KOBİ'LERDE BİLGİSAYAR TEKNOLOJİLERİ UYGULAMALARI

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: KOBİ'LERDE BİLGİSAYAR TEKNOLOJİLERİ UYGULAMALARI KOBİ Yöneticilerinin Elektronik-Ticaret Uygulamalarına İlişkin Tutumları ve E-ticaret Uygulayan Bir İşyerinde Çalışanların Örgüt-İklimini Algılamaları Hazırlayan: Yrd, Doç, Dr. Mehmet Y, YAHYAGİL istanbul / 2001

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nm görüşlerini yansıtmaz. Şubat 2000 İTO - İstanbul ISBN X İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel Faks E. Posta (212) (12 Hat) (212) dokumantasyon@tr-ito.com BASKI: SU MATBAACILIK LTD. ŞlL Adres : Göktaş Sok. 5/15 Çemberlitaş Tel : (212) Faks : (212)

4 Gaziosmanpaşa - Ankara Telefon o h Faks o E-Posta oman@marketweb.net.tr Umman Sultanlığı Konsolosluğu Adres HMB Villaları çubuklu Yolu Sokak C-17 Blok Kanlıca - İstanbul Telefon o T.C Abu Dhabi (Birleşik Arap Emirlikleri) Büyükelçiliği Adres s^h str. N0.24 Al Khalidiyah Abu Dhabi 2 Telefon (971-2) Faks (971-2) E-Posta Tcabudbe@Emirates.Net.Ae T.C. Dubai Başkonsolosluğu Adres World Trade Center Bidg. nth Floor P.O. Box 9221 Dubai-BAE Telefon (971-4) 33i Faks (971-4) Birleşik Arap Emirlikleri Ankara Büyükelçiliği Adres Mahmut Yesari Sok. No:io Çankaya Ankara Telefon o h Faks o E-Posta Birleşik Arap Emirlilderi Başkonsolosluğu Adres Alt Zeren Sok. No: 7, i.levent İstanbul Telefon o Faks o T.C. Kuveyt Büyükelçiliği Adres Istiqlal Str. Plot No:i6 Embassies Area Telefon (965) Faks (965) Teleks (0496) Turkel-Kt E-Posta Trkemb@Ncc.lVloc.Kw Web Site

5 T.C Kuveyt Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Turkish Embassy Office of The Commercial Counsellor P.O. Box Safat Kuwait Tel (965) Faks (96s) E-Posta T.C Kuveyt Büyükelçiliği Hazine Müşavirliği Turkish Embassy Office of The Economic Counsellor P.O. Box Daiya Kuwait Tel (965) Faks (965) Kuveyt Ankara Büyükelçiliği Adres Reşit Galip Cad. No.110 Gaziosmanpaşa Ankara Telefon o h Faks o E-Posta kuwait@ada.net.tr TX. Bahreyn Büyükelçiliği Adres Sehl Center, 5th Floor Diplomatic Area P.O.Box:io82i Telefon (973) Faks (973) Teleks (0490) 7049 Turcon E-Posta Tcbahrbe@Batelco.Com.Bh TX. Doha (Katar) Büyükelçiliği Adres P.O.Box:i977 Doha-Qatar Telefon (974) Faks (974) E-Posta Tcdohabe@Qatar.Net.Qa Katar Devleti Ankara Büyükelçiliği Adres Karaca Sok: No:i9 Gaziosmanpaşa, Ankara Telefon o (3h) Faks o

6 ÖNSÖZ Teknolojininim sürekli gelişimi ve değişimi yaşam tarzımızı ve alışkınlıklarımızı da değiştirmektedir. Kişisel bilgisayarların yaşamımıza girmesiyle birlikte en önemli alışkanlıklarımızdan birisi haline gelen internet, iş hayatının do olmazsa olmaz unsurları arasına girmiş bulunmaktadır. Elektronik ticaret hacmi 1996'da 3 milyar ABD doları iken, 2000 yılında 150 milyar dolara yükselmiş olup 2002 yılında ise 327 milyar dolara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Yakın bir gelecekte ise ticari faaliyetlerin tümürıe yakın bir bölümü İnternetle taşınacak bir başka deyişle müşteriler İnternette aranacak, ürünler İnternet'te satılacak, tanıtım ve reklamlar İnternette yapılacak ve elbette ödemeler internette gerçekleştirilecektir. Kısacası, İnternet üzerinden ticaret, hem işlevselliği ve kolaylığı hem de pazarın büyüklüğü ve maliyetlerin görece düşüklüğü nedeniyle en çok tercih edilen yöntem olacaktır. Ülkemizdeki e-ticerot uygulamalarının, tüm bu avantajlara rağmen, halen yeterli seviyeye çıkamamış olmasının en önemli nedeni, gerekli donanım ve yazılımın satın alınamayacak kadar pahalı ve öğrenilemeyecek, uyum sağlanamayacak kadar zor olduğu şeklinde ki yanlış düşünce ve önyargıdır. Bu nedenden dolayı, özellikle küçük ve orta boy işletmelerin e-ticaret uygulamalarına geçişi oldukça yavaş ve gecikmeli olmaktadır. E-ticaretin özellikle küçük ve orta boy işletmelerde yaygınlaşması için yapılması gereken çalışmalara ışık tutmak amacıyla yayınladığımız ' KOBİ'lerde Bilgisayar Teknolojileri Uygulamaları" isimli bu çalışmanın iş dünyasına ve diğer ilgililere faydalı olmasını diler, araştırmayı gerçekleştiren Yeditepe Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Y. Yahyagil'e teşekkür ederim. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

