Beden Muayenesi. Prof. Dr. fiebnem KORUR F NCANCI - Doç. Dr. A. Coflkun YORULMAZ. .Ü Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri

Transkript

1 .Ü Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri Yeni Yasalar Çerçevesinde Hekimlerin Hukuki ve Cezai Sorumlulu u, T bb Malpraktis ve Adli Raporlar n Düzenlenmesi Sempozyum Dizisi No: 48 fiubat 2006 s Beden Muayenesi Prof. Dr. fiebnem KORUR F NCANCI - Doç. Dr. A. Coflkun YORULMAZ Girifl: Hekimlik uygulamalar nda muayene çok önemli bir yer tutmaktad r. Muayenenin uygun bir ortamda, yeterli süre ayr larak ve tüm sistemleri kapsayacak biçimde gerçeklefltirilmesi için öncelikle bir hekim ve hastaya gereksinim vard r. Muayene süreci karfl l kl etkileflim sürecidir. Hekimin tüm bilgi ve becerisi ile kat lmad, hastan n muayene ile ilgili ayd nlat - l p bu ayd nlatma fl nda muayenenin taraf olarak bütünüyle onam vermedi i koflullarda, muayeneden beklenen yarar görebilmek mümkün olmamaktad r. Son yasal düzenlemeler fl nda haz rlanan Ceza Muhakemesinde Beden Muayenesi, Genetik ncelemeler ve Fizik Kimli in Tespiti Hakk nda Yönetmelik olumlu yaklafl mlar ile adli olgular n muayenesinde özenli davran lmas n gerektiren spesifik olgular tan mlarken, muayene yap lmas için onam verilmedi i koflullarda benimsenecek yaklafl m tarifte, t p biliminin olanaklar n zorlamaktad r. Adli olgular n tan mlanmas ve suçun ayd nlat labilmesi için kan tlar n eksiksiz toplanmas önem tafl maktad r. Kan tlar n adli olgulardan, bir suç iflledi inden kuflkulan lan ya da san k konumunda olan ve/veya suça maruz kald ifade edilen ma durdan elde edilmesinde muayene ve örnek alma aflamalar na ihtiyaç vard r. Bu ihtiyac n karfl lanmas nda, hekim ve/veya sa l k çal flanlar t p biliminin gerektirdi i kurallar çerçevesinde hareket etmek zorundad rlar. T p biliminin gerektirdi i kurallar; hekimlik uygulamas nda tan mlanan standart muayene kurallar ve bu kurallar n uygulanmas nda uyulmas beklenen etik ilkelerdir. T bbi etik ilkeler, hekimlik uygulamalar içinde tarih boyunca gelifltirilmifl ve uluslar aras kabul görmüfl ilkeler olup, ulusal sa l k mevzuat içinde de benimsenmifl ve gerek yasalar, gerekse T bbi Deontoloji Tüzü ü ve Hasta Haklar Yönetmeli i benzeri düzenlemeler ile hekimlik uygulamas n n çerçevesini oluflturmufltur. Belgeler: Ulusal ve uluslar aras sözleflme, bildirge ve mevzuat bir hastan n hangi koflullarda muayene edilebilece ini aç kça tan mlamaktad r. nsan haklar kavram yla, sa l k hizmeti eti inin oturmufl ilkeleri aras ndaki ba lan- 142

2 Beden Muayenesi t lar aç kt r. Sa l k çal flanlar n n etik yükümlülükleri üç düzeyde ifade edilmifltir; bu ilkeler, hukuk mesle inde oldu u gibi Birleflmifl Milletler belgelerinde de ele al nm flt r. Ayr ca Dünya Tabipler Birli i, Dünya Psikiyatri Birli i, Uluslararas Hemflireler Konseyi gibi sa l k çal flanlar n temsil eden uluslararas kurulufllar n aç klamalar nda da bu ilkelere yer verilir. Ulusal Tabip Birlikleri ve hemflirelik kurulufllar da, üyelerinin uymas