M L L Î F O L K L O R

Transkript

1 M L L Î F O L K L O R Üç Ayl k Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi International and Quarterly Journal of Folklore Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires Türkiye de ilk halkbilimi enstitüsü 1966 y l nda bu adla kuruldu. Cilt/Volume/Tome: 8 Y l/year/année: 15 Say /Number/Nombre: 57 Bahar/Spring/Printemps: 2003 ISSN Ç NDEK LER / Contents / Sommaire Hakem Kurulu /Editorial Board / Comité d'experts...3 Birkaç Söz/Foreword/ Par l'éditeur...4 M. Öcal O UZ Prof. Dr. Talât S. Halman ve Âfl klamalar / Minstrel-Poet Kind Poems by Talât S. Halman/ Talât S. Halman et ses poèmes improvisés...5 Prof. Dr. M. Öcal O UZ Selim S rr Tarcan n Bir Makalesi: Yeni Zeybek Raks /An article by Selim S rr Tarcan: A New Zeybek Dance /Un article de Selim S rr Tarcan: La nouvelle danse de Zeybek...10 Doç. Dr. Metin EK C Folklorda Ça dafl Araflt rma Metodlar n n Baz Yönleri Hakk nda / On Some Aspects of Contemporary Folklore Research Methods/A propos de certains aspects des méthodes de recherche modernes dans le domaine du folklore...26 Doç. Dr. Fuzulî BAYAT Nark z Destan ve Dede Korkut/ The Epic Story of Nark z and the Book of Dede Korkut/ Dede Korkut et l épopée de Nark z...39 Doç. Dr. Nerin KÖSE nsan, Çevre, Kültür Etkileflimi Çerçevesinde Bar nma Kültürü / The Building Types and Building Culture in Accordance to the Relationship Between Human, Environment and Culture / La culture du refuge dans le contexte del influence mutuelle de l homme, de l environnement et de la culture...46 Doç. Dr. Y. Cemalettin ÇOPURO LU Ayt s; Ayt s-tart s/ The Genre of Ayt s and Verbal Dueling Among Kazak Folk Peots/ Ayt s; Ayt s-tart s...58 Yrd. Doç. Dr. Nergis B RAY O uz Ka an Destan n n Kahramanl k Mitosu Bak m ndan Çözümlenmesi / An Evaluation on the Epic Story of Oguz Ka an by View of Heroism Myth / Analyse de l épopée d O uz Ka an basée sur le mythe de l héroïsme...76 Yard. Doç. Dr. Tar k ÖZCAN O uz Ka an Destan nda Hayvanlar/ Animals in the Epic Story of Oguz Ka an/ Les animaux dans l épopée d O uz Ka an...82 Merdan GÜVEN Tura Oyunu / A Folk Game: Tura / Le jeu de pile ou face...92 Yard. Doç. Dr. R dvan ÖZTÜRK Karacao lan n Baz fiiirlerinde Ölüm mgesi / Death Images in Some Poems of Karacao lan/ L image de la mort dans quelques poèmes de Karacao lan...96 Yard. Doç. Dr. Hülya ÇEV RME Millî Folklor 1

2 Sözlü Gelenekteki Yemek Dualar na Dair/ On the Dining Prayers in Turkish Oral Tradition/ A propos des prières de repas dans la tradition orale...98 Yard. Doç. Dr. Hamiye DURAN Âfl k Mehmet Demirci nin Ali ile Fatma Hikâyesi/ The Folk Story of Ali and Fatma Composed by Minstrel-Poet Mehmet Demirci / L Histoire de Ali et Fatma du poète populaire (âfl k) Mehmet Demirci Yard. Doç. Dr. Ali YAKICI Osmanl Devleti nde fiair ve Yazarlar Himaye Kriterleri / The Criteria for Taking Poets and Writers Under Protection in Ottoman Empire / Critères de patronage des poètes et écrivains dans l Etat ottoman Yrd. Doç. Dr. M. Muhsin KALKIfiIM Türk fiah s Adlar nda Hayvan Kültü/ Animal Cult Is Carried in Turkish Names / Le culte des animaux dans les noms propres turcs Ahmet KARADO AN Delikli Tafltan Geçmek Öksürü e fiifa m d r? / Is It Cure for Cough Passing Through a Sink? / Le passage par la pierre trouée guérit-il la toux? Alaattin UCA Türk Dili ve Kültürünün Alman Dili ve Kültürüne Etkileri / The Influences of Turkish Language and Culture on German Language and Culture / Influence de la langue et de la culture turques sur la langue et la culture allemandes Nejdet KELEfi Yunan flgalinin Kültürel Etkisi: Nazik Türküsünün Afyon Varyant / Cultural Effects of Turkey s Invasion by Greeks: Afyon Version of the Folksong Nazik / Influence culturelle de l occupation grecque La Variante d Afyon du Chant de Nazik Ahmet O UZ Köro lu Destan n n Sosyal ve Tarihsel Temelinin ncelenmesine Katk / A Contribution to the Studies on the Historical and Social Foundations of the Epic Story of Köro lu / Contribution à l étude de la base historico-sociale de l épopée de Köro lu R za MOLLOV Çev: Kemal BOZ Folklorcunun Kütüphanesinden / Books from a Folklorist s Library / De la bibliothèque du folkloriste Ruhi ERSOY G.F. Yumart; UlÉp HalapÏsem, ÇÉvafl KÏneke zdatel stvi, fiupaflkar, 1993, 286 s Feyzi ERSOY Gazi Üniversitesi ve Türk Halkbilimi Çal flmalar Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü ve Çal flmalar Hakk nda Bir Araflt rma / A Survey on the Research and Studies in the Department of Turkish Language and Literature, the Faculty of Social and Applied Sciences at Gazi University /Etude sur le Département de Langue et Littérature Turques de la Faculté des Sciences et des Lettres de l Université de Gazi et sur ses activités Neslihan lknur KOÇ Tuba SALTIK ÖZKAN Millî Folklor-Uluslararas Halkbilimi Dergisi Yay n lkeleri /The Publication Principles/ Principes de publication Millî Folklor

3 HAKEM KURULU Editorial Board/Comité d'experts Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Prof. Dr. Ali Berat ALPTEK N Prof. Dr. Ensar ASLAN Prof. Dr. Sarah G. Moment ATIfi Prof. Dr. Muhan BAL Prof. Dr. lhan BAfiGÖZ Prof. Dr. Mustafa CEM LO LU Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. fiükrü ELÇ N Prof. Dr. smail GÖRKEM Prof. Dr. Nevzat GÖZAYDIN Prof. Dr. Umay GÜNAY Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Prof. Dr. Abdulhamid HÉN A Prof. Dr. fiakir BRAYEV Prof. Dr. Metin KARADA Prof. Dr. Kamil V. NER MANO LU Prof. Dr. James P. LEARY Prof. Dr. Hasan ÖZDEM R Prof. Dr. Karl REICHL Prof. Dr. Saim SAKAO LU Prof. Dr. Bilge SEY DO LU Prof. Dr. Abdeljelil TEM M Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Prof. Dr. Kemal YÜCE Doç. Dr. Erman ARTUN Doç. Dr. Pakize AYTAÇ Doç. Dr. Ali ÇEL K Doç. Dr. Ahmet DO AN Doç. Dr. Metin EK C Doç. Dr. Metin ERGUN Doç. Dr. fieyma GÜNGÖR Doç. Dr. Nerin KÖSE Doç. Dr. Nebi ÖZDEM R Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN Doç. Dr. Esma fi MfiEK Doç. Dr. Ali TORUN Doç. Dr. Naciye YILDIZ Bu Say ya Ek Doç. Dr. Fatih K R fiç O LU Doç. Dr. Kaz m SARIKAVAK Doç. Dr. Musa Yaflar SA LAM Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Dicle Üniversitesi (Türkiye) University of Madison-Wisconsin (A.B.D) Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Yüzüncü Y l Üniversitesi (Türkiye) Uluda Üniversitesi (Türkiye) Bal kesir Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Tunus Bir Üniversitesi (Tunuseli) Ahmet Yesevî Türk-Kazak Üniv. (Kazakistan) Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye) Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan) University of Madison-Wisconsin (A.B.D) Ankara Üniversitesi (Türkiye) University of Bonn (Almanya) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Temimi Vakf (Tunuseli) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi (Türkiye) Çukurova Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) stanbul Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) F rat Üniversitesi (Türkiye) K. Dumlup nar Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Millî Folklor 3

