K NC BÖLÜM. 1. ARAfiTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI

Transkript

1 K NC BÖLÜM VERG YE KARfiI MÜKELLEF DAVRANIfiLARI LE LG L ALAN ARAfiTIRMASI VE ANAL Z 1. ARAfiTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI 1.1. AMAÇ Vergi has lat n n düflmesine yol açan mükelleflerin vergi karfl s ndaki olumsuz davran fllar engellenemez ve gönüllü uyumu sa lanamazsa, al nacak yasal ve idari önlemlerle baflar ya ulaflma flans azal r. O nedenle çal flmam z n amac, mükelleflerin vergi karfl s nda vergi kaç rma ve vergiden kaç nma fleklinde gösterdikleri olumsuz davran fllar n belirleyen faktörleri tespit etmek ve bu faktörlerin mükellef davran fllar n etkileme derecesini belirlemektir. Bu kapsamda çal flman n bir anket çal flmas ile desteklenmesi de gerekmektedir. Sözkonusu alan araflt rmas bu bofllu u dolduracak kapsamda haz rlanm flt r KAPSAM VE ÖRNEKLEM Araflt rman n evrenini Türkiye de 30 milyon civar nda, ödeme gücüne göre vergi ödeyen gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri, kapsam n da stanbul halk oluflturmaktad r. Gelir vergisi mükelleflerinin say s, bireysel ve kurumsal bazda ele al nm flt r. Gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri, vergilerini beyana tabi olarak ödedikleri gibi ayr ca gelir vergisi stopaja tabi olarak da tahsil edilmektedir. Stopaja tabi gelir vergisi mükellefleri, istihdam edilen faal iflgücünden, bir baflka deyiflle bin kifli üzerinden tahsil edilmektedir (TÜ K, 2005). Ancak vergi istatistikleri ayr ca gelir stopaj vergisine ait faal mükellef say lar n vermektedir. Bu say, çal flanlar ad na vergisel ödevleri yerine getiren iflveren, yani vergi sorumlusu say s n vermektedir. Öte yandan KDV faal mükellef say - s, vergi gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin ayr ca ödedi i bir vergi olmas nedeniyle dikkate al nmam flt r. Kurumlar vergisi mükelleflerine, ayr ca tüketici taraf ndan gerçek vergi tafl y c s s fat yla tafl nan tüketim vergileri (KDV) ile bir servet vergisi olan motorlu tafl tlar vergisine iliflkin sorular da yönlendirilece inden, bu vergiye iliflkin faal mükellef say s da dikkate al nmam flt r. Her araflt rmada bir soyutlamaya ihtiyaç vard r. Di er faktörler d flar da b rak - larak; özel ve kamu sektöründe çal flan bireyler ile özel sektörde faaliyet gösteren kurumlar n vergiden kaç nma ve vergi kaç rmalar na yol açan mükellef dav- 23

2 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo ran fllar incelenmifl; kamu sektöründe faaliyet gösteren kurumlar ise, kamu mülkiyetinde olduklar ndan, kendilerine tan nan genifl vergi muafiyetleri ve vergiye karfl direnç göstermemeleri nedeniyle yukar daki faktörlere uymad ndan dolay araflt rman n evreni d fl nda tutulmufllard r. Araflt rma evreni büyük oldu undan; standart hatas olabildi ince düflük bir örneklem plan haz rlanm flt r. stanbul daki gelir vergisine tabi mükellefler kendi aralar nda beyana ve stopaj usulüne tabi olarak ikiye ayr lm flt r. Bu ayr mda, gelir vergisi has lat içindeki pay dikkate al nm flt r. Araflt rman n örnekleminin oluflturulmas nda genel anlamda vergi has latlar aç s ndan bir yaklafl m sergilenmifltir. Gelir vergisine tabi bireysel mükelleflerde yafl, e itim, meslek, gelir düzeyi kotalar uygulanm flt r. Bu kotalar n belirlenmesinde de il ve ülke ortalamalar gözönünde bulundurulmufltur (TÜ K, 2005). Araflt rmada seçilen kurumlar için de firman n faaliyet süresi ve y ll k kazanc gibi kotalar uygulanm flt r. Kurumlar kendi aralar nda sektörel da l ma tabi tutulmufltur. Sektörel da l m n belirlenmesinde yine il ve Türkiye ortalamalar dikkate al nm flt r (TÜ K, 2005). ARAfiTIRMA ÖRNEKLEM STANBUL VERG MÜKELLEFLER (1000) KURUMLAR VERG S MÜKELLEFLER TEKST L (51) TUR ZM (11) MALAT SANAY (22) NfiAAT (108) T CARET (90) H ZMETLER (38) GEL R VERG S MÜKELLEFLER Stopaj Tabi Bireyler (592) Beyana Tabi Bireyler (88) 24