beklenen etik kurallar yay nlarlar. Ne flekilde ifade edilirse edilsin, sa l k hizmeti etik kurallar n n ana kural, k s tlamalar, bask lar ve yasal sözleflmelere ba l yükümlülüklerden ba ms z olarak, sa l k hizmeti veren kiflinin daima hastan n iyili ini gözeterek ve yarar n düflünerek davranmakla görevli oldu udur. Baz ülkelerde doktor-hasta iliflkisinin gizlili i gibi, t bbi etik ilkeleri ulusal hukukun bir parças haline gelmifltir. Ulusal hukukun parças olmasa bile, bütün sa l k çal flanlar ahlaki olarak profesyonel meslek kurulufllar n n koydu u standartlara uymakla yükümlüdürler, ahlaken bu kurallarla ba l d rlar. Makul bir mazeretleri olmadan, mesleki standartlara uymaz, bu standartlardan saparlarsa yetkilerini kötüye kullanmaktan suçlu bulunurlar. Beden muayenesi ve örnek alma ile ilgili düzenlemeler yapan son yönetmelikte, ulusal sa l k mevzuat ve t bbi etik ilkeler ile çeliflen tan mlara yer verilmektedir. Hekimi muayene yapmaya zorlayan, hasta onam vermedi inde dahi muayene ve örnek almay zorunlu k lan, gerekti inde C. Savc s taraf ndan ihtiyaç duyulan tedbirlerin al naca n ifade eden yönetmelik uygulama gerçekleri ile ba daflmamaktad r. En az iki kiflinin rol ald bir süreçte, yaln z bir taraf n yapmas gerekenler tan mland nda, sürecin ak fl nda aksakl klar ortaya ç kmas muhakkakt r. Tan mlanan uluslararas kurallara genel olarak bak ld nda; Lizbon Bildirgesi; (DTB, 1981) Madde 3: Hasta yeterli ölçüde bilgilendirildikten sonra önerilen tedaviyi kabul veya reddetme hakk na sahiptir. Amsterdam Bildirgesi; (Avrupa Hasta Haklar n n Gelifltirilmesi Bildirgesi, Mart 1994) Madde 3: (Onay) Hastan n bilgilendirilmifl onay herhangi bir t bbi giriflimin ön kofluludur. Hasta t bbi giriflimi reddetme veya durdurma hakk na sahiptir. Reddedilen veya durdurulan t bbi giriflimin getirece i sonuçlar hastaya dikkatli bir flekilde aç klanmal d r. 143

3 Prof. Dr. fiebnem KORUR F NCANCI - Doç. Dr. A. Coflkun YORULMAZ Bali Bildirgesi; (DTB, Eylül 1995) Madde 3: (Kendi kaderini belirleme hakk ) Hasta kendi kaderini belirleme ve kendisi ile ilgili özgürce karar verebilme hakk na sahiptir. Hekim hastay verdi i kararlar n sonuçlar hakk nda bilgilendirmekle yükümlüdür. Zihinsel yeterlili i olan eriflkin bir hasta herhangi bir tan veya tedaviye yönelik giriflimi onaylama veya kabul etmeme hakk na sahiptir. Hastan n kendi karar n verebilmesi için gerekli flekilde bilgilendirilmeye hakk vard r. Madde 5: (Yasal ehliyeti olmayan hastalar) Hasta çocuk ise veya yasal ehliyeti yoksa bir yasal temsilcinin onay n n al nmas gereklidir. Bununla beraber bu hastalar durumlar n n izin verdi i ölçüde yine de karar alma sürecine dahil edilmelidir. E er yasal ehliyeti olmayan hasta rasyonel kararlar verebiliyorsa, hastan n verdi i kararlara sayg gösterilmelidir. Biyoloji ve T bb n Uygulanmas Bak m ndan nsan Haklar ve nsan Haysiyetinin Korunmas Sözleflmesi : nsan Haklar ve Biyot p Sözleflmesi; (1997, ) Madde 5: (Genel Kural) Sa l k alan nda herhangi bir müdahale, ilgili