7

8 SUNUM 21. Yüzyıl hiç kuşkusuz gerçek anlamda ^bilgi-toplumu' ve ^dijital çağ' olarak anılacak ve insanlığın evriminde radikal bir değişim sürecinin şekillendiği bir dönem olacaktır ü yılların son 10 yılında bilişim ve iletişim teknolojilerinin çok hızlı yükselişi ve İnternetsin yaygınlaşması geleneksel ticaret kalıplarını değiştirmiş ve "yeni ekonomik model" olarak adlandırılan bir sistemin gelişimiyle küreselleşme sürecine yeni bir boyut kazandırmıştır. ^Emek' gücünün yerini ^bilgiye' bıraktığı bu yeni model artık insanların daha yaratıcı, yenilikçi olmalarını gerektirmekte ve girişimciliği ön plana çıkararak yönetsel mekanizmaların işleyiş kurallarını da farklılaştırmaktadır. Kendi deyimimle ''d/)7fa/-//ibera//zm''olarak tanımladığım bu ekonomik model teknoloji ile insani boyutun kesiştiği düzlemi başlangıç noktası olarak kabul etmekte ve dünyamızı da tek bir ekonomikpazar olarak görmektedir. Dünyamızın siyasal-politik gelişimi bu dijital-liberalizm kavramını en iyi yorumlayan, teknolojik alt-yapısını gerektiğince hazırlayan, sürekli gelişime ve değişime kendini uyarlayabilen, yaratıcı insan topluluklarının önünü açacak, diğerlerine ise daha sınırlı bir sosyo-ekonomik yaşam hakkı verecektir. İşte yakın geleceğin bu dünyasında Türkiye'nin durumuna genel olarak bakabilmek için ulusal ekonomimizin lokomotifi durumundaki KOBhere ağırlık vererek farklı büyüklükteki işletme yöneticilerinin elektronik-ticaret konusuna yaklaşımları, bilinçlilik düzeyi, uygulamaya ilişkin genel bilgiler elde edebilmek ve "yeni ekonomik modelin" işleyişini ana ilkeleri doğrultusunda teknik bir dil kullanmaktan kaçınarak açıklamak için bu çalışma planlanmış ve üç ana bölümden oluşan bir araştırma projesi gerçekleştirilmiştir. Alanındaki "ilkler" içinde yer alabileceğini ümit ettiğim bu çalışmanın sonuçlanmasında öncelikle bir eğitim kurumu gibi davranarak gerekli desteği sağlayan İstanbul Ticaret Odası yöneticilerine ve bireysel ilgisini esirgemeyen İTO Genel Sekreter Yardımcısı değerli Dr.Cengiz Ersun'a teşekkürü bir borç bilirim. Gene araştırma verilerinin toplanmasında ve İTO üyeleri ile sürekli iletişimi sağlamak için emek harcayan İTO Etüt ve Araştırma Şubesi'nden Volkan Aydos'a içten teşekkür ederim. Çalışmanın gerçekleştirilmesinde Kalakota ve Robinson'un (E-Business 2.0) kitabından kullanılması için izin alınan şekillerin uyarlanmasında yardımcı olan Yeditepe Üniversitesi Araştırma Görevlisi Onur Osman'a; ve verilerin sunulmasında kimi bulguları grafiksel hale dönüştüren, düzeltmelerde yardımcı olan Araştırma Görevlileri Umut Gülsen, Koray Sütlaş ve Ersin Kartal ile çalışmamda yardımcı olmaya çalışan diğer değerii genç arkadaşlarıma ayrıca teşekkür ediyorum.

9 Son olarak yılının önemli bölümünü benim çalışmalarıma ve iki araştırma projemin tnazırlıklarına katlanıp, destek veren eşime ve çocuklarıma da teşekkür borcumu belirtmek istiyorum. Bu çalışmamı benim için her türlü özveride bulunan ve desteğini hiç eksik etmeyen annem Beria Yahyagile armağan ediyorum, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Y. Yahyagil Yeditepe Üniversitesi