3 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi 2. ARAfiTIRMANIN YÖNTEM, VARSAYIMLAR VE LKELER 2.1. YÖNTEM VE VARSAYIMLAR Vergi mükellefleri üzerinde uygulanan bu araflt rmada; genifl bir evreni temsil etmesi, araflt rmalarda hem aç klay c hem de tan mlay c olmas ve örneklem üzerinde ayn anda çok fazla say daki de iflkeni analiz edilebilmesi bak m ndan sosyal survey yöntemi uygulanm flt r. Araflt rma yöntemi olarak yüz yüze röportaj fleklinde anket tekni i seçilmifltir. Anket stanbul un çeflitli ilçelerinden tesadüfi yöntemle seçilen 1000 denek ile Haziran 2006-Eylül 2006 tarihleri aras nda gerçeklefltirilmifltir. Elde edilen anket sonuçlar, Excel ve SPSS programlar kullan larak say sal verilere dönüfltürülmüfl ve yorumlanm flt r. Varsay mlar Türkiye de vergi mükellefleri vergiden kaç nmakta ve vergi kaç rmaktad r. Türkiye de vergi mükelleflerinin vergiye karfl tepkilerini belirleyen; vergi sisteminden, idaresinden ve ekenomik konjoktörden kaynaklanan faktörler mevcuttur. Hipotez Mükelleflerin vergiden kaç nmalar n n ve vergi kaç rmalar n belirleyen mükellef davran fllar n etkileyen, vergi sisteminden, vergi idaresinden, ekonomik yap dan kaynaklanan faktörler mevcuttur. Ba ml De iflken Ba ms z De iflkenler Vergi Sisteminin Adaletsiz Olmas Vergi Oranlar n n Yüksek Olmas Vergi Sisteminin Karmafl k ve Maliyetli Olmas Vergiden Kaç nma ve Vergi Kaç rma Vergi Cezalar n n Etkin Uygulanmamas Vergi Aflar na S k Baflvurulmas Vergi daresi Yap s n n Yetersizli i Vergi nceleme ve Denetimlerin Azl Mükellef- dare liflkilerinin Bozuklu u Milli Gelirin Düflüklü ü, Enflasyonun Etkisi Mükelleflerin Kamu Harcamalar na Bak fl Yafl E itim 25

4 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo 2.2. LKELER Araflt rman n dayand ilkeler do ru belirlendi i takdirde, araflt r lacak iddialar n do rulu u ve yanl fll daha sa l kl bir flekilde test edilebilecektir. Bu sebeple araflt rman n ilkeleri flu flekilde konulmufltur: Araflt rmada kullan lan yöntem ve teknikler, araflt rman n modelini gerçeklefltirecek de erdedir. Deneklerin, anket sorular na do ru cevap verdikleri kabul edilmektedir. Araflt rmada kullan lan kaynaklar, güvenilirdir. 3. ARAfiTIRMA BULGULARI Çal flman n bu k sm nda, çeflitli kotalarla grupland r lm fl toplam 1000 denek ile sözlü mülakat yap larak uygulanan anket çal flmas n n bulgular ; frekans ve çapraz da l mlar n gösteren grafiklerle sunulmakta ve yorumlanmaktad r. Araflt rma bulgular ; stopaja ve beyana tabi gelir vergisi mükellefi bireyler ile kurumlar vergisi mükellefi kurumlar ile gerçeklefltirilen anketi içerdi inden üç k sma ayr lm flt r. Her k s m, mükelleflerin demografik özellikleri, devlete bak - fl, vergiyi, vergi kaçakç l n ve vergiye karfl tepkiye yönelik mükellef davran fllar n belirleyen faktörleri ve bu faktörlerin etkisini irdelemektedir STOPAJA TAB B REYLERLE YAPILAN ANKET ÇALIfiMASI Stopaja Tabi Bireylerin Demografik Yap s Grafik 1. Cinsiyet Da l m Kad n 33% Erkek 67% Araflt rmaya kat lan deneklerin cinsiyet da l m nda erkekler yüzde 67, kad nlar yüzde 33 lük paya sahiptir. 26

5 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Grafik 2. Yafl Da l m 18% 5% 23% 23% 31% üstü Araflt rman n demografik yap s na yafl gruplar aç s ndan bak ld nda; deneklerin yüzde 23 ünün 18-25, yüzde 31 inin 26-32, yüzde 23 ünün 33-39, yüzde 18 inin yafl aral nda, yüzde 5 inin de 51 ve üstü yaflta olduklar görülmektedir. 18 yafl n alt ndaki kiflilerle, vergi mükellefi olamayacaklar düflüncesi ile anket yap lmam flt r. Grafik 3. Medeni Durumlar Bosanmis 3% Bekar 44% Evli 53% Araflt rmaya yüzde 53 ü evli, yüzde 44 ü bekar ve yüzde 3 ü boflanm fl denek kat lm flt r. Grafik 4. E itim Durumlar Universite 41% Lisans ustu 5% IlkokulOrtaokul 9% 9% Lise 36% Denekler aras nda ilkokul 9, ortaokul mezunu olanlar n yüzde 9, lise mezunu olanlar n yüzde 36, üniversite mezunu olanlar n yüzde 41 ve lisansüstü e itim mezunu olanlar n pay da yüzde 5 dir. 27