4 B RKAÇ SÖZ M LLÎ FOLKLOR 15 YAfiINDA Millî Folklor, 1988 y l nda Türker Ero lu, Nejdet lhan, Murat Karabulut ve M. Öcal O uz taraf ndan o dönemde ad Millî Folklor Araflt rma Dairesi olan Halk Kültürlerini Araflt rma ve Gelifltirme Genel Müdürlü ü nün süreli yay n ihtiyac n karfl lamak düflüncesiyle kurulmufltu. Di er yandan da hsan H nçer in yay mlad Türk Folklor Araflt rmalar ile brahim Aslano lu nun yay mlad Türk Folkloru dergilerinin kapanmas yla ortaya ç kan ulusal düzeydeki süreli yay n bofllu unu doldurmay hedeflemiflti. Aradan geçen 15 y lda flair Mehmet Ç narl n n ifadesiyle gerçek hayali aflt ve bugün Millî Folklor Türk folklor çal flmalar n n uluslar aras adresi oldu. Geçen zaman flöyle bir hat rlayacak olursak, 1990 lar n bafl ndan itibaren özellikle Sovyetler Birli i nin da lmas yla ortaya ç kan Türk Dünyas nda Millî Folklor un önemli bir uluslar aras yay n olarak benimsendi i ve bu alana yönelik özel say ve dosyalar haz rlad görülür. Efl zamanl olarak, dünyada büyük yank uyand rm fl kuram ve yöntemlerle ilgili çevirilerle alanda önemli bir bofllu u dolduran Millî Folklor, Türkiye de folklor çal flmalar n n daha bilimsel ve kuramsal çerçevelerde yürütülmesine Prof. Dr. Umay Günay n dan flmanl nda yap lan bu çevirilerle önemli bir pencere açm flt r. Bu 15 y l içinde Millî Folklor, Azerbaycan, Dede Korkut, Köro lu, Nevruz, H drellez, Âfl k Edebiyat, Pertev Naili Boratav, Seyfi Karabafl, fiükrü Elçin ve Umay Günay adlar n tafl yan özel bölüm/dosya/özel say haz rlad. 15. y la girerken Millî Folklor, iki ödüllü, uluslar aras indeksler taraf ndan taranan, 56 say l k, 7 ciltlik ve yaklafl k olarak 8000 sayfal k bir folklor koleksiyonu oluflturdu. Bu çerçevede yüzlerce uluslar aras araflt rmada referans gösterildi. Birçok tan tma yaz s na konu oldu. Bunlar aras nda Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Merkezi nin süreli yay n Kanat ta Evrim Ölçer in kaleme ald yaz, bir anlamda 15. y l ödülü oldu. Bütün bu geliflmelerin dergi, okur ve yazar üçgeninde baflar ld gerçe ini tekrarlamak yersizdir. Teflekkürler Millî Folklor yazar ve okurlar. Bu say ya gelince, geçen say da sözünü etti imiz Gazi Üniversitesi ndeki halkbilimi çal flmalar yla ilgili haberimizi ve buna ba l olarak, öteden beri yürüttü ümüz ve bugüne kadar çeflitli üniversitelerimizi tan tt m z Halkbilimi Çal flmalar na Katk Sa layan Kurulufllar bafll kl yaz dizimiz çerçevesinde bu say da Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü nü bulacaks n z. Her say da oldu u gibi bu say da da ngilizce bafll klar Doç. Dr. Metin Ekici haz rlad /kontrol etti. Bu say da yaz lar n Frans zca bafll klar n ve özetlerin düzeltmelerini Dr. Laurent Mignon yapt. Daha hatas z bir dergi haz rlamam za katk sa layan her iki meslektafl m za da sonsuz teflekkürler. DÜZELTME VE ÖZÜR 56. say da, Doç. Dr. Osman HORA- TA yerine sefhen Doç. Dr. Fatih K R fi- Ç O LU nun ad hakem listesinde yer alm flt r. Düzeltir, yazarlar m zdan özür dileriz. 58. say m zda buluflmak üzere... M. Öcal O UZ Yay n Yönetmeni 4 Millî Folklor

5 PROF. DR. TALÂT S. HALMAN VE ÂfiIKLAMALARI Minstrel-Poet Kind Poems by Talât S. Halman Talât S. Halman et ses poèmes improvisés Prof. Dr. M. Öcal O UZ ÖZET Âfl kl k gelene i, saz eflli inde do açlama fliir yaratma sanat d r. Bu gelenek günümüzde Türkler aras nda korunmaktad r. Bu yerel kültür ürününü, küresel kültür, insanl n bir zenginli ine daha sahip ç kmak ad na tan mal d r. Yaz da, Talât S. Halman n eylem ve düflünce adam olarak bu konuda yapt klar ndan söz edilmektedir. Yaz n n sonunda, ilginç hikâyeleri bulunan iki koflma s na yer verilmektedir. Anahtar Kelimeler Talât S. Halman, Âfl kl k Gelene i, Do açlama RÉSUMÉ Les poètes populaires pratique l art de la création poétique improvisée avec accompagnement instrumental. Cette tradition continue d exister de nos jours chez les Turcs. Il faut que la culture mondiale face la connaissance de ce produit de la culture locale en vue de sauvegarder l une des richesses de l humanité. L article parle des actions et des pensées de Talât S. Halman à ce sujet. Deux de ses koflma relatant des faits intéressants se trouvent à la fin de cet article. Mots-clés Talât S. Halman, Tradions de poètes populaires, mprovisation UNESCO nun tan mlamas yla Somut Olmayan Kültürel Miras m z n küreselleflen ve gittikçe tek biçimlileflen dünyada bize özgü, özgün ve binlerce y l öncesine dayanan köklü geçmifliyle güçlü bir sanat alan olan âfl kl k gelene i, ülke içinde yap lan küçümsenemeyecek say - daki çal flmaya karfl n, uluslar aras alanda yeteri kadar tan t lamam fl ve yerel kalm flt r. Ça dafl dünyan n büyük bir bölümünde art k, yaz l edebiyat n d fl nda fliir üretilmemektedir. Hele bu fliirlerin bir enstrüman eflli inde do açlama söylenmesi, bir çok kültür için çok gerilerde kalm fl, zaman m zda görülmesi mümkün olmayan bir zenginliktir. Âfl kl k gelene- inin do açlama fliir söyleme, muamma asma, dudakde mez/lebde mez, tafllama, kompleks rüya motifi gibi son derece görsel ve görsellefltirmeye yatk n sanat verimleri, gören ve iflitenlerin flaflk nl klar n gizleyemedi i bir özgün yaratma alan d r. Türkü söyleme gelene- i ça m zdaki varl n Veysel, Mahsuni fierif, Ali zzet, Ferahi, Murat Çobano lu, Tafll ova, Kul Nuri gibi âfl klar n yaratmalar yla sürdürüyor. Böyle bir gelene in kendi kültür de erlerine önem veren, onlar küre ile paylaflma yöntem ve tekniklerini bilen bir ulusun elinde nas l bir küresel tüketime dönüflece ini hayal ediyorum. Türk halkbiliminin, özellikle halk müzi i araflt rmalar n n önemli isimlerinden biri olan ünlü Macar bestecisi Bela Bartok, Ne flafl lacak bir gerçektir ki bu gelenek bin befl yüz y ld r kesintisiz devam etmifltir. Böyle bir süreklili i baflka yerlerde bulamay z (Aktaran, Halman 1988:11) derken, san r m de erini bilmemiz gereken kültür varl n n özelli- ini bir yabanc gözüyle en çarp c flekilde anlatm flt r. Âfl k Edebiyat n n Türk edebiyat içinde önemli bir yeri oldu u ve bu edebi- Millî Folklor 5