10 ARAŞTIRMANIN KONUSU ve İÇİNDEKİLER Konu: KOBİ'ler ve kimi büyük-işletme yöneticilerinin elektronik-ticaret uygulamalarına ilişkin tutum ve bilinçlilik derecesi ile e-ticaret uygulanan bir iş yerindeki çalışanların örgüt-iklimini algılamalarının incelenmesidir. Giriş: Konunun önemi ve çalışmanın genel çerçevesi Temel kavram ve tanımlar 1.1 Teknolojik boyut Bilişim sistem ve teknolojileri, MİS (Yönetsel bilişim sistemleri) E-ticaret ve elektronik-iş ayırımı, Dijital sistem, internet, intranet, extranet Dünyada ve Türkiye'de internet kullanımı ve e-ticarete ilişkin genel veriler Yeni ekonomi: E-iş kavramı ve e-iş tipolojisi: B2C; B2B; CRİVI (müşteri ilişkileri yönetimi) ve ERP (İşletme kaynakları yönetimi) E-iş yapan işletmelerin genel işleyiş biçimi Örgütsel boyut Örgütsel davranış bilim dalı Örgüt yapısı ve yapısal unsurlar Örgüt tipolojisi: Geleneksel-modern ve sanal Örgüt kültürü Örgüt iklimi Yönetsel nitelikler 42 2 E-ticaret ve örgüt tasarımı 2.1 E-iş ve örgüt yapısının değişimi E-iş uygulamaları açısından organizasyon teorisi ve e-ticaretin insani boyutu E-iş kültürü öğeleri (doğrusal-olmayan düşünce biçimi, füturistik bakış açısı, mücadelecilik-ruhu) E-iş iklimi öğeleri (yaratıcılık, yenilikçilik, girişimcilik) E-iş stratejisi ve insan kaynakları yönetimi 53 3 Yöntem 3.1 Araştırmanın amacı ve önemi Araştırma problemi Araştırmanın tasarımı (design) Zaman boyutu,, İnceleme birimi Örneklem = Araştırmanın değişkenleri...,...,,...,.,,..,...,...,...56

11 5.2 Ölçme araçları =.., Araştırma hipotezleri Araştırma bulguları 1 Araştırma kapsamındaki şirketlerin sektörel dağılımı ve temel özellikleri, E-Ticaret uygulamasına henüz geçmeyen şirket yöneticilerinin konuya yaklaşım ve tutumları E-Ticaret uygulamasını başlatmış olan şirket yöneticilerinin konuya yaklaşım ve tutumları E-ticaret uygulamasını belli bir standartta uygulamakta olan bir işletme çalışanlarının e-ticaretin yarattığı değişim sürecini örgüt-iklimi açısından algılamaları 82 Yorum ve öneriler 96 Kaynaklar 106

12 Grafik ve şekiller dizini Grafik 1 OECD ülkelerinde kişiye düşen "güvenli-sunucu sayısı 14 Grafik 2 Internet kullanıcı nezdinde dünyadaki en iyi 10 ülke 15 Grafik 3.A A.B.D/nin diğer dünya devletleri ile e-ticaret karşılaştırması 16 Grafik 3.B 1999 Avrupa iletişim sistemleri penetrasyonu 18 Grafik 4 OECD e-ticaret tahmini 19 Grafik 5 İşletmelerin sektörel dağılımı 61 Grafik şirketin çalışanlarına göre dağılımı 62 Grafik 7 İşletmelere bağlı şirketler 63 Grafik 8 Şirketlerin bayi ve temsilci ağı 63 Grafik 9 Bünyesinde bilişim teknolojisi uzmanı çalıştıran şirketler...64 Grafik 10 Elektronik-ticaret uygulaması 64 Grafik 11 E-ticaret uygulamasına geçmek isteyenler 65 Grafik 12 E-ticaret uygulamaları hakkındaki genel düşünce 66 Grafik 13 Türkiye' de e-ticaret için genel düşünce 67 Grafik 14 Türkiye' de "sanal şirketler" için genel düşünce 67 Grafik 15 E-ticaretin pozitif etkisi ;.. 94 Grafik 16 E-ticaretin negatif etkisi 94 Grafik 17 E-ticaretin çalışanlar üzerindeki etkisi 95 Şekil 1 Müşteri İlişkileri Yönetimi (CRM) yazılım-şeması 24 Şekil 2 İşletme kaynakları Planlaması (ERP) yazılım-şeması 27 Şekil 3 Dijital sistemde E-iş uygulamasının yapısal görünümü 30 Şekil 4 Geleneksel ve elektronik-ticaret kavram şeması 45 Şekil 5 Örgütsel değişim çeşitleri ; 46 Şekil 6 Elektronik-işin fonksiyonel uygulama planı 49

