardi WJ, Andreason PJ, Sirocco KY ve ark. (1999) Wisconsin Card Sorting Test performance following head injury: dorsolateral fronto-striatal circuit activity predicts perseveration. J Clin Exp Neuropsychol, 21(1): Luria A (1966) Higher Cortical Functions in Man. New York, Basic Books. Lyvers MF, Maltzman I (1991) Selective effects of alcohol on Wisconsin Card Sorting performance. Br J Addict, 86: MacDonald AW 3rd, Cohen JD, Stenger VA ve ark. (2000) Dissociating the role of the dorsolateral prefrontal and anterior cingulate cortex in cognitive control. Science, 288(5472): MacLeod CM (1991) Half a century of research on the Stroop Effect: An integrative review. Psychol Bull, 109: MacLeod CM (1992) The Stroop task: The "Gold Standard" of attentional measures. J Exp Psychol Gen, 121(1): Mercan FS (1996) Kronik alkolizmde baðýmlýlýk, kognitif fonksiyonlar ve yeti yitimi üzerine bir çalýþma. Yayýnlanmamýþ týpta uzmanlýk tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Mesulam MM (1990) Large-scale neurocognitive networks and distributed processing for attention, language, and memory. Ann Neurol, 28(5): Miller GA (1956) The magical number seven, plus or minus two: Some limits on our capacity for processing information. Psychol Rev, 63(2): Miller WR, Saucedo C (1983) Assessment of neuropsychological impairment and brain damage in problem drinkers, clinical neuropsychology: Interface with neuropsychologic and psychiatric disorder. New York, Grune & Stratton. Milner B (1963a) Effects of different brain lesions on Card Sorting. Arch Neurol, 9: Milner B (1963b) Effects of different brain lesions on Card Sorting: The role of frontal lobes. Arch Neurol, 9: Modell J, Mountz J, Curtis G (1989) Neuropsychologic dysfunction in basal ganglia/ limbic, striatal and thalamocortical circuits as a pathogenic mechanism of OCD. J Neuropsychiatry Clin Neurosci, 1: Neisser U (1967) Cognitive Psychology. London, Prentice-Hall. Newell A, Shaw JC, Simon HA (1958) Elements of a theory of human problem solving. Psychol Rev, 65: Omori M, Yamada H, Murata T ve ark. (1999) Neuronal substrates participating in attentional set-shifting of rules for visually guided motor selection: a functional magnetic resonance imaging investigation. Neuroscience Research, 33(4): Örnek Ý (1996) Parkinson hastalýðýnda prefrontal korteks dolayýmlý kognitif bozukluklar. Týpta uzmanlýk tezi, Ýstanbul Üniversitesi, Ýstanbul. Özen N (1999) Þizofreni, depresyon ve alkol baðýmlýlýðýnda Nöropsikolojik test performansý, nörolojik silik iþaretler ile hastalýk belirtileri ve diðer veriler arasýndaki iliþkiler. Yayýnlanmamýþ týpta uzmanlýk tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara. Pendleton MG, Heaton RK (1982) A comparison of the Wisconsin Card Sorting Test and the Category Test. J Clin Psychol, 38(2): Pennington BF (1994) The working memory function of the prefrontal cortices: implications for developmental and individual differences in cognition, The Development of Future Oriented Processes, MM Haith, J Benson, R Roberts ve ark. (Ed), Chicago, Univ. Chicago Pr. Pennington BF, Ozonoff S (1996) Executive functions and developmental psychopathology. J Child Psychol and Psychiatry, 37: Peterson BS, Skudlarski P, Gatenby JC ve ark. (1999) An fmri study of Stroop word-color interference: evidence for cingulate subregions subserving multiple distributed attentional systems. Biol Psychiatry, 45(10): Roberts RJ, Hager L, Heron C (1994) Prefrontal cognitive processes: working memory and inhibition in the antisaccade task. J Exp Psychol Gen, 23: Rossi A, Daneluzzo E, Mattei P ve ark. (1997) Wisconsin Card Sorting Test and Stroop Test performances in schizophrenia: A shared construct. Neurosci Lett, 226: Ryan C, Butters N (1983) Cognitive deficits in alcoholics. The Pathogenesis of Alcoholism, 7. Cilt, New York, Plenum Pr. Shallice T (1982) Specific impairments of planning. Philosophical Transactions of the Royal Society, London, s. 298: Shallice T (1988) From Neuropsychology to Mental Structure. Cambridge, Cambridge Univ. Pr. Solso R (1995) Cognitive Psychology, 4. Baský, Needham Heights, Allyn and Bacon. Spreen O, Strauss E (1991) A Compendium of Neuropsychological Tests: Administration, Norms and Commentary, New York, Oxford Univ. Pr. Stuss DT, Levine B, Alexander MP ve ark. (2000) Wisconsin Card Sorting Test performance in patients with focal frontal and posterior brain damage: effects of lesion location and test structure on separable cognitive processes. Neuropsychologia, 38(4): Sullivan E, Mathallon D, Zipursky RB (1992) Factors of the Wisconsin Card Sorting Test as a measure of frontal lobe function in schizophrenia and chronic alcoholism. Am J Psychiatry, 46: Teuber HL (1966) The frontal lobes and their functions: Further observations in carnivores, subhuman primates and man. Int J Neurol, 5:

13 YÖNETÝCÝ ÝÞLEVLERÝN AYRIÞTIRILMASINDA MULTÝDÝSÝPLÝNER YAKLAÞIM: BÝLÝÞSEL PSÝKOLOJÝDEN NÖRORADYOLOJÝYE Thrall JH (1998) Directions in radiology for the next milennium. AJR Am J Roentgenol, 171: Vendrell P, Junque, C, Pujol J ve ark. (1995) The role of prefrontal regions in the Stroop task. Neuropsychologia, 33(3): Volz HP, Gaser C, Hager F ve ark. (1997) Brain activation during cognitive stimulation with the Wisconsin Card Sorting Test: a functional MRI study on healthy volunteers and schizophrenics. Psychiatry Res, 75(3): Welsh MC, Pennington BF (1988) Assessing frontal lobe function in children: Views from developmental psychology. Dev Neuropsychol, 4: Whalen PJ, Bush G, McNally RJ ve ark. (1998) The emotional counting Stroop paradigm: a functional magnetic resonance imaging probe of the anterior cingulate affective division. Biol Psychiatry, 44(12): III. ULUSAL B YOLOJ K PS K YATR KONGRES Haziran 2001 Resort Dedeman, Kapadokya - NEV EH R Bilimsel Sekreterlik: Prof. Dr. Seher SOFUO LU Erciyes niversitesi T p Fak ltesi Psikiyatri Anabilim Dal, Kayseri B YOLOJ K PS K YATR DERNE ERC YES N VERS TES TIP FA K LTES PS K YATR ANAB L M DALI 227

14 KARAKAÞ S, KARAKAÞ HM. 228