6 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Grafik 5. Meslek Da l mlar (%) Halkla liflkiler (iflçiler dahil) Satis/Müsteri Temsilcisi Memur 11 Sa l k Eleman Finans-Borsa malat / Bak m Onar m Sekreter / Yönetici Asistan E itimci Avukat Araflt rmaya kat lan deneklerin meslek da l m nda memurlar yüzde 11, finansborsac lar yüzde 9, sat fl-müflteri temsilcileri yüzde 21, avukatlar yüzde 2, sekreter-yönetici asistanlar yüzde 8, sa l k elemanlar yüzde 9, e itimciler 8, halkla iliflkiler (iflçiler dahil) yüzde 24 ve imalat bak m-onar m iflindekiler de yüzde 8 lik paya sahiptir. Grafik 6. Ailede Çal flan Kifli Say s (%) 4 ve ustu Deneklerin ailede çal flan kifli say s na göre da l mlar nda yüzde 39 unun 1, yüzde 47 sinin 2, yüzde 11 inin 3 ve yüzde 3 ünün de 4 ve üstü say da ailelerinde çal flan kifliye sahip olduklar görülmektedir. 28

7 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Grafik 7. Ayl k Gelir Düzeyleri (%) ustu Araflt rman n demografik yap s na ayl k gelir düzeyleri aç s ndan bak ld nda; deneklerin yüzde 69 unun YTL aral nda gelir elde ettikleri görülürken, hanehalk gelir düzeyi ise YTL aras nda yo unlaflmaktad r. Grafik 8. Hane Halk Gelir Düzeyleri (%) ustu 29

8 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Stopaja Tabi Bireylerin Devlet e Bak fl Devlet, vatandafllar nca genelde soyut bir kavram olarak tan mlan r ve bu çerçeveden de erlendirilir. Ayn zamanda devlet vatandafllar ndan ödeme güçlerine göre zorunlu ve karfl l ks z olarak, hukuki cebirle vergi alan, bu gelirleri kamusal faaliyetlerinin finansman nda kullanan ekonomik, hukuki ve siyasi bir varl kt r. Dolay s yla devlet vergileme ile baz kesimler üzerinde olumsuz etkiler b rakabilece i gibi baz kesimleri teflvik edici, vergisel ödevlerini yerine getirmeyenleri de cezaland r c güce sahiptir. Bu flekilde bireyler devleti çeflitli s fatlarla tan mlayabilme olana na sahip olmaktad r. Grafik 9. Ekonomik liflkiler Çerçevesinde Devlet Kelimesinin Ça r flt rd klar 28% 9% 4% 59% Vergi Tesvik/Subvansiyon Ceza Denetim Araflt rmaya kat lan deneklerin yaklafl k yüzde 59 luk k sm için devlet vergi ile, yüzde 28 lik bir k sm için denetim ile, yüzde 9 luk k sm için de ceza ile özdeflleflmektedir. Görüldü ü üzere ülkemizde devlet kelimesi ekonomik iliflkiler çerçevesinde özellikle vergi ve denetimi ça r flt rmaktad r. Yafl n, devlete bak fl etkileyen bir faktör oldu u gerekçesinden hareketle, yafl grubuna göre ekonomik iliflkiler çerçevesinde Devlet kelimesinin neyi ça r flt rd de erlendirildi inde; genç denekler için daha çok denetimi ifade ederken, ileri yafllarda vergi ile özdeflleflmeye bafllad görülmektedir. Deneklerin ayl k gelir düzeylerine göre Devlet kelimesi irdelendi inde görülmektedir ki; yüksek gelirli denekler için daha çok denetimi ifade ederken, asgari ücretin alt ndakiler için ayn görüfl geçerli de ildir. Ayr ca en üst gelir düzeyine sahip denekler için Devlet kelimesi hemen hemen sadece cezay ifade etmektedir. Araflt rmaya kat lan deneklerin e itim durumuna göre Devlet kelimesinin neyi ça r flt rd incelendi inde görülmektedir ki; her e itim grubunda öncelikle vergiyi, ikinci s rada denetimi ça r flt rmaktad r. E itim düzeyi düfltükçe Devlet kelimesi, ceza ile ifade edilmeye bafllanmaktad r. 30