13 Tablolar dizini: Tablo 1 OECD ülkelerinde kişiye düşen "güvenli-sunucu sayısı...12 Tablo 2 Türkiye pazarında internet sağlayıcıların pazar payları ve kalite sıralaması 18 Tablo 3 Araştırmaya katılan şirketlerin sektörel dağılımları 60 Tablo 4 E-ticaret uygulama süresine göre şirketlerin dağılımı Tablo 5 E-ticareti ekonomik-model olarak benimseme 68 Tablo 6 E-ticaretin Türkiye'de yakın gelecekte kabul görme durumu..68 Tablo 7 Şirketlerin "web-sayfası" oluşturma durumu.69 Tablo 8 E-ticarete yakın gelecekte geçme istemi ile bir web-sayfasının hazırlanmış olması 69 Tablo 9 E-işin geleceği ile "web-sayfa" oluşturulmasına ilişkin Ki-kare (Chi-square) Testi 70 Tablo 10 TKY uygulama ile TKY Süresi 70 Tablo 11 Kalite-sertifikası alan şirketler 71 Tablo 12 TKY ile şirketlerin eğitim-programı düzenlemeleri. 72 Tablo 13 TKY ile eğitim programları ilişkisine ait ki-kare testi 72 Tablo 14 E-ticaret uygulama süresi..73 Tablo 15 Uygulanan e-ticaret tipolojisi 73 Tablo 16 E-ticaret nedeniyle şirketlerin finansal yatırım yapma durumu 74 Tablo 17 Şirketlerin e-ticaret yatırım miktarı 74 Tablo 18 E-ticaret nedeniyle alınan uzman personel 75 Tablo 19 E-ticaret stratejisi geliştirme durumu 75 Tablo 20 E-ticarete geçişin personele duyurulması 76 Tablo 21 Yöneticilerin e-ticaret konusuna bilinçli yaklaşımını açıklayan unsurlar 78 Tablo 22 E-iş stratejisi ile e-iş duyurusu arasındaki ilişki 79 Tablo 23 E-ticarete geçen işletmelerde TKY uygulaması Tablo 24 TKY uygulama süresine göre işletmelerin dağılımı 81 Tablo 25 Çalışanların yaş gruplarına göre dağılımı 83 Tablo 26 Çalışanların cinsiyete göre dağılımı 83 Tablo 27 Çalışanların eğitim durumu 83 Tablo 28 Çalışanların yabancı dil bilgisi 84 Tablo 29 Çalışanların iş pozisyonu ile kıdem süreleri 84 Tablo soru-kağıdı (örgüt-iklimi unsurları) güvenirlik analizi...85 Tablo soru-kağıdı (e-ticaretin etkisi) güvenirlik analizi 85 Tablo 32 Kalite kültürü ölçeğine ilişkin Kaiser- Meyer-Olkin Ölçümü ve Bartlett Testi 86 Tablo 33 Unsur Analizinde Elde Edilen Faktörler Tablo 34 Kalite-Kültürü Ölçeğinin Rotasyon uygulanmış unsur analizi 87

14 Tablo 35 Regresyon model özeti...88 Tablo 3Ó Regresyon analizi =.88 Tablo 37 Regresyon analizi model özeti.89 Tablo 38 ANOVA analizi.90 Tablo 39 Kanonil<al ayırım fonksiyonu.91 Tablo 40 Wilks' Lambda testi.92 Tablo 41 Yapısal kalıp (Structure Matrix) 92 Tablo 42 İklimsel-unsurlar arasındaki korelasyon 93 Tablo 43 e-ticaretin etkisi. 95

15

16 . GIRIŞ Konunun önenni ve çalışmanın genel çerçevesi Elektronik ticaret (e-commerce), küreselleşme sürecinde dünya ekonomisinin yeniden biçimlenmesi ve ekonomik faktörlerin yeni anlamlar kazanması doğrultusunda modern yönetim stratejileri aracılığıyla işletmelerin çevresel koşullara adapte olma gerekliliğini artırmış ve aşırı bir rekabet ortamında cazip bir seçenek olarak yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bu nedenle de 21.yüzyıla geçiş döneminde çizgileri belirlenmiş bir "yeni dünya ekonomik düzeni" (new world economic order) içinde gelişen e-ticaret 'yeni bir ekonomik model' olarak kabul görmekte ve teknoloji destekli bir bilgi alış-verişi ve tümü bilişim ve iletişim sistemlerine dayanan ancak aynı zamanda bu alanda yeni bir stratejik yaklaşımı, eğitimi ve gelişmiş bir alt-yapıyı gerektiren ekonomik aktiviteleri kapsamaktadır. Bu çalışma bilimsel bir yaklaşımla, diğer bir ifadeyle, bilimin temelini oluşturan araştırma yöntemlerini kullanarak dünyada gözlenen hızlı gelişim eğilimine paralel olarak, Türkiye'de de yaygınlaşma sürecindeki e-ticaret olgusunu teknolojik ve insani boyutların kesiştiği düzlem içinde incelemektedir. Bu amaçla araştırma, değişik ekonomik sektörlerdeki ve KOBİ'ler ile farklı büyüklükteki işletmelerde e-ticaret uygulamalarını başlatan ve henüz başlatmamış yöneticilerin konuya ilişkin tutumlarını ve elektronik-ticaret uygulamalarını dünya standartlarında sürdürmek çabasındaki bir işletme çalışanlarının e-ticaret nedeniyle yaşadıkları örgütsel değişimi büyüteç altına almaktadır. Burada KOBİ'lerin tanımı ve hem dünya hem de Türkiye ekonomisi için önemini vurgulamak açısından tüm OECD ülkelerinde (ki 60'dan fazla ülkeyi içine almaktadır) bütün işletmelerin 7o90-951nin "küçük ve orta ölçekli" olduklarını, ayrıca tüm istihdamın da yaklaşık %65'ini kapsadığını belirtmek yeterli olacaktır (OECD, 2000). KOBİNET'in (DİE verileri baz alınarak) rakamlarına göre de Türkiye'de imalat sanayiinin 7o61 'ini KOBİ'ler oluşturmaktadır (KOBINEL 2001). KOBİ'lerin önemi ve fonksiyonu hemen tüm dünya ekonomisi açısından değişiklik göstermiyorsa, sorun işletme büyüklüklerinde yaşanmaktadır. Örneğin ABD'de "küçük-işletme işçi çalıştıran işletmelerin tanımı olup, tüm ABD ekonomisinin 7o38'ni oluşturmaktadır, AB ülkelerinde ise 10 kişiden az işçi çalıştıran işletmeler "küçük-ölçekli" olarak tanımlanmakta ve AB ekonomisinin 7o93'ünü kapsamaktadır. Gene AB ülkelerinde işçi çalıştıran bir işyeri "orta-ölçekli" işyeri kategorisine girerken; ABD'de bu kategori işçi aralığını içermektedir.