6 yat n araflt r lmas gerekti i düflüncesi y llar nda kaleme al nan ilk folklor yaz lar nda kendine yer bulur. Ziya Gökalp, Fuad Köprülü ve R za Tevfik taraf ndan yaz lan bu üç makaleyle âfl k edebiyat n n araflt r lmas ve milli edebiyat oluflumunun temeline yerlefltirilmesi düflüncesi bir anlamda bilimsel bir bildirgeyle kamuya duyurulmufl ve k sa zaman içinde eyleme dönüfltürülmüfltür. Bafllang çtaki ulusçu bak fl sonraki dönemde halkç bak flla desteklenince, 20. yüzy l, âfl kl k gelene i araflt rmalar aç s ndan çok verimli olmufltur. Bir anlamda Osmanl dönemi flair antolojileri demek olan ve dönemin edebiyat elefltirmenleri taraf ndan yaz lan fiuara Tezkireleri nde ad san bulunmayan âfl klar, 20. yüzy lda Cumhuriyet dönemi edebiyat tarihçisi ve elefltirmenlerinin de er vermesiyle asl nda halk aras nda sözlü gelenek yoluyla kuflaktan kufla a geçerek günümüze ulaflan flöhret ve sanatlar na ayd nlar n da dikkatini çekebilmifllerdir. Âfl kl k gelene ine dikkatini yönelten araflt rmac ve ayd nlar, ne yaz k ki büyük oranda bu gelene i yerel ölçekte bir folklor ve sanat olay olarak alg lam fllar, bu gelene in küresel ölçekte tafl yabilece i de er üzerinde durmam fllard r. Günden güne yerel renk ve özelliklerini yitirerek tek biçimlileflen dünya için, son y llarda uluslar aras alanda büyük bir duyarl l k gözlenmektedir. Bu duyarl - l n en önemli göstergelerinden birisi de UNESCO nun 1972 y l nda imzalanan ve özellikle tafl nmaz kültür ürünlerini de- erlendirmeyi amaçlayan Kültürel Miras sözleflmesinden sonra, Somut Olmayan Kültürel Miras n korunmas na yönelik att büyük ad m ve gelinen sonuç kayda de erdir. Türk ayd n ve âfl kl k gelene i araflt r c s, dünyan n somut olmayan kültürel miras ba lam nda âfl kl k gelene ini yeni okumalarla zenginlefltirerek küresel kültürün bir parças haline getirmeyi denemelidir. Kurulan uluslar aras jüri taraf ndan 2001 y l nda sonuçland r lan bir proje kapsam nda UNES- CO taraf ndan iki dilde yay mlanan Somut Olmayan Kültürel Miras n 19 Bafl Yap t 19 ülkedeki ilginç geleneklerin foto rafl tan t mlar n içermektedir.(unesco 2001) Âfl kl k Gelene inin insanl n korunmas gereken somut olmayan kültürel miras çerçevesinde en az ndan bu 19 baflyap t kadar önemli ve küresel dikkate de er oldu unu düflünüyorum. Sadece Bela Bartok gibi yabanc araflt r c lar n de il, di er kültürleri çok yak ndan tan yan Türk araflt r c lar için de -Köprülü nün ifadesiyle bir dilber tarz olarak- âfl kl k gelene i, araflt r lmas, yaflat lmas ve küreye kazand r lmas gereken bir kültürel mirast r. Türkiye nin bu ölçütlerde ve özellikte say l ayd nlar ndan biri olan Prof. Dr. Talât S. Halman n âfl kl k gelene ine yönelen dikkati, yaflam öyküsü ile birlikte ele al nd nda daha bir anlam kazanmaktad r. Halen Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Bölümü Baflkan olan Halman, uzun y llar çeflitli Amerikan üniversitelerinde dil, kültür ve edebiyat alanlar nda ders vermifl, idarecilik yapm fl, Türkiye nin ilk kültür bakan olmufl, D fl flleri Bakanl Kültür flleri Büyükelçisi, UNESCO Yönetim Kurulu Üyesi olarak uluslar aras görevlerde bulunmufltur. (Onun bilim adam kimli iyle yapt çal flmalar buraya kaydetmek ne yaz k ki yaz m z n hacim ve amac n afl yor. Daha fazla bilgi adresinden al nabilir.) Say n Halman, hayat boyunca kültürlerin birbirlerinden etkilenerek oluflturduklar güzellikler kadar, kendi do al kaynaklar ndan gelen güzellikleri de görme ve de erlendirme özelili ine sahip bir ayd nd r. Onun bu duyarl l n yans tan bir çok yaz s ve eylemi vard r. Milli Folklor dergisinin Türk Halkbiliminde Genç Bilkentliler Yaklafl m Özel Say s na sunufl olarak yazd Halk Sözünün Dehas (Halman 2002:6-7) bafll kl yaz s onun bu alandaki bilimsel duyar- 6 Millî Folklor