9 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Grafik 10. Devletin Gelir Kaynaklar na liflkin Tercihler 27% % 4% 3% 66% Vergi toplayarak Borclanara Para basarak Özellestirme yaparak Vergi, devletin egemenlik hakk na dayal olarak kamu hizmetlerini finanse etmek için ödeme gücü olan gerçek ve tüzel kiflilerden, zorunlu ve karfl l ks z olarak al nan parasal tutarlard r. Ülkemiz gibi pek çok ülke de kamu hizmetlerini finanse etmede esas gelir kayna olarak vergiyi kullanmakta, bütçe gelirlerinin ortalama yüzde 80 lik k sm n vergi gelirleri oluflturmaktad r. Ayr ca çeflitli nedenlerle devletin finansman kayna olarak görebildi i, vergi gibi zorunlu, devaml gelir türleri olmayan borçlanma, özellefltirme geliri ya da para basma yollar na da baflvurulmaktad r. Araflt rmaya kat lan deneklerin yüzde 66 s devletin vergi ile, yüzde 3 ü borçlanarak, yüzde 4 ü para basarak, yüzde 27 si de özellefltirme ile gelir toplamas gerekti ini düflünmektedir. Deneklerin yafl da l m na bak ld nda; yafl ilerledikçe devletin esas gelir kayna olarak vergiyi kullanmas gerekti i düflüncesi a r basmaktad r. Öyle ki yafl aras deneklerin yüzde 55,8 i devletin esas gelir kayna olarak vergi toplamas gerekti ini düflünürken, yafl aras ndakilerin yüzde 73,8 i ve 51 yafl üstündeki deneklerin de yüzde 75,8 i esas gelir kayna olarak devletin vergi toplamas gerekti ini düflünmektedir. Deneklerin e itim durumlar na göre devletin esas gelir kayna olarak vergi toplamas düflüncesi, e itim seviyesi yükseldikçe yo unlaflmaktad r. lkokul mezunu deneklerin yüzde 44 ü, ortaokul mezunu deneklerin yüzde 61 i, lise mezunu deneklerin yüzde 73,7 si ve lisansüstü mezunu olan deneklerin de yüzde 74 ü esas gelir kayna olarak vergiyi görmektedir. Özellefltirme ile devletin gelir elde etmesini düflünenler ise, lisansüstü mezunlar n n yüzde 22,2 si, ilkokul mezunlar n n yüzde 42,5 i ve lise mezunlar n n yüzde 32 sidir. Deneklerin ayl k gelir düzeylerine göre devletin esas gelir kayna olarak hangi gelir kalemini kullanmas gerekti i sorguland nda görülmektedir ki; gerek düflük gerekse yüksek gelir düzeyindeki deneklerin ortalama üçte ikilik k sm esas gelir kayna olarak vergiyi, dörtte birlik k sm ise özellefltirme gelirini görmektedir. Ortaya ç kan ilginç bir durum da hemen hemen her gelir düzeyindeki deneklerin devletin borçlanarak ve para basarak gelir elde etmemesi gerekti ini düflünmeleridir. 31

10 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Grafik 11. Kamu Harcamalar Alg s Kültür - Turizm Sosyal Güvenlik Altyap Harcamalar Borç Faizleri Çok Düflük Yeterli Çok Yüksek Savunma E itim - Sa l k 0% 20% 40% 60% 80% 100% Vergi mükelleflerinin vergiyi alg lay fl n belirleyen en önemli etken, kamu hizmetlerinden yararlanma derecesidir. Kiflilerin ödedikleri vergiler ile kamu hizmetlerinden sa lad klar fayda aras nda her zaman bir denge olmas beklenemez. Baz mükellefler mali rant elde ederken baz lar mali sömürü alt nda kalabilir. Bu durum, mükelleflerin vergiye olumlu ya da olumsuz bak fl n etkilemektedir. Dolay s yla kamu harcamalar n n mükelleflerin tercihlerine uyumlulu u, vergiye karfl davran fllar nda rol oynamaktad r. Mükellefler, iste i do rultusunda gerçekleflmesini beklemedi i ya da desteklemedi i hizmetler karfl s nda, ödedi i verginin bofla gitti ini düflünebilmektedir. Araflt rmaya kat lan deneklerin kamu harcamalar na bak fl ise, ülkemiz gerçe ini önemli ölçüde yans tmakta; çok yüksek düzeyde gördükleri borç faizlerinin ard ndan savunma harcamalar gelmektedir. Denekler sosyal güvenlik, e itimsa l k, altyap ve kültür-turizm harcamalar n n çok düflük düzeyde gerçekleflti- ini düflünmektedir. Deneklerin yafl da l mlar na göre kamu harcamalar n nas l alg lad klar sorguland nda; deneklerin yafllar ilerledikçe e itim-sa l k, alt-yap ve sosyal güvenlik hizmetlerinin çok düflük düzeyde sunuldu unun fark ndal giderek artt görülmektedir. Araflt rman n sonuçlar ndan birisi de, özellikle genç yafl grubundaki deneklerin kamu harcamalar n n düzeyini alg lamakta zorland klar - d r. Sözkonusu soru deneklerin ayl k gelir düzeylerine göre de erlendirildi inde; asgari ücretin alt nda gelir elde eden denekler kamu harcamalar n n düflük düzeyde sunuldu unu kabul etmekte iken, gelir düzeyi yükseldikçe e itim-sa l k hizmetinin düflük düzeyde sunuldu u düflüncesi yo un bir flekilde kabul edilmektedir YTL lik ayl k gelir düzeyine kadar geliri olan denekler özellikle savunma harcamalar n n çok yüksek düzeyde sunuldu unu vurgularken, bu gelir düzeyi üstündekiler ayn fikri paylaflmamaktad r. Ayr ca ayl k gelir düzeyi düfl- 32