17 Türkiye'de ise 1-50 işçi çalıştıran işletmeler, küçük; işçi çalıştıran işletmeler "orta-ölçekli" işletmeler sınıfındadır. 200 işçiden fazla çalışanı olan işletmeler ise ülkemizde "büyük-ölçekli" işletmeler kategorisini meydana getirmektedir ve (2001 yılında olmamıza karşın) 1992 rakamlarıyla bu işletmelerin sayısı ancak 1000 dolayındadır. Dolayısıyla özellikle bu çalışmada KOBİ'lere yönelik olarak e-ticaret uygulamaları hakkındaki araştırma kaçınılmaz olarak orta-ölçekli işletmeler üzerinde yoğunlaşılmasını gerektirmiş ancak sonuçları itibariyle tüm KOBİ'ler için belli ölçekte yararlı bilgilerin elde edilmesiyle sonuçlanmıştır. E-ticaret uygulamaları, yapısı gereği bilişim teknolojilerinin kullanılmasını zorunlu kılmakta ve teknolojik boyut sürekli bir ilgi odağı olmaktadır. Ancak bu yeni uygulamanın başarısı her durumda e-ticaret stratejisini yönlendiren işletme yöneticilerinin konuya ilişkin tutumlarına, bilinçlilik derecelerine bağlı olduğu kadar, sonuçları itibariyle de çalışanları doğrudan ilgilendirmektedir. Bu sonuçlar, araştırma çerçevesinde örgütsel davranış bilim dalı açısından örgütlerin (işletmelerin) iş atmosferine (işletme-kültür ve iklimine) yansımasıyla ölçülmesini gerektirmektedir. İşletme kültürü, çok genel anlamda bir işletmeyi diğerlerinden ayıran unsurların tümü şeklinde açıklanabilir. İşletmenin kurucu ve yöneticilerinin iş anlayışına paralel olarak başlangıçta oluşturdukları değerler-sistemi ve iş-görme mekanizmalarının özelliklerine dayalı olarak gelişen ve ancak dolaylı olarak gözlemlenebilen, çoğunlukla yazılı olmayan iş-felsefesi, kurallar ve iş-akışı yöntemlerini etkileyen bütün unsurlar işletmelerin kültürünü oluşturur. İşletme kültürü, tıpkı toplumların kültürü gibi zor değişen, çevreyle olan ilişkileri kontrol eden bir güce ve doğal bir savunma mekanizmasına sahiptir. Onun içindir ki günümüzde çok hızla farklılaşan çevresel koşullara (müşteri talepleri, ihtiyaçları, iş-görme sistemleri v.b.) ve teknolojinin hızlı gelişimine uyum yapmanın birincil koşulu, evrensel ya da daha net bir ifadeyle, profesyonel bir iş kültürünün oluşturulmasını gerektirmektedir. İşletme kültürleri, bilim dilinde genel olarak vurgulandığı üzere "uyum (adaptasyon) yeteneğine" sahip olduğu takdirde yenilikleri ve yenilikçiliği de o ölçüde rahatlıkla benimseyebilmekte, dolayısıyla hızla farklılaşan çevre koşullarına göre global ölçekte iş yapma olanağını bulabilmektedir. Ancak gerek teorik yönden, gerekse uygulamalar açısından işletme kültürünün bir profilini belirlemek, araştırma metodolojisi diliyle, değerler-sisteminden oluşan bu yapıyı ^ölçmek' zor bir çalışma olmasının dışında çok fazla güvenilir de olamamaktadır. Oysa ki kimi sosyal bilimcilerin tanımladığı gibi işletme-iklimi (atmosferi) bir işletmenin işgörme sistemini belirleyen kuralların niteliğini, işletmenin yapısal özellik-