kiflinin bu müdahaleye özgürce ve bilgilendirilmifl bir flekilde muvafakat etmesinden sonra yap labilir. lgili kifli, muvafakatini her zaman, serbestçe geri alabilir. Madde 6: (Muvafakat verme yetene i bulunmayan kiflilerin korunmas ) Muvafakat verme yetene i bulunmayan bir kimse üzerinde t bbi müdahale, sadece onun do rudan yarar için yap labilir. Bu kiflilere, sadece temsilcisinin veya kanun taraf ndan belirlenen makam, kifli veya kuruluflun izni ile müdahalede bulunabilir. lgili kifli mümkün oldu u ölçüde izin verme sürecine kat lacakt r. De erlendirme: Ulusal hukukun parças olmasa bile, bütün sa l k çal flanlar ahlaki olarak profesyonel meslek kurulufllar n n koydu u standartlara uymakla yükümlüdürler, ahlaken bu kurallarla ba l d rlar. Makul bir mazeretleri olmadan, mesleki standartlara uymaz, bu standartlardan saparlarsa yetkililerini kötüye kullanmaktan suçlu bulunurlar. 144

4 Beden Muayenesi Elbette sa l k çal flanlar n n çifte yükümlülükleri vard r; hasta kiflinin yarar n gözetmek gibi temel bir ödevin yan s ra topluma karfl adaletin yerine getirilmesi ve insan haklar ihlallerinin engellenmesini sa lamakla da görevlidirler. Etik ile hukukun çeliflti i durumlarda ikilemler ortaya ç kar. Sa l k çal flanlar n n, etik yükümlülükleri nedeniyle belli bir yasaya, örne- in hasta hakk nda gizli t bbi bilgilerin aç klanmas gibi bir yasal yükümlülü e uymamalar n gerektiren durumlar olabilir. Ulusal ve uluslararas etik ilkeler aç klamalar nda, hukuk da dahil olmak üzere di er zorunluluklar nedeniyle sa l k çal flanlar n n t bbi eti e ve vicdanlar na ayk r davranmaya zorlanamayacaklar konusunda yayg n bir uzlaflma mevcuttur. Sa l k çal flanlar bu tür durumlarda, temel etik kurallar tehlikeye atmaktan ya da hastalar ciddi tehlikeye maruz b rakmaktansa, hukuka ya da yasal düzenlemelere uymay reddetmelidirler. Yeni yönetmelikte, T bbî muayenenin yap labilmesi için; müdahalenin, kiflinin sa l na aç kça ve öngörülebilir zarar verme tehlikesinin bulunmamas gerekir. fieklinde bir ifadenin yer alm fl olmas bu anlamda t bbi etik ilkelere ve hekimlik mesle inin gereklerine bir ölçüde hürmet eden bir tutum olarak de erlendirilmelidir. Hastan n onam vermedi i koflullarda muayene yap labilmesi için hastan n etkisiz hale getirilmesi, bu amaçla ba, zincir vb. K s tlay c araçlar n ya da bilincin yerinde olmas n engelleyecek ilaçlar n kullan lmas söz konusu olacakt r. Dolay s yla hem k s tlay c araçlarla muayene yap lmas n engelleyen etik ilkelere ayk r bir tutum al nm fl olacak, hem de hastan n iste i d fl nda ilaç verilmesi gibi etik ilkelere ayk r l yan s ra uluslararas ve taraf olunan sözleflmelerde aç kça iflkence olarak tan mlanan bir davran fl gerçeklefltirilecektir. Bu yöntemlerin uygulanmas n n, kiflinin sa l na zarar verme tehlikesini bar nd rd n ifade etmek koflulu ile muayeneden ya da, benzer bir koflul getirilmifl olan örnek al m ndan çekilmek olanakl k l nm flt r. Bu yöntemlerin sa l a öngörülebilir zarar verme tehlikesi ise