11 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi tükçe de il, aksine artt kça sosyal güvenlik harcamalar n n çok düflük düzeyde sunuldu u düflünülmektedir Stopaja Tabi Bireylerin Vergi ye Bak fl Bilindi i üzere vergi, kamu hizmetlerinin temel, devaml nitelikte, zorunlu ve karfl l ks z finansman kayna d r. Dolay s yla mükelleflerin vergiyi alg lama flekli, vergileme konusundaki sorumluluklar n yerine getirme olas l aç s ndan gösterge olabilmektedir. Grafik 12. Vergi Kelimesinin Ça r flt rd klar (%) Vatandasl k görevi 31.3 Yasal ve zorunlu bir ödeme Kamu hizmeti kars l g Devletin toplad g bir harac Girisimciligin önündeki bir engel Bir maliyet unsuru Bos bir ödeme Vergi, araflt rmaya kat lanlar n yüzde 31,3 ü için bir vatandafll k görevi, yüzde 26,8 i için yasal ve zorunlu bir ödeme, yüzde 23 ü için kamu hizmeti karfl l, yüzde 2,6 s için bir maliyet unsuru, yüzde 4,1 i için giriflimcili in önündeki bir engel ve yüzde 10,8 i için de haraç anlam na gelmektedir. Görüldü ü üzere bireylerin önemsiz bir k sm vergiye olumsuz yaklaflma e ilimi gösterirken, önemli bir k sm ise vergiyi gerçek tan m na uygun olarak görebilmektedir. Araflt rmaya kat lan deneklerin vergiyi alg lay fl, e itim düzeylerine göre de erlendirildi inde; e itim düzeyi yükseldikçe verginin bir vatandafll k görevi olarak alg lanma e ilimi azal rken, kamu hizmeti karfl l ile yasal ve zorunlu bir ödeme olarak görülme e ilimi önem kazanmaktad r. Ayr ca özellikle lise ve üstü e itim düzeylerindeki deneklerin ortalama yüzde 12 lik bir k sm, vergiyi devletin toplad bir haraç olarak nitelendirmektedir. Deneklerin ayl k gelir düzeylerine göre ise; gelir yükseldikçe verginin vatandafll k görevi ve kamu hizmeti karfl l olma niteli i azalmakta, yasal ve zorunlu bir ödeme ile devletin toplad haraç olarak görme e iliminin artmakta oldu u görülmektedir. 33

12 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Grafik 13. Devletin Gelir Kaynaklar na liflkin Tercihlere göre Vergiye Bak fl Denetim Ceza Tesvik/Subvansiyon Vergi 0% 20% 40% 60% 80% 100% Vatandasl k görevi Kamu hizmeti kars l g Bir maliyet unsuru Girisimciligin önündeki bir engel Devletin toplad g bir harac Yasal ve zorunlu bir ödeme Bos bir ödeme Grafik 9 ile Grafik 12 nin birlikte de erlendirilmesi sonucunda görülmektedir ki; Devlet kelimesini ekonomik iliflkiler çerçevesinde vergi ile özdefllefltirenler için vergi bir vatandafll k görevi olarak alg lanmaktad r. Vergiyi kamu hizmeti karfl l olarak görenler aras nda Devlet kelimesini teflvik/sübvansiyon olarak de erlendirenler ço unluktad r. Öte yandan vergiyi haraç olarak alg layanlar içinde Devlet kelimesini ceza ile ba daflt ranlar n önemli bir yer tuttu u, vergiyi yasal ve zorunlu bir ödeme olarak görenler aras nda ise Devlet kelimesini denetimle özdefllefltirenlerin en yüksek paya sahip oldu u sonucu ortaya ç kmaktad r. Grafik 14. Vergisini Tam Ödeyen Bir Mükellefin De erlendirilmesi (%) Iyi bir vatandas Namuslu-dürüst bir insan Saf bir vergi mukellefi Korkak bir vergi mukellefi Ticarette cok is basarabilecek biri Araflt rmaya kat lanlara vergisini tam olarak ödeyen bir vergi mükellefini nas l tan mlars n z? sorusu yöneltildi inde, deneklerin yüzde 39,1 i iyi bir vatandafl, yüzde 38,1 si namuslu-dürüst bir insan, yüzde 12,6 s saf bir vergi mükellefi, yüzde 5,7 si korkak bir vergi mükellefi ve yüzde 4,5 i de ticarette çok ifl baflarabilecek biri olarak gördükleri ortaya ç kmaktad r. 34

13 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Vergisini tam olarak ödeyen bir vergi mükellefini, saf bir vergi mükellefi ve korkak bir vergi mükellefi olarak görenler aras nda gençlerin pay daha yüksekken, yafl ilerledikçe bu e ilim azalmaktad r. Deneklerin yafl ilerledikçe, vergisini tam ödeyen bir vergi mükellefini, namuslu ve dürüst birisi olarak görme anlay fl artmaktad r. Öte yandan yafl aral ndakiler için vergisini tam ödeyen vergi mükellefi, ticarette çok ifl baflarabilecek biri olarak da nitelendirilmektedir. Sözkonusu soru deneklerin e itim düzeylerine göre de erlendirildi inde; her e itim düzeyinde ilk üç s ralaman n de iflmedi i görülmektedir. Vergisini tam olarak ödeyen bir vergi mükellefi denince lisansüstü mezunlar n n akl na korkak bir vergi mükellefi tan m, üniversite mezunlar n n akl na da iyi bir vatandafl tan m gelmektedir. Ortaokul mezunlar na göre vergisini tam ödeyen biri, özellikle ticarette çok ifl baflarabilecek biridir. Hemen her gelir düzeyindeki denekler için vergisini tam ödeyen bir vergi mükellefi, namuslu-dürüst bir insan olarak tan mlanmaktad r. Ancak gelir düzeyi yükseldikçe ayr ca saf bir vergi mükellefi olarak da görülmektedir. Öte yandan en üst gelir düzeyinde, alt gelir düzeylerinde de rastlanan, vergisini tam ödeyen vergi mükellefini ticarette çok ifl baflarabilecek biri olarak görme e ilimi, yeniden belirmektedir. Grafik 15. Vergiye Bak fl Aç lar na Göre Vergisini Tam Ödeyen Mükellefin De erlendirilmesi Bos bir ödeme Yasal ve zorunlubir ödeme Devletin topladıgı bir harac Girisimciligin önündekibir engel Bir maliyet unsuru Kamu hizmeti karsılıgı Namuslu-dürüst bir insan yi bir vatandas Saf bir vergi mukellefi Korkak bir vergi mukellefi Ticarette cok is basarabilecek biri Vatandaslık görevi 0% 20% 40% 60% 80% 100% Grafik 12 ile Grafik 14 birlikte de erlendirildi inde; vergisini tam ödeyen bir vergi mükellefini saf bir vergi mükellefi olarak görenler aras nda, vergiye bofl bir ödeme ve haraç olarak bakanlar n a rl kta olduklar ortaya ç kmaktad r. Ayr ca vergisini tam ödeyen bir vergi mükellefini namuslu-dürüst bir insan olarak de erlendirenler aras nda da, vergiyi bir vatandafll k görevi olarak alg layanlar ço unluktad r. 35