18 lerini, iş-akışının ve karar-verme sürecinin işleyişi ile personel alım tekniklerinden, ödüllendirmeye ve personel değerlendirmesine kadar uzanan farklı ancak göreceli olarak daha objektif olarak ^öiçülebilen' altunsurları kapsar. Çok genel bir ifadeyle bu araştırmanın öncelikli amacu e-ticaret uygulamalarına ilişkin olarak -daha önce yapılmamış olan- bir yaklaşımla, yöneticilerin tutumlannı ve özellikle de konu hakkındaki bilgi düzeyleri çerçevesinde bilinçlilik derecelerini belirlemektir. İkinci olarak çalışma, e-ticaret uygulamasını belli bir standartta sürdürenlerden seçilecek bir işletme çalışanlarının, e-ticaret uygulamasına bağlı olarak (örgüt) iş-iklimini algılamasını saptamayı amaçlamaktadır. Bu amaca uygun olarak özellikle gelişmiş ülkelerde yenilikçilik' niteliği ön-plana çıkan işletmelerle, kendi ülkemizdeki işletmelerin arasındaki yönetim biçimleri, yönetsel uygulamalara ilişkin benzerlik ve farklılıkların belirlenmesi, kuşkusuz e-ticaret uygulamalarının geleceği açısından şirket yöneticileri için yararlı olacaktır. Çalışma, aynı zaman da örgütsel davranış bilim dalının teorik çerçevesine de belli bir katkı yapabilecektir. Yaygınlıkla kabul gören tanımına göre e-ticaret, Vnfernef üzerinden alışveriş yapmaktır. Ne var ki bu alışverişin gerçek anlamda bir elektronik-ticaret olarak nitelendirilmesi, öncelikle genel ve özel bilgi paylaşımı ile mal ve hizmet alım-satımı için 'dijital bir iletişim ağının' kurulmasına, kısacası tüm iş-akışının d///7a/olmasına bağlıdır (Hackbart & Kettinger, 2000). Genel işleyişin dijital sisteme dayalı olarak yürütülmesi, aynı zamanda e-ticaret ile e-iş kavramları arasındaki önemli ayırımı da belirlemektedir. İnternet üzerinden bir şirketin tanıtım sayfasına girerek, istenilen bir ürünün satın alınması için gerekli talimat verildiğinde; şirket yetkilisi bu istemi (siparişi) bilgisayar monitöründen elektronik-posta aracılığıyla alıp, ilgili şirket bölümüne dahili telefonla haber vermesi üzerine malın hazırlanıp, paketlenmesi ve daha sonra da gene bir kargo şirketiyle doğrudan ya da telefonla bağlantı kurulup, alıcıya teslim edilmesi süreci en basit şekliyle e-ticaret yapmaktır. Bu düzeydeki ticarette ilgili siparişin bedelinin ödenmesi bile bazen gene internet üzerinden kredi kartı kullanımıyla, bazen de malın müşteriye teslimi sırasında doğrudan gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla internet üzerinden yapılan bu ticari işlem görüldüğü gibi geleneksel ticaret biçiminin sadece belli bir ölçüde farklı uygulanmasından öteye geçmemektedir. Oysa ki yukarıda vurgulandığı gibi, örneğin internet üzerinden bir siparişin alınması üzerine ilgili işletme içindeki farklı bölümler (imalat, pazarlama, depo v.b.) tamamen dijital iletişim sistemleri ve bilgisayarlar aracılığıyla (ilgililerle yüz yüze konuşarak ya da telefon ve ben-