ortadad r. Hem biyolojik anlamda hem de psikolojik anlamda iyilik halinin bozulmas na yol açabilecek bu davran fllar, etkileri aç klanarak reddedilebilecek uygulamalar olarak kabul edilebilir. Ayr ca yasal düzenlemeler hukuka ayk r deliller bafll alt nda zor yoluyla delil elde edilmesini de tan mlamaktad rlar. Dolay s yla kuflkusuz zor yoluyla elde edilmesi gerekecek, onama dayanmayan muayene ve örnek al mlar hekimin hastas na zor kulland ile kalacak ve yarg lama süreçlerinde yararlan labilir olmayacakt r. Özel koflullar: Adli olgular için genital muayenenin hakim karar ile yap labilmesi koflulu, genel de erlendirmelerde tüm olgular n genital muayenesi gibi alg - 145

5 Prof. Dr. fiebnem KORUR F NCANCI - Doç. Dr. A. Coflkun YORULMAZ lanarak, hekimlerin hastalar n muayene edebilmelerinin önüne engel gibi tan mlanmaktad r. Ancak bu yönetmelikte yer alan; Madde 18- Sa l k mevzuat ve taraf olunan uluslararas sözleflmeler uyar nca hekim taraf ndan yap lmas gereken tedavi amaçl t bbî muayene ve müdahaleler için Cumhuriyet savc s ya da hâkim karar aranmaz. Ifadesi, hekimlik uygulamalar içinde kabul edilebilecek her türden muayenenin bu k s tlay c hükmün d fl nda b rak ld n aç kça göstermektedir. Bu yönetmelikte farkl tart flma ve elefltirilere hedef olan bir di er husus da; kad n n muayenesi ile ilgili düzenlemedir: Madde 10- Kad n n muayenesi, istemi hâlinde ve olanaklar elverdi inde bir kad n hekim taraf ndan yap l r. Muayene edilecek kad n n talebine ra men bir kad n hekimin bulunmas na olanaklar n elvermedi i durumlarda; muayene s ras nda hekim ile birlikte bir baflka kad n sa l k mesle i personelinin bulundurulmas na özen gösterilir. Bu madde pozitif ayr mc l k ilkesine dayanmaktad r. Travma sonras ruhsal durumu ile ilgil koflullar gözetilerek düzenlenmifl olan bu madde, uluslar aras uygulamada da, özellikle bir erke in fliddetine maruz kalm fl olan kad nlarda muayeneyi zorlaflt ran, hastan n hekimle iletiflim kurmas - n olanaks zlaflt ran bir durumu ortadan kald rmak, hasta hekim iliflkisinde muayene ve örnek alma sürecine hastan n kat labilece i bir ortam yaratmay amaçlayan bir önlem olarak yönetmelikte yer bulmufltur. Yönetmelikte yer alan ve zorla muayeneye iflaret eden düzenleme ile bu madde aras nda bir çeliflki ortaya ç kt da görülmektedir. Kad n n muayenesinde uygun koflullar yaratmay hedefleyen yönetmelik, genel muayene ilkelerinde özensiz bir yaklafl m göstermektedir. Ancak sa l a zarar verme durumunda muayene ve örnek alman n gerçeklefltirilemeyece ini ifade ederek, hekimlik uygulamalar n n standart kurallar n n benimsendi i koflullar da olanakl k lm flt r. Kaynaklar: 1. Istanbul Protocol, Manual on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Professional Training Series No.8, United Nations, New York and Geneva, Yalvaç G, Gerekçeli-Karfl laflt rmal -Tablolu Yeni ve Eski Metinleriyle Yeni Türk Ceza Kanunu, Adalet Yay nevi, Ankara, Yalvaç G, Karfl laflt rma Tablolu Yeni Ceza Muhakemesi Kanunu, Adalet Yay nevi, Ankara,