14 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Grafik 16. Vergide Ödeme Gücü ya da Fayda Prensibi Tercihi (%) Kisinin gelirine göre Kisinin servetine göre Kisinin kamu hizmetinden saglad g faydaya göre Kisinin tuketimine göre Kamu yükünün adil da t labilmesi için kamu hizmetlerini finanse etmede hukuki cebir ile tahsil edilen vergilerin, devlet hizmetlerinden sa lanan faydaya göre mi, yoksa ekonomik birimlerin ödeme güçlerine göre mi al nmas gerekti- i teorik zeminde tart fl lan konulardan biri olmufltur. Bunlardan birincisi faydalanma teorisi, di eri iktidar (ödeme gücü) teorisi ad alt nda gelifltirilmifltir. Araflt rmam zda deneklere vergilerin ödeme gücünün göstergelerine (gelir, servet, tüketim) ya da kamu hizmetlerinden sa lanan faydaya göre mi al nmas gerekti i soruldu unda, deneklerin yar s ndan fazlas vergilerin kiflinin gelirine, yüzde 23,7 si servetine, yüzde 11,7 si kamu hizmetinden sa lanan faydaya ve yüzde 9,5 i de kiflinin tüketimine göre al nmas gerekti ini belirtmektedir. Deneklerin e itim ve gelir düzeyleri yükseldikçe verginin kamu hizmetinden sa lanan faydaya göre al nmas gerekti i düflüncesi a r basmaktad r. Ayr ca deneklerin gelir düzeyi artt kça verginin kiflinin servetine göre al nmas gerekti i düflüncesi önemini kaybetmektedir. Grafik 17. En Çok Vergi Has lat n n Topland Vergi Türüne liflkin Düflünceler (%) KDV Gelir Vergisi ÖTV 17.5 Kurumlar Vergisi MTV Emlak Vergisi

15 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Ülkemizde bütçe gelirlerinin içinde pay en yüksek olan vergi yüzde 27 ile ÖTV dir. Di er vergiler de yüzde 19 ile gelir vergisi, yüzde 10 ile KDV, yüzde 9 ile kurumlar vergisi ve yüzde 2 ile MTV (Motorlu Tafl tmar Vergisi) dir. Günümüzde durum bu iken deneklere en çok vergi has lat n n topland vergi türü nedir fleklinde soru yöneltildi inde görülmektedir ki; deneklerin yaklafl k üçte biri en çok vergi has lat n n gelir vergisinden ve KDV den, yüzde 8,9 u kurumlar vergisinden, yüzde 17,5 u ÖTV den ve yüzde 8,3 ü de MTV den elde edildi ini belirtmektedir. Bu bilgiler, deneklerin yükünü en çok hissetti i vergi bilgileri ile birlikte de erlendirildi inde, asl nda en çok yükünü hissettikleri verginin, vergi has lat ndaki pay en yüksek olan vergi oldu unu düflündükleri görülmektedir (bkz. Grafik 18). Grafik 18. Öderken Yükü En Çok Hissedilen Vergi (%) Gelir Vergisi KDV ÖTV MTV Emlak Vergisi Harclar Kurumlar Vergisi Vergi, mükellefler üzerinde sat n alma güçlerinde yaratt azal fl nedeni ile yük oluflturur. Ancak her verginin mükellef üzerinde b rakt yük farkl d r. Araflt rmaya kat lan deneklere öderken yükü en çok hissedilen verginin hangisi oldu u soruldu unda, araflt rmaya kat lan ve gelir vergisi yükümlüsü olan deneklerin yaklafl k üçte biri gelir vergisi, yüzde 26,2 si KDV, yüzde 23,6 s ÖTV ve yüzde 7,9 u MTV nin yükünü daha çok hissettiklerini belirtmektedir. Öderken yükü en çok hissedilen vergi türleri, deneklerin e itim düzeyine göre de erlendirildi inde; e itim düzeyi yükseldikçe gelir vergisinin yükünün daha çok hissedildi i, öte yandan KDV ve ÖTV nin yaratt yükün; her e itim düzeyindeki denekler için hemen hemen ayn oranda hissedildi i görülmektedir. Ayr ca ayl k gelir düzeylerine göre sözkonusu soru de erlendirildi inde; gelir düzeyi artan deneklerin özellikle gelir vergisinin yükünü hissederken, düflük gelir düzeylerinde KDV ve ÖTV nin yükünün daha çok hissedildi i görülmektedir. 37