19 zeri araçlarla değil) haberdar edilerek istenilen malın depodan çıkarılıp, hazırlanması, paketlenmesi, muhasebe tarafından gerekli işlemlerin yapılması, ödemenin gerçekleştirilmesi ve müşteriye ulaştırılması durumunda, yapılan ticaret biçimi 'elektronik-iş' (e-business) olarak adlandırılmaktadır. Özetle, elektronik-ticaret, elektronik-işin bir öncülüdür ve başlangıç noktası da işletme ile müşterileri arasında internet aracılığıyla iki-yönlü bir bağlantının (web-link) kurulmasıdır. Yeni ekonomik modelin bu ilk aşaması literatürde -elektronik broşür- olarak adlandırılmaktadır. İkinci aşama ise müşterilerin, şirkete siparişlerini vermelerine olanak tanınmasıdır. Böylelikle şirket bir sipariş alma sürecini harekete geçirebilmekte, ayrıca gerek müşterileri gerekse kendine malzeme sağlayan tedarikçilerle gene internet aracılığıyla (ancak bireyler tarafından komuta edilerek; bir anlamda "manual olarak") iletişim kurabilme düzeyine gelmektedir. E-ticaretin -gerçek anlamdaki başlangıcı- olan üçüncü aşama ise salt internete değil; internet aracılığıyla müşteri-odoklı olarak çalışabilen ve bunun da değişik bilişim teknolojileri kullanılarak ticari faaliyetlerin yapıldığı aşama olmaktadır. Bilişim (information technologies /11) teknolojileri (BT) gerçekte düşünülenden çok fazla sayıda donanım (hardware) ve yazılımı (software) kapsamakta olup, örneğin elektronik bilgi-birimi değişimi (EDI), mühendislik bilgi destek sistemleri (EDDS), sanal özel iletişim ağı (VPN) ve elektronik fon transferi (EFT) bunlardan sadece birkaçıdır. Buna göre e-iş; İşletmeden-işletmeye (business to business) İşletmeden-müşteriye (business to customer) Müşteriden-müşteriye (consumer olarak sınıflandırılmaktadır. to-consumer) Günümüzde öncelikle internet üzerinden yapılan bu modern, yeni ticaret modelinin başlangıcını simgeleyen ya da öncülü olan uygulamaların e-ticaret değil, bilişim teknolojilerine dayalı olarak gerçekleşen elektronik-iş (e-business/ e-biz) olarak adlandırıldığının altını çizdikten sonra, bunun da kendi içinde üçe ayrıldığını belirtmek gerekecektir. Ayrıca (B2B) olarak da tanımlanan işletmeden-işletmeye' (business-to-business) olgusunun e-servis/hizmet (e-service) anlayışını gündeme getirdiğini de vurgulamakta yarar vardır. E-servislerin temel fonksiyonu çeşitli e-servis veren kuruluşların birleşerek daha da fazla bilgi edinme, bilgi paylaşımı ve daha yüksek düzeyde ticaret yapmalarını sağlamak olup, bu oluşum da özellikle ABD'de gelişmektedir

20 (Borck. 2000). Bu bağlamda CRM (customer relationship management / müşteri ilişkileri yönetimi) ve ERP (enterprise resource planning / işletme kaynakları planlaması) olarak adlandırılan yazılımlar, yeni BT ürünlerinin kullanımına paralel olarak elektronik ticaretin boyutlarını genişletmiş ve daha da etkin kılarak gerçek anlamda e-iş yapılmasına olanak tanımıştır. BT ürünü olan bu yeni iki yazılım (software) ilk bakıştaki yüksek maliyetine karşın, müşterilerle olan ilişkileri dakik ve doğru biçimde yönlendirmesi, finansal kontrolü sağlamasının yanı sıra işletme ile tedarikçiler ve aynı zamanda müşterilerle bir iş zincirinin oluşturulmasını da mümkün kıldığından, bu yeni ticaret modelinin kendi içindeki gelişimini ve global bazda müşteri-odaklı ticaret yapmaya dönüşümünü (transformation) hızlandırmaktadır. E-ticaret hacmine ilişkin verilerde kaynaklara göre istatistiksel veriler arasında önemli bir tutarsızlık varsa da, örneğin dünyanın sayılı dev araştırma örgütlerinden birisi olan International Data Corporation (IDC) 2001 yılı itibariyle global ölçekte 220 Milyar Dolar, 2002'de ise Milyar Dolar arasında bir e-ticaret satışının gerçekleşeceği projeksiyonunu yapmaktadır (Kianan,2000). Sonuç olarak, 20.yüzyılın ortalarına kadar durağan bir şekilde gelişen ekonomik aktivitelerin 2000'li yıllara geçiş dönemindeki baş döndürücü temposu, kendi içinde gene çok hızlı gelişen teknolojiyle beslenerek boyutlarını elektronik-ticaretin kurucuları olan dev işletmelerin bile ön göremediği biçimde genişletmiş ve dünya ekonomisinin geleceğini belirieyecek bir ivme kazanmıştır.