7 l l n n son örneklerinden biridir, ilki de- ildir. Erendüz Atasü ve Mustafa fierif Onaran la birlikte haz rlad klar TRT2 de yay mlanan Sözün Büyüsü programlar ndan birisini (15 fiubat 2003) Gelenek ve Karacao lan konusuna ay rd n onun bilimsel biyografisinde yer alan halk kültürü ile ilgili yüzlerce çal flmay ihmal ederek ve bireysel deneyimimi öne ç kararak hat rlatmak istiyorum. Halman Hoca, 18 Temmuz 1988 tarihinde Milliyet Gazetesindeki Âfl klar flöleni bafll kl stanbul festivalinden söz etti i köfle yaz s nda flöyle yaz yor: Ulusal kültürümüzün en renkli yarat klar ndan biri olan âfl klar gelene i de festivali canland rd. Âfl klar flöleni oldum olas heyecanland r r beni. Her fleyden önce, kökleri Orta Asya ya dayanan halk fliirini ve müzi ini birlefltiren eski bir sanat - m zd r. Hatta belki de en eski sanat m zd r. Anadolu nun gönlünden gelen, samimi, canl bir fliir ve müzik türüdür. Ve çok ilginç bir yönü, ozanlar n an nda, irticalen fliir yaratarak yar flmas, birbirlerine sazla sözle karfl l k vermesidir. (Halman 1988:11) Türkiye Cumhuriyeti nin ilk kültür bakan olan Halman n âfl k edebiyat n n geleneksel gösterimlerine ve kökenlerine yönelen bu bilimsel dikkati, onun bilim adam kiflili inin yan nda bir dönem Türkiye nin kültür ifllerinden sorumlu en yüksek seviyedeki devlet temsilcisi olmas bak m ndan da çok önemlidir. Belki bundan daha önemli bir di er konu ise, onun bir nutuk ve nasihat üslubu içinde yap lmas na al fl k oldu umuz protokol konuflmalar n n bildik kal plar n k rarak, 1971 y l nda Kültür Bakan olarak kat ld Konya Âfl klar Bayram nda kendisinin kaleme ald ve Âfl k Talat mahlas n kulland âfl klama (âfl k tarz, âfl klar gibi anlamlar nda kullan l r) bir fliir okuyarak kürsüden inmesidir. Bas na yans yan bu radikal tav r, bakan fliir okur mu? diye düflünen devrin baflbakan taraf ndan hofl karfl lanmaz. Bu yaklafl m, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk kültür bakan n n istifas ile sonuçlan r. Baflka bir söyleyiflle Talât Halman, Cumhuriyet tarihinin âfl k tarz fliir yazd ve onu kürsüden okudu u için görevini b - rakmak zorunda kalan ilk ve tek bakand r. Ancak bu olay Talât Halman usland rmaz! Uluslar Aras stanbul Festivali nde mahlas n Halman Der ki fleklinde kulland koflma tarz ndaki fliiriyle âfl klar n aras nda flölene kat l r. Onun bu srar n n ard nda Devlet âfl klar hep ihmal etmifltir. Oysa âfl k gelene ini destekleyip yaflatmal y z. Bu ancak devlet veya bir büyük vak f taraf ndan yap labilir. (Halman 1988) fleklinde yaz ya geçirdi i düflüncesi egemendir. Edebiyat Nedir adl eserinde Jean- Paul Sartre, 1946 y l nda ç karmaya bafllad Temps Modernes adl dergisinde fliire yeteri kadar yer vermemekle, dolay - s yla fliiri sevmemekle suçlanmas na cevap verirken Beni fliirden nefret etmekle suçluyorlar Oysa bu, tersine, bizim fliiri çok sevdi imizin kan t d r. (Sartre 1995:16) der. Milli Folklor da fliire az yer verirken, Say n Halman n iki âfl klamas n yay mlamam z n Sartre duyarl l ba lam nda yorumlanmas n istiyoruz. Bununla birlikte, Fevzi Hal c n n âfl klar bayramlar gibi uzun y llar büyük bir gayretle yürüttü ü ikinci önemli kültürel etkinli i olan Ça r dergisinde Âfl klar Ulusun Gönlü, Öz Sesi bafll kl ve Kültür Bakan say n Talât S. Halman n Konya Âfl klar Bayram nda aç fl konuflmas olarak okudu u fliirdir aç klamas yla yay mlanan olayl fliir yeni sanat verimlerine ilham verebilecek bir hikayeye sahip oldu u kadar, tarihe fl k tutmas yla da önem tafl maktad r y l nda yay mlanan ikinci fliir ise, Halman Hoca n n aradan geçen zamanda âfl kl k gelene i konusundaki yaklafl m n aynen korudu unu, ilk fliirin geçici bir hevesin ürünü olmad n göstermektedir. Yaz m z n sonunda, bu iki âfl klamay yeniden okurun dikkatine sunuyoruz. Millî Folklor 7

8 ÂfiIKLAR ULUSUN GÖNLÜ, ÖZ SES Merhaba âfl klar, selâm sizlere! Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Ac r m fliirden nasipsizlere. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi H nç ve nefret saçar karanl k kifli. Sevgi ve fliirdir âfl k n ifli. Sürsün güzelli in gülümseyifli, Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Sevmezler yalan, kini, d rd r ; K narlar hasedi, cengi, vur k r ; Bar fl k gezerler k r, bay r ; Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Duygudur âfl k n kemi i, eti. yi güçler ezer kötü niyeti. En güzeli, sevgi Cumhuriyeti. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Çok çektik kavgadan, h rstan ötürü. Bitsin nefretlerin çirkin h r gürü, Bafllas n uzlaflma, bar fl, hoflgörü. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Nifak kol gezerse toplum bozulur. Geçsin çat flman n yerine huzur. Karanl bo sun inanç dolu nur. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Milletin kavgadan usanc vard r, Bölünen toplumda tüm sanc vard r, Türk ün bütünlü e inanc vard r. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Asla görmemifltir Türkler esirlik Sürdükçe ulusal bar fl ve birlik Aflk ve fliir gibi düzenle dirlik. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Mevlânâ dan gelen iman ilkesi, Yunus un fliir ve sevgi ülkesi, Atatürk ün üstün Türk mucizesi, Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Yönelmek iyiye, aflka, güzele, Yorulmak inançla, ruhla, ülküyle, Yaflamak birlikte, dostça, elele Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. Âfl k Talât der ki Bakan Halman a: E ri yol olamaz do ru bakana. Âfl k m halk ma, sulha, ozana. Âfl klar ulusun gönlü, öz sesi. (Halman 1971:4) 8 Millî Folklor

9 ÂfiIKLARA GÜZELLEME Yurdumuzun kalbi fliirde atar: Âfl klar fiöleni cana can katar. Ozanlar cofltukça neflemiz artar. Âfl klar fiöleni cana can katar. Bu ozanlar aflk n ve sözün eri; Güzelim Türkçemiz do al beri. Bize onlar sundu eflsiz sesleri: Âfl klar fiöleni cana can katar. Güzellefltirirler her gülücü ü; Onlardan tad al r so an cücü ü; Bir cennet yaparlar bir öpücü ü Âfl klar fiöleni cana can katar. Önlerinde flair Feyzi Hal c ; Yaratt klar her türkü kal c ; fiiirleri, k na sokar k l c Âfl klar fiöleni cana can katar. Devlet, ozanlar unutmufl mu, ne? Hiç kulak asm yor fliirlerine Hükümet görsün flu gerçe i yine: Âfl klar fiöleni cana can katar. Ozanlar, sevgili vatan mal d r: Her birine maafl ba lanmal d r, Türlü türlü destek sa lanmal d r. Afl klar fiöleni cana can katar. Halman der ki: Can m koflmalar girer yar fla, Tomurcuk saçarlar yaza ve k fla; Ozanlar tutkundur aflka, bar fla. Âfl klar fiöleni cana can katar. (Halman 1988:11) Kaynakça Halman,Talât S.(1971), Âfl klar Ulusun Gönlü, Öz Sesi, Ça r Dergisi 16.(1988), Âfl klar fiöleni, Milliyet, 18 Temmuz,.2002), Halk Sözünün Dehas, Milli Folklor 55 Sartre, Jean-Paul. (1995), Edebiyat Nedir?, (Çeviren:Bertan Onaran), stanbul:payel Yay nlar. UNESCO (2001) Première Proclamation des chefs-oeuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité. Millî Folklor 9

10 SEL M SIRRI TARCAN IN B R MAKALES : YEN ZEYBEK RAKSI An article by Selim S rr Tarcan: A New Zeybek Dance Un article de Selim S rr Tarcan: La nouvelle danse de Zeybek Doç. Dr. Metin EK C * ABSTRACT Folklore studies in Turkey has began at the beginning of the 20th century. There are some important figures who must known by Turkish folklorists. Not only their names, but also their aims and works must be recognized. One of those early folklore scholars in Turkey is Selim S rr Tarcan. In this article, I have tried to outline and point out some key words of the article written by Selim S rr Tarcan. I, also, attached the original article written by Selim S rr. The reason for that is his article was published before the alphabet change took place in Turkey. In other words, Selim S rr s article was published in 1926 in Arabic alphabet, and therefore most folkdance researcher in contemporary Turkey are not being able to use it. Tarcan s article is very important for contemporary Turkish folklorists from countless point view. In my brief evaluation or introduction, I have tried to explain all those points. Key Words Tarcan, Zeybek, Turkey, Folkdance Halk Bilimcilerin yak ndan bildi i üzere, Türkiye de halk bilim çal flmalar 20. yüzy l n bafllar nda, baflka bir ifadeyle 1910 lu y llarda bafllam flt r. Yine Cumhuriyet in kuruluflundan itibaren, halk bilim çal flmalar türküler ve halk oyunlar üzerinde yo unlaflm flt r. Bu yo- unlaflmay sa layan ve Türkiye de Halk Bilimi alan n n yeni bir bilim dal olarak kabul edilmesinde önemli bir yere sahip olan düflünür ve fikir adamlar yan nda, araflt rmac ve uygulamac insanlar vard r. Türkiye de Halk Bilimi (Folklor) terimini ilk defa kullanan Ziya Gökalp Halk Medeniyeti 7-Bafllang ç (23 Temmuz 1913) yaz s ile ve de R za Tevfik (Bölükbafl ) Folk-lore (5 Mart 1914) tarihli yaz s ile Folklore teriminin bir bilim dal olarak anlam n vermifllerdir. Bu düflünürlerin terim ve teori yaz lar - n, edebiyat ve özellikle halk edebiyat alan ndaki çal flmalar yla Fuad Köprülü destekleyip, geniflletmifltir. Burada, Cumhuriyet in ilk y llar ndaki Türk halk bilim çal flmalar n n ayr nt l bibliyografyas n vermek niyetinde de iliz. 1 Bu makalenin amac ; Cumhuriyet in ilk y llar nda Türk halk bilim çal flmalar na teorik ve pratik anlamda çok yönlü katk da bulunan Selim S rr (Tarcan) Bey in Yeni Zeybek Raks adl makalesi hakk nda bir de erlendirme yapmak ve özellikle Türk Halk Oyunlar hakk nda çal flma yapan meslektafllar - m za, Selim S rr Bey in kendi yazm fl oldu u makaleyi, aktarma olarak, burada sunmakt r. Selim S rr Bey in Haftal k Mecmua n n 1926 y l nda 3. say s nda (Vatan Matbaas ) yay nlam fl oldu u Yeni * Ege Üniversitesi, Türk Dünyas Araflt rmalar Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dal Ö retim Üyesi. 10 Millî Folklor

11 Zeybek Raks adl makalesi, kendisinin Beden Terbiyesi Genel Müfettifli olarak, Arap harfleriyle yazd bir makaledir. Makalenin ilk sayfas nda, ça dafl giyimli bir bayan ve yine ça dafl k yafette bir erke in bir dans bafllang c veya sonundaki durufllar n n resmi bulunmaktad r. Resmin hemen alt nda ise, büyük Atam z Mustafa Kemal Atatürk ün flu sözleri yer almaktad r: Zeybek Raks bu yeni flekliyle her içtimai salonda kad nla birlikte oynanabilir, oynanmal d r. Makalenin bundan sonraki k s mlar ise, çeflitli alt bafll klar alt nda devam etmektedir. lk olarak Yeni Zeybek Raks ve Gazi Pafla n n Takdirleri bafll alt nda; 1925 y l nda zmir K z Lisesi nde Selim S rr Bey in kendi düzenledi i bir zeybek oyununu ö rencilerinden Mualla Han mla birlikte oynamas ve oyunu seyreden Atatürk ün bundan çok hofllanarak tekrar n istemesi ve Selim S rr Bey den oyun hakk nda bilgi ald ktan sonra, konuflmas nda bu tür yenilefltirme çal flmalar n n önemine ve sürdürülmesine dikkat çekifliyle ilgili Yeni As r Gazetesi nin ve Yeni Gün Gazetesi nin 14 ekim 1925 günlü nüshalar ndaki haberlere yer verilmifltir. Yukar daki genel giriflten sonra, Selim S rr Bey in as l makalesi diyebilece- imiz k sm yer almaktad r. Biz de de- erlendirmemizi bu k s m üzerine kurmak istiyoruz. Selim S rr Bey in makalesi kendi dönemi içinde ve hatta günümüzde bile oldukça sa lam bir kurguya sahiptir. Makalede, yukar da bahsedilen genel giriflten sonra, raks n ne oldu u konusunda sviçreli ve Amerikal bilim adamlar - n n tan mlar na yer verilmektedir. Bu durum, 20. yüzy l bafllar nda Türk bilim adamlar n n dünyay takip etme konusundaki güçlerini göstermektedir. Yine, Afrika ve güney Asya yerli kabileleri aras nda yap lan antropolojik araflt rmalara de inilmifl olmas ve o kabilelerin danslar ile Türk halk oyunlar aras ndaki farka dikkat çekilmifl olmas da son derece önemlidir. Selim S rr Bey in dans ba lam nda sanat ve hüner aras nda yapt ayr m da son derece dikkat çekicidir. Selim S rr Bey in Mahalli Rakslar n Beynelmilel Rakslardan Fark bafll kl k s mda ortaya att fikirler ise, makalenin kaleme al nd dönemde mevcut olan milli devlet oluflturma yolunda nelerden yararlan lmas gerekti i konusundaki yaklafl mlar yan nda, yine ayn dönemin ça dafllaflmak düflüncesine yönelik olarak da halk oyunlar n n de erlendirilmesi gerekti ine yönelik düflüncelerdir. Selim S rr Bey e göre; Polka, Tango, Foksturod gibi danslarda maksat, musikinin sesine ayak uydurup, bir vezin dahilinde muayyen ve mahdut bir tak m s çray fllarla hofl vakit geçirmekten ibarettir. Uluslar aras özellik kazanm fl danslar bu flekilde de erlendiren yazara göre, milli danslar n amac çok farkl ve yüksektir. Milli oyunlar bir halk n karakter ve duygular n gösterir. Bu özellikleri dolay s yla da çok de erli bir gelenek say lmal d r. Halk oyunlar m z n, milli duygu ve karakterimizi yans tan türden yaratmalar oldu unu fark eden Selim S rr Bey, di er taraftan bu oyunlar n herkesin kendi zevk ve keyfine b rak lm fl, âdeta terkedilmifl gibi durdu unu, oysa bu k ymetli hazinenin de erlendirilip, ifllenmesi ve bir bütün içinde daha güzel sunumlar n n yap lmas gerekti ini ifade et- Millî Folklor 11