16 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Grafik 19. Vergi Oranlar - Vergi Has lat liflkisine Bak fl Farketmez, her iki durumda da vergi has lat artmaz 29% Vergi oranlar n n art r lmas 9% Vergi oranlar n n indirilmesi 62% Vergi oranlar ile devletin tahsil edece i toplam vergi gelirleri aras ndaki iliflkiyi gösteren Laffer E risi ne göre, vergi oranlar ndaki art fl belli bir noktaya kadar devletin vergi gelirlerinin artmas n sa larken, vergi oranlar n n daha da yükseltilmesi bireylerin vergi ödemekten kaç nma e ilimi göstermesine, dolay - s yla devletin vergi gelirlerinin azalmas na yol açar. Araflt rmaya kat lan deneklere bu ba lamda yöneltilen soruya verilen cevapta görülmektedir ki; deneklerin yüzde 62 si vergi oranlar n n indirilmesinin, yüzde 9 u da vergi oranlar n n art r lmas n n vergi has lat na olumlu etki yapaca n düflünmektedir. Deneklerin yüzde 29 u ise her iki durumda da vergi has lat n n artmayaca n belirtmektedir. Bu durumda vergi has lat n art rmada vergi oranlar n n yüksekli i ya da düflüklü ünden baflka faktörler oldu u ortaya ç kmaktad r. Grafik 20. Vergi Oranlar n n Art r lmas Durumunda Tercih Edilecek Vergi Türü Farketmez 26% Dolayl vergiler 32% Her ikisini de 9% Dolays z vergiler 33% 38

17 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Ülkemizde 1980 lerin ikinci yar s ndan itibaren dolayl ve dolays z vergiler aras ndaki denge, dolayl vergiler lehine bir geliflim sergilemektedir. Öyle ki 1995 y l nda toplam vergi gelirlerinin yüzde 41 i dolays z vergiler, yüzde 59 u dolayl vergiler üzerinden elde edilirken, günümüze kadar olan süreçte söz konusu vergiler aras ndaki denge dolayl vergiler lehine de iflmifl, dolays z vergilerin pay yüzde 31 düzeyine inerken dolayl vergilerde sözkonusu pay yüzde 69 seviyesine ulaflm flt r. Dolayl vergiler, dolays z vergilere nazaran yükü daha az hissedilen ve kolay tahsil edilen vergilerdir. Bu nedenlerden dolay dolayl vergiler, vergi sisteminde yaratt adaletsizli e ra men, has lat art r c etkisi nedeniyle siyasi iktidarlar n daha fazla tercih etti i vergilerdir. Araflt rmaya kat lan deneklere, vergi oranlar n n art r lmas karfl s nda tercih edece i vergi türünün, dolayl veya dolays z vergilerden hangisi olaca sorusu yöneltildi inde; her iki vergi türünü de tercih eden deneklerin oran n n yüzde 9 oldu u görülmektedir. Bunun yan nda deneklerin yüzde 26 s için dolayl ya da dolays z vergiden herhangi birinin art r lmas kendileri için önemli olmamaktad r. Bu noktada dolayl ve dolays z vergiler seçeneklerinin birbirlerine çok yak n oranlarda tercih edildikleri görülmektedir. Sözkonusu soru deneklerin e itim düzeylerine göre de erlendirildi inde; e itim düzeyi yüksek olan deneklerin vergi oranlar art r lacak olsa dolays z vergileri, e itim düzeyi düflük olan deneklerin ise dolayl vergileri tercih ettikleri görülmektedir. Ayr ca ayn soru deneklerin ayl k gelir düzeylerine göre de erlendirildi inde, ayl k gelir düzeyi artt kça dolays z vergi tercihinin a r bast gözlemlenmektedir. Grafik 21. Y ll k Kiflisel Gelirin Ne Kadar n n Vergi Olarak Ödenebilece i (%) yüzde yüzde yüzde yüzde 20 yüzde yüzde 30 üstü yüzde

18 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Araflt rmaya kat lan deneklerin yaklafl k yar s y ll k kiflisel gelirlerinin yüzde 5 ini devlete gönüllü bir flekilde vergi olarak ödeme taraftar iken, deneklerin yüzde 32,8 i y ll k kiflisel gelirlerinin yüzde 10 unu, deneklerin yüzde 11,9 u ise y ll k kiflisel gelirlerinin yüzde 15 ini devlete gönüllü bir flekilde vergi olarak ödemekten yanalar. Bu haliyle görülmektedir ki, gelirinin daha yüksek k sm n devlete gönüllü bir flekilde vergi olarak ödeyecek deneklerin toplamdaki pay giderek azalmaktad r. Araflt rmaya kat lan deneklerin y ll k kiflisel gelirlerinin ne kadar n devlete gönüllü bir flekilde verebileceklerini belirleyen kriterlerden biri olarak, deneklerin ayl k gelir düzeylerine bak ld nda görülmektedir ki; en üst gelir grubundakilerin yüzde 17 si y ll k kiflisel gelirinin yüzde 5 ini, bu gruptakilerin üçte biri ise yüzde 15 ini ödemeye raz olmaktad r. Görüldü ü üzere gelir düzeyi yükseldikçe devlete kiflisel y ll k gelirin daha yüksek, ama yine de yüzde 15 ini aflmayan oranlarda vergi ödeme isteklili i ortaya ç kmaktad r. Grafik 22. stihdam Vergisine Yönelik Düflünceler (%) Çok yüksektir Isci ve isveren zaten vergisi kesilecek ücret üzerinde anlas Asl nda bu vergi isverene yoneliktir Çok düflüktür Sirketleri sermaye yogun üretime 3.5 zorlar Deneklerin yar ya yak n istihdam vergisini çok yüksek, yüzde 5,1 i de çok düflük bulmaktad r. Asl nda bu verginin iflverene yönelik oldu unu düflünenlerin pay yüzde 15,8, iflçi ve iflverenin vergisi kesilecek ücret üzerinde anlaflt klar n düflünenlerin pay da yüzde 26,9 dur. Öte yandan istihdam vergilerinin flirketleri sermaye yo un üretime zorlayaca n düflünenlerin pay ise yüzde 3,5 dir. 40

19 kinci Bölüm - Vergiye Karfl Mükellef Davran fllar le lgili Alan Araflt rmas ve Analizi Grafik 23. Stopaja ya da Beyana Tabi Gelir Vergisi Mükellefi Olma Tercihi Stopaj 33% Beyanname 67% Ülkemizde gelir vergisi tahsilat n n 1995 y l nda yüzde 9,7 lik k sm beyana dayal olarak tahsil edilirken yüzde 84,2 si gelir vergisi tevkifat d r. Günümüzde ise beyana dayal gelir vergisi tahsilat n n pay yüzde 5,5 e gerilemifl ve gelir vergisi tevkifat n n pay yüzde 90,4 e ç km flt r. Dolay s yla denilebilir ki, ülkemizde gelir vergisi tahsilat n n çok büyük bir k sm stopaja tabi gelir vergisi mükelleflerinden elde edilmektedir. Stopaj (tevkifat, kaynakta kesme) yöntemi ile gelir vergisi tahsilat, gerek idari zaman ve maliyetten tasarruf gerekse mükellefin eline vergiden ar nd r lm fl kazanc n geçmesi ile mükellefin vergiye tepki gösterememesi nedenleriyle artmaktad r. Araflt rmaya kat lan gelir vergisi tevkifat yoluyla kesilen deneklere, tercih haklar olsa beyanname dolduran, gerçek usulde gelirini beyan eden gelir vergisi mükellefi olup-olmayacaklar soruldu unda; yüzde 67 lik bir kesimi beyannameli olmay tercih ederken, yüzde 33 lük kesimi durumunu de ifltirmeyi düflünmemektedir. Deneklerin sözkonusu tercih hakk, yafllar na göre incelendi inde görülmektedir ki; 33 ve 50 yafl aras ndaki deneklerin önemli bir k sm tercih hakk olsa stopaj usulünü b rakmay düflünmekte iken, yafl aral ndaki denekler ile 51 ve üstü yafltaki denekler ise stopaja tabi bir flekilde gelir vergilerini ödemeyi devam ettirmeyi düflünmektedir. Sözkonusu soru deneklerin e itim düzeylerine göre de erlendirildi inde; e itim düzeyi yükseldikçe deneklerin tercihlerini stopajdan yana kullanmak istedikleri görülmektedir. Öte yandan daha az e itimli denekler de beyannameye geçmeyi tercih etmektedir. 41

20 Vergiye Karfl Tepkiler: Mükellef Davran fllar istanbul smmmo Deneklerin gelir düzeylerine bak ld nda da; deneklerin gelir düzeyleri düfltükçe, beyannameye tabi olmamay tercih ettikleri görülmektedir. Grafik 24. Ay rma Prensibi nin De erlendirilmesi Karars zlar 27% 13% 60% Gelir vergisi mükellefinin ödeme gücü ile orant l olarak vergi ödemesine yard mc olan ay rma prensibi çerçevesinde, emek gelirlerinin sermaye gelirlerinden daha düflük oranda vergilendirilmesi gerekir. Ay rma prensibi, mükellefin gelirini elde etti i kayna a, dolay s yla gelirin yap sal özelli ine göre sosyal durumunu dikkate almaktad r. Çünkü emek geliri sermaye gelirine göre; hastal k, iflsizlik gibi faktörlerin etkisiyle kesintiye u rayabilecek flekilde k r lgan ve devams z bir yap ya sahiptir. Araflt rmada deneklere, emek gelirlerinin sermaye gelirlerinden daha az vergilendirilmesi düflüncesine kat l p kat lmad klar soruldu unda görülmektedir ki; yüzde 60 emek gelirlerinin sermaye gelirlerinden daha düflük vergilendirilmesini savunan ay rma prensibi nin taraftar iken yüzde 13 ü tersini düflünmekte, yüzde 27 i ise karars z kalmaktad r. 42