21 1. TEMEL KAVRAM ve TANIMLAR 1.1 Teknolojik boyut: Yeni bir ekonomik modelin doğmasına yol açan elektronik ticaret, öncelikle teknolojik gelişimin bir ürünü olmuştur. Bu ürünün akılcı bir yaklaşımla ekonomik faaliyetlere uyarlanması ise geleneksel ticaret kalıplarının dışına çıkılmasına yol açmış ve I9201erden bu yana gelişen yönetsel uygulamalara da yepyeni bir boyut kazandırarak işletmeler için yeni bir çağın başlangıcı olmuştur. Her örgüt için bu başlangıç noktası teknolojinin örgütsel işleyişteki payının ve fonksiyonu ile doğru orantılıdır. Tanım olarak, 'teknoloji' iş-görme sürecinde araçlara, aygıtlara bağımlı olarak girdileri, çıktılara dönüştüren ya da bu oluşumda etkili olan karmaşık mekanizma anlamına gelmektedir. Bilişim teknolojileri ise genel olarak bilgi kaynaklarına erişmek, paylaşmak ve kullanmak için elektronik araçlardan yararlanmayı mümkün kılan uygulamaların tümünü içermektedir. Organizasyon teorisi bağlamında C.Perrow, bilgi-teknolojisini işletmelerde, problem çözümleme yeteneği ve görev çeşitliliğine bağlı olarak ortaya çıkan performans düzeyi ile ilişkilendirmiştir (Robbins, 1989). Tüm işletmeler esasta, bilgi kullanımıyla faaliyetlerini yürütmek zorunda olduklarından, bilgiye erişim için biigisayar-bazlı sistemleri kullanmaya ve bunu daha çok internet aracılığıyla gerçekleştirdikleri oranda daha yüksek düzeyde teknolojiye ihtiyaç duymaktadıriar. Sonuçta da kullanılan teknolojinin güncelliği, çeşitliliği ve kullanım gücü arttıkça örgütlerin (işletmelerin) tüm birimleri de bundan etkilenmekte ve yönetsel uygulamalar değişime uğramaktadır. 90'lı yıllardan itibaren tüm dünyada hızla artan internet kullanımı 21.yüzyılı, bilişim-teknolojilerinin egemenlik alanına bağlı kılmış ve bilişim teknolojileri (BT) örgütlerin tüm faaliyetlerini, yapısal ve iklimsel niteliklerini oldukça radikal biçimde etkilemiştir Bilişim sistem ve teknolojileri: Bilişim teknolojileri aslında bütünüyle bir sistemin bütününü kapsamaktadır. Sistem, araç ve aygıtlardan oluşan bir 'donanım' (hardware) ile bu donanımda kullanılmak üzere özel olarak geliştirilmiş yazılımlar-programlar (software) ve bu iki temel unsur aracılığıyla bilginin erişimi, kullanımı ve paylaşılmasını içeren bir kavramı ifade etmektedir. Bilişim teknolojilerinin donanımlara ilişkin birinci kategorisi bilişimmühendisliğini, ikinci kategorisi ise yazılımlan kapsamaktadır. Bunların uygulanmasını inceleyen bilgisayar bilimi ve bilgi-sistemlerinin kullanımı da bilişim-sistemleri olarak tanımlanan üçüncü kategoriyi oluştur-

22 maktadır. Bir diğer bakış açısından, BT'nin birinci ve ikinci kategorileri materyalistik unsurlara, bilişim-sistemleri ise insan unsuruna dayalıdır. Bu bağıntının önemi ileride de değinileceği gibi, e-ticaret uygulamalarının insan ve teknolojik boyutun kesişmesini simgelemesindendir. Bilişim teknolojileri farklı biçimlerde sınıflandırılabilirse de; O İletişim sistemleri Q Ticari işlemler sistemi Q Karar destekleme Yönetsel bilişim teknoloji sistemleri 0 İdari destek sistemleri olarak beş genel başlık altında özetlenebilir. Görüldüğü gibi bilişim-teknolojileri (BT) asla tek bir uygulamayı, belli bir donanımı ya da yazılımı değil; tüm bu unsurları birbiri ile uyumlu bir şekilde birleştirerek etkin iş-görmeye olanak tanıyan bütüncül bir oluşumu kapsar. Bilişim mühendisliği, gerçekte, bu sistemler-bütünün başlangıcı olup, üretimin mekanik (donanım) boyutu ve yönetimi ile ilgilidir. Bilgisayar bazlı programların kullanılması ise bilgisoyar-mühendisliği kapsamındadır. Bu iki sistemin bilgi-aktorımı ve erişimi için kullanılması da bir dizi alt-sistemin topluca ve sürekli olarak insan denetimine ihtiyaç gösteren bilgi-sistemleri ile mümkün olmaktadır. Yönetsel bilişim sistemleri (management information systems/mis) kavramı da işte bu noktada ortaya çıkmaktadır. LL2 Yönetsel bilişim sistennleri (YBS / MİS) İşletme için gerekli olan ya da gerekli olabilecek her türlü 'bilgi-birimleri' (data), bilgisayar bazlı sistemler aracılığıyla yeni bir forma dönüştürülerek kullanılabilir duruma getirilmekte ve bilgi-kümeleri (Information) olarak tanımlanmaktadır (*). İşte bir işletmede tüm faaliyetlerin planlanması ve gerçekleştirilmesi için birbirleriyle teknik olarak ilişkilendirilmiş birimler aracılığıyla bilgi-kümelerinin erişimi, saklanması, paylaşılması, kullanımı ve aktarılması yönetsel bilgi teknolojileri' kavramı içindeki aktiviteleri oluşturmaktadır. Yönetsel bilişim sistemleri (YBS) yukarıdaki bölümde de vurgulandığı üzere bilgisayar bilimi ve yönetim bilimi perspektiflerinden bir yaklaşımın yanı sıra doğrudan doğruya araştırma yöntemlerine dayalı bütün uygulamaları da kapsamaktadır. Bunun içindir ki YBS kaçınılmaz olarak teknolojik ve insani boyutun kesişimi açısından örgütsel davranış bilim dalının inceleme alanı içerisindedir. {~^) edata' = bilgi-birimi) ve ('Information' ^ bilgi kümesi) terimleri yazann tavsiye niteliğinde kendi uyarlamaşıdır. 'Bilgi' sözcüğü, 'knowledge' karşılığıdır.