12 mekte ve bu noktada Gökalp ve Köprülü ile ayn çizgide oldu unu göstermektedir. Bir spor adam olarak tan d m z Selim S rr Tarcan, Türk halk oyunlar konusundaki tecrübesinin ne oldu u hakk nda soru soranlara da oldukça güzel cevaplar vermektedir. Kendisi 1313 (1895) y l nda zmir e yeni tayin edilmifl bir zabit iken ilk defa zeybekleri gördü- ünü ve onlar n Kadifekale de oynad klar oyunlar zevkle izledi ini, savafltan sonra zmir de kald y llarda da zeybek oyunlar na duydu u ilginin art p, zmir, Ayd n, Denizli ve Manisa da zeybek oyunu izlemeye ve araflt rmaya gitti ini, ancak yurt d fl na gidince bu ilgisinin uzunca bir süre kesilmek zorunda kald n söylemektedir. Selim S rr Bey in zeybek oyunlar - na, belki de Türk halk kültürüne büyük bir ilgi duymas n n temelinde, içinde yaflad devrin düflünce dünyas ndaki geliflmeler ve bir o kadar önemli olan yurt d fl tecrübesi bulunmaktad r. Makalesinin sveç te Neler Gördüm bafll kl k sm nda, kendisi bunu genifl bir flekilde aç klamaktad r. Selim S rr Bey beden e itimi alan nda e itim görmek için sveç e gitmifl ve orada milli duygular n çok güçlü oldu unu gözlemlemifl ve bunun sebebini araflt rm flt r. Neticede, halk oyunlar na verilen önem, halk türküleri ve oyunlar konusunda yap lan araflt rma ve kurulan ilk folklor aç k hava müzesi nin sveç halk n n milli duygular n n geliflmesi ve pekiflmesindeki yer ve önemini tespit etmifl ve Türkiye ye dönünce bu konuda kesinlikle bir fleyler yapmaya söz vermifltir. Dönünce de zeybekler aras nda ve zeybekler hakk nda uzunca bir araflt rma yapm fl ve sonuçta Tarcan Zeybe i ad yla bilinen bir Sar Zeybek türküsünü zeybek oyunu olarak düzenlemifl, hem kendisi oynam fl, hem de oynanmas n sa lam flt r. Günümüzde bu oyunun oynan p, oynanmamas veya özelliklerinin ne oldu u veya ne kadar iyi olup, olmad n n takdiri Türk halk oyunlar ve türküleri uzmanlar n n iflidir. Biz, burada bu konuda yorum yapacak de iliz. Ancak, Selim S rr Bey i yarg larken, onun, bizlere bir fleyler b rakmay baflard göz ard edilmemelidir. Sonuç olarak; Selim S rr Bey, Türkiye Cumhuriyeti devletinin bir Türk devleti olarak kurulmas çal flmalar na kültür ve sanat noktas ndan katk da bulunmaya çal flm fl bir Türk insan olarak takdir edilmelidir. Türk halk bilimcileri, daha pek çok Cumhuriyet in ilk y llar ndaki zor flartlar alt nda Türk düflünür ve bilim adamlar n n bu ülke için neler yapt klar n araflt r p, ö renmek ve en zor günlerde bile Türk kültürünün Türk insan için ne kadar de erli oldu unu anlamak ve aktarmak zorundad r. Selim S rr Bey in yapt klar kadar, yapmaya çal flt klar, düflündükleri ve Türk kültürüne hizmetleri her bak mdan de erlidir. Ekte sundu umuz makale de hem halk bilimi teorisyenlerine, hem halk müzi i uzmanlar na ve hem de halk oyunlar (danslar ) uzmanlar na yol aç c bir örnek olarak de erlendirilmelidir Millî Folklor

13 Haftal k Mecmua Neflriyat : 3 YEN ZEYBEK RAKSI Muharriri: Terbiye-i Bedeniye Müfettifl-i Umumisi Selim S rr (TARCAN) Reis-i Cumhur Gazi Pafla Hazretlerinin Sözleri Zeybek raks bu yeni flekliyle her içtimai salonda kad nla birlikte oynanabilir, oynanmal d r. Vatan Matbaas stanbul: 1926 Millî Folklor 13

14 Yeni Zeybek Raks ve Gazi Pafla n n Takdirleri: zmir de münteflir 3 Yeni As r Gazetesi nin (9118) ve Yeni Gün Gazetesi nin 86 numaral 14 Teflrin-i Evvel (Ekim) nüshalar ndan: Teflrin-i Evvel, Sal günü akflam Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Pafla Hazretleri, zmir de K z Muallim Mektebini teflrif buyurmufllard. Gazi Pafla taraf ndan izhar 4 olunan arzu üzerine Terbiye-i Bedeniye Müfettifli Umumisi Selim S rr Bey kendi yetifltirdi i talebelerden Mualla Han mla birlikte tertip ve ihya 5 eyledi i zeybek raks n oynad lar. Bu o kadar cazip, o kadar hofl bir manzara idi ki, sahneden gözleri bir an ay rmak mümkün olmuyordu. Bilhassa, Gazi Pafla Hazretlerinin mahzuziyeti 6 çehrelerinde okunuyordu. Oyunu tekrar ettirdiler. Mütakiben, yanlar na davet edip Selim S rr Bey e iltifat ettiler ve bu yeni raks hakk nda baz izahat ald ktan sonra, büyük Gazi halka hitaben: Han mefendiler, Beyler! Selim S rr Beyefendi ile flimdi dans hakk nda ufak bir müdavele-i efkarda 7 bulunduk. Kendisi zeybek raks n ihya ederken ona bir flekl-i medeni vermifltir. Bu yüksek sanatkar üstad n eseri hepimiz taraf ndan seve seve kabul edilerek milli ve içtimai hayat m zda yer tutacak kadar tekemmül etmifl, bedii bir flekil alm flt r. Art k Avrupal lara bizim de mükemmel bir raks m z var, diyebiliriz ve bu oyunu salonlar m zda oynayabiliriz. Zeybek raks bu yeni flekliyle her içtimai salonda kad nla beraber oynanabilir ve oynanmal d r. demifllerdir. Badehu 8, tekrar Selim S rr Bey e dönerek: Yorulmad n zsa Mualla Han mla bir defa daha fakat flehir elbisesiyle oynad n z görmek isterim. buyurmufllard r. Selim S rr Bey üçüncü defa olarak Zeybek Raks n oynam fl ve pek sürekli alk fllar aras nda sahneden ayr lm flt r. Gazi Pafla Hazretleri tekrar Selim S rr Bey in elini s karken: Pek k ymetli bir eser vücuda getirdiniz! demifllerdir. Raks Bir htiyac- Ruhidir: Raks; insanlarda ve hayvanlarda psikolojik ve fizyolojik bir ihtiyaçt r. Vücutta toplanan asabi kuvvetlerin tezahürüne vesile olan, heyecan uyand ran, faaliyet-i oyunla rakstan ibarettir. Onun için raks bir nevi tehyicattan 9 (emotitive) baflka bir fley de ildir. Sevk-i tabii 10 ile s çrayan, tepinen çocuk iptidai bir raks tasla yapar. Erkek kufllar n diflileri etraf nda uçmas da bir nevi rakst r. Purujlar, Yeni Zellandal lar ve dahi bir çok zenci kabileleri yabani hayvanlar n seslerini taklit ederek, bak rdan, tenekeden veya kasnak üzerine gerilmifl deriden ibaret olan sazlar - n n ç kard gürültüye ayak uydurup saatlerce tepinirler. Pek çok köylüler bir a zdan ba rarak söyledikleri türkülerle el ç rparak oynarlar. Bu iptidai evza ve hareketi tetkik edersek insanlar n ahlak ve tabayii hakk nda bir fikir edinmifl oluruz. Çünkü raks ve musîki hars n temelidir, akide, ahlak ve seciyenin de muayyenidir. Befleriyetin her devrinde raks n muhtelif flekilleri vard r. Pek eski zamanlarda muharebelere gidildi i zaman ordunun önünde k l nç-kalkan ve cirit oyunlar oynarlarm fl. Bunlardan baflka ibadethanelerde ve cenaze alaylar nda dini rakslar icra edilirmifl. Biz de Mevlevilerin senelerce tekkelerde ney, tambur, def, dümbelek çalarak dönmesi veya Rufailerin bir ahenk m trabla tepinmesi hep ibadetin birer raks fleklinden baflka 14 Millî Folklor

15 bir fley de ildir. bunlardan baflka hüsn-ü aflkdan do an rakslar da vard r ki, bunlar kemal mertebesine erifltiren kadim Yunanl lar olmufltur. Atina dan rebablar n, korolar n ahengiyle nim üryan kad nlar mevzun hareketleriyle ihtisasat- ulviyye-i befleriyeye tercüman olurlarm fl. Dalkaros Raks çin Ne Diyor? sviçre deki raks mekteb-i alisi müdürü profesör (Dalkaros) raks flöyle tarif ediyor: Zaman ile mesafenin aras ndaki münasebetin tahlil-i tecrübisine istinat ederek hassasiyet-i uzviyyeyi 11 tekemmül ettiren, vücudun aheng-i tabiisini 12 tanzim eden bir sanatt r. Raksta hüner musîkideki letafet-i savtiyeyi 13 hareketin ahengiyle birlefltirerek bir fliir vücuda getirmektir. Her biri bir mana ifade eden hareketlerin ve jestlerin tam, mükemmel ve ahenkdar olmas na itina etmelidir. Raks n çeviklik ve atiklik hareketlerinden ibaret oldu unu zannetmek veya onu yap lmas güç bir hüner ve marifet telakki etmek, raks anlamamak demektir. Musîkide sesler ne ise, raksta da hareketler odur. zadora Dunkan Ne Diyor? Dünyada sermedi 14 bir flöhret kazanan Amerikal zadora Dunkan raks hakk nda flöyle diyor: tikad mca raks yaln z evza ve hareket ile ruh- befleriyyeyi intak 15 etmekten ibaret bir sanat de ildir. Belki tabiat daha ahenkdar, daha mülayim bir tarzda taklit ve temsildir. Sanat- raksta en büyük umde 16 -i flekl ve hareketin vahdetidir. Tabiatta sebk 17 ve rabttan 18 ari hiçbir fley yoktur. Hayat n kâffe-i hâlât nda 19 bir tevazün meflhuddur 20. Sanat- raksta ise, bu müvazenet 21 bütün üryanl ile tecelli eder. Tabiatta güzel eflkali arayarak onlar n ruhunu lisana getirip harekat keflf etmek. Raks iflte budur. Mahalli Rakslar n Beynelmilel Rakslardan Fark : Maalesef raks n bedii k ymetini düflünenler memleketimizde pek az oldu u için gelifli güzel her s çrayan alk fllamakta büyük bir semahat gösteriyorlar. Harekat n ahenk ve terkibine, jestlerin güzelli ine vaz ve turlar n manas na de- il, sürat ve çevikli e bak yorlar. Bina-i aliye-i sanat de il, hüneri alk fll yorlar. Türk ün bedii ve milli rakslar n alelumum beynelmilel mahiyeti haiz olan Polkalar, Foksturodlar, Tangolarla kar flt rmamal d r. Filhakika bu nevi rakslarda güzel oynamak zan olundu u kadar kolay de ildir. Ancak bunlarda maksat, musîkinin sesine ayak uydurup bir vezin dahilinde muayyen ve mahdut 22 bir tak m s çray fllarla hofl vakit ge- RES M 2- Kad n yaln z raks ederken (Raks n üçüncü flekli) Millî Folklor 15

16 çirmekten ibarettir. Milli ve bedii rakslar n ise gayesi çok yüksektir. Halk n karakterini ve ihtisaslar n ifade ediyor. Onun içindir ki, milli rakslar k ymetli ananelerden maduttur 23. Onlar keyfi flekillerden kurtarmak, onlara sabit ve bedii bir form vermek laz md r. Öyle olmazsa herkes akl na, zevkine mülayim gelen evza ibda 24 etmekte beis 25 görmez, bu suretle iki kiflinin oyunu birbirine benzemez. Zapt ve tespit edilmeyen, usule tabi olmayan ne musiki, ne raks payidar olur. Zeybek Oyununa Nas l Heveslendim? 1313 (1895) senesinde Yunan aleyhimize ayaklanm flt. Ben de o zaman mektepten zabit ç km fl ve zmir e memur edilmifltim. Her tarafta tahflidat 26 oluyordu. Manisa dan, Ayd n dan, Denizli den ak n ak n gelen redifler zmir den toplan yordu. Bu askerlerin hemen hepsi de Çam bölmesi gibi iri yar zeybeklerdi. Yeni Kale ve Kadife Kale de aç k ordugah kurdular, gündüzleri talim yap - yor, geceleri de meflaleler yakarak zeybek oyunlar oynuyorlard. flte ben, bu seyrine doyulmaz merdane rakslar o zaman görmüfl ve hayran olmufltum. Harpten sonra güzel zmir de dört sene kald m. Her f rsat düfltükçe Ayd n da, Denizli de, Manisa da, Akhisar da eflraf n delaletiyle efeleri oynat r, kendim de aralar na kar flarak onlar taklide çal fl rd m. zmir den ayr ld ktan sonra on sene kadar zeybek oyunu oynama a f rsat düflmedi. sveç te Ne Gördüm? Meflrutiyetin ilan n müteakip sveç e terbiye-i bedeniye tahsiline gitmifltim. Orada halk n milli duygular n çok kuvvetli buldum. Bu duygular n nas l tenmiye 27 edildi ini tetkik ettim. Halk flark lar na ve halk rakslar na fazla ehemmiyet verdiklerini gördüm. Belki bundan altm fl sene evvel orada (halk rakslar muhipleri 28 ) cemiyeti teessüs etmifl 29, bu cemiyet azalar sveç in her taraf na seyahat ederek Dalikarl da, skana da, Esmoland da, Vermaland da, Norland da bulduklar milli flark lar toplam fllar, mahalli rakslar iyi bilenlerden birer aile al p Stockholm a getirmifller. Onlar Eskansin millet bahçesinde t pk kendi köylerindeki flekilde, fakat daha muntazam ve daha zarif bir tarzda infla ettikleri evce izlere yerlefltirmifller. Eskansin millet bahçesi sveç tarihi hürriyet ve tarih-i terbiyesinin canl bir numunesidir. fiehrin en güzel bir noktas nda, bir göl kenar nda, zarif bir tepede dil niflin 30 bir park and r r. Köylülerin evlerini kal n kalaslar ve direkleri birbi- RES M 3- Zeybe in erkek ve kad n mahalli k yafeti 16 Millî Folklor

17 rine çatarak hiç çivi kullanmadan gayet dayan kl ve kullan fll bir flekilde yapm fllar. flte bu evlerde köylü anane ve âdetleri ile yafl yor. Park n ortas nda aç kta bir sahne vücuda getirilmifl, orada Pazar ve Çarflambalar güzel havalarda köylüler milli sazlar, milli k yafetleri ile milli oyunlar n oynuyorlar. fiehrin en kibar s n f na mensup olan kimselerde gelip bu rakslar ö reniyorlar. sveç bu kadarla iktifa 31 etmemifl senesinde Zees kasabas nda, oyun muallim mektebini tesis ederek, milli rakslar slah ve onlara bedii ve terbiyevi bir flekil vermifller. Bunlar n bir k sm n büsbütün terk, bir k sm n tebdil, bir k sm n da yeniden ibda ederek ananâta idhal etmifller. sveç maarif nezareti bu rakslar n güftelerini, notalar - n, resimlerini tab edip mekteplere meccanen tevzi etmifl, flehir emaneti bu risalelerden yüz binlerce bas p, köylere meccanen yollam flt r. En asil ailelerin ezvak s ras na giren, nihayet memleketin operas nda yer bulan, bu yüzlerce birbirinden güzel milli rakslar gördükten sonra kendimde bir intibah- milli duydum. Stockholm de davet olundu um baz ailelerin hususi müsamerelerinde ben de bizim zeybek raks n yalan yanl fl oynad m. Fakat daha orada iken karar vermifltim. Vatana avdette ilk iflim milli rakslar n ihyas na çal flmak olacakt. stanbul da Zeybekleri Nas l Buldum? Filhakika stanbul a dönünce zeybekleri araflt rd m. Mehmet Reflad n maiyet 32 bölü ünde zeybekler bulundu- unu haber ald m. Ayd nl Salih Pafla n n delaletiyle onlar n alt s n evime getirdim. zmir de ben muallim iken talebem olan Ahmet Yekta Bey i (flimdi Niflantafl K z Lisesi Musiki Muallimi dir.) davet ettim. Onlarla bir müddet u raflt m. Bu zeybeklerin her birinin raks baflka idi. Turlar, hareketleri, ayak at fllar, s çray p diz çökmeleri birbirine benzemiyordu. Her defas nda baflka flekilde oynuyorlard. Kendilerine sebebini sordum. Çal m na nas l gelirse öyle oynar z, bu do ufltur, nizama girmez, dediler. Fatih te deveciler aras nda güzel zeybek oyunu bilenler oldu unu söylediler. Gidip onlar buldum. Evime davet ettim, kendilerini memnun edece imi söyledim. Teklifimi garip buldular. Evvela gelmek istemediler, sonra müflkülatla raz oldular. Bunlar üç ayr boy Ayd nl idi. Tam gidece imiz s rada ham bir teklifte bulundular: -Gideriz ama bir flartla, oynamak için bir binlik rak isteriz, dediler. Tabii vazgeçme e mecbur oldum de Anadolu ya memuren gönderildim. Eskiflehir den bafllayarak Konya da, Afyon Karahisar nda, Uflak ta, Manisa da rast geldi im zeybekleri yine oynatt m. Her taraf n zeybekleri baflka türlü oynuyorlard. Hele Eskiflehir civar nda oynatt m Karakeçili afliretinin zeybek oyunlar büsbütün baflka idi. Bilahare Bursa zeybeklerini de oynatt m. Osman pehlivan gibi zeybek oyununda mahareti olanlar da oynarken gördüm. Bu sayede zeybek oyununun dört, befl fleklini ve sekiz on havas - n bellemifltim. Paris te lk Zeybek Raks n Nas l Oynad m? 1912 de Paris teki terbiye-i bedeniyye kongresine gitti im vakit baz erbab- ihtisâs n huzurunda milli rakslar oynan rken, ben de bizim zeybek oyununu oynad m. Be endiler, alk fllad lar. Tekrar oynamakl m rica ettiler. Bir daha oynad m. Tabii ikincisi, birinciye benzeme- Millî Folklor 17

18 di. Üçüncü defa oynay fl m ise ikinciden farkl idi. Onlar n rakslar n n ise hatveleri 33, vezin ve ahengi, jestleri hiç de iflmiyordu. Ondan sonra baz s k c suallere maruz kald m. Hareketlerin s ras n vaziyetlerin fleklini sordular. Hayli terledim. Bu bir ananedir, taklit ile ö renilir, insan neflelendikçe hareketler ibda eder ve çal m na gelince hoplar, diz çöker dedim. Zannederim sözlerim o zevata emniyet bahflolmad. Ben de kendi kendime teslim ettim ki, bizim milli rakslar bir usul taht nda cereyan etmiyordu. Mazbut kavaidi ve notas bulunmad için elden ele intikal ederek flekl-i esas n kaybetmiflti. Yeni Zeybek Raks n Nas l Tertip Ettim? Babadan, dededen görenek suretiyle bellenen ve her delikanl n n zevkine göre flekil alan hoplay p, s çramalara, vaz ve turlara bir flekl-i bedii verebilmek için bir müddet harekat tahlile çal flt m. Gerek raks ve gerek musikisini yeniden terkip ederken, melankolik halinden kurtar p daha flen, daha hayati bir flekil vermek istedim. Etvar n asl ndaki hususiyeti kay p etmemek üzere, harekât befl flekil ve alt gezintiye ay rd m. Vaziyet ve hareketlerin heyet-i umumisinde rakstan matlup olan temevvücü nazar- dikkate ald m senesinde Darül-Muallimin talebesine (o zaman müdüriyetinde bulunan Kemal Bey in muvafakatiyle) tadil ve tespit etti im zeybek raks n ö rettim. O sene, Kad köy ttihat Spor Kulübü nde talebelerim bir idman bayram nda bunu oynad lar. Muallim mektebinde gençlere ders zamanlar mda f rsat buldukça yeni raks ö retmeye bafllad m. Bir aral k Darül-Muallimin Aliye müdüriyetinde bulundum ve bir müsamerede, tertip etti im zeybek oyununu bizzat oynad m. Tabii baz muhafazakarlar n pek ac tenkitlerine maruz kald m. Hafif meflrepli ime, ciddi bir adam olmad ma hükmettiler. Her fleye ra men raks art k heveskarlar ço alm fl, kesb-i k ymet 34 etmifl ve oldukça intizama girmiflti. Paris te kinci Defa Oynad m Zeybek Raks : 1924 Paris Olimpiyatlar nda bulundu um s rada Jüvanvil Terbiye-i Bedeniye-i Askeri Darül-Muallimin Müdürü Miralay Yunvalu, Türklerin bedeni terbiyesi hakk nda benden birkaç konferans istemiflti. Bunlardan birini zeybek raks na tahsis ettim. Kesif bir heyet-i ilmiye ve askeriye huzurunda hem raks - m z hakk nda izahat verdim, hem bir genç Frans z yüzbafl s na, tanzim etti- im, zeybek notas çald rarak oynad m. Fevkalade be endiler ve alk fllad lar. Orada haz r bulunan vatandafl m z Faik Sabri Bey o günün hat ras n Cumhuriyet te bir makale ile tespit etti. Zeybek Oyununu Kad nla Birlikte Oynanmak Üzere Nas l Tertip Ettim? Büyük münci 35 Gazi Mustafa Kemal Pafla içtimai ink lab m z vücuda getirdikten sonra, Zeybek raks n n kad nla birlikte oynanmas için kad na mahsus evza ve etvar n meydana getirmek laz m geldi. lk tecrübelerimi k zlar mla yapt m ve sonra baz muallim han mlara ö rettim. Nihayet reis-i cumhurumuzun karfl s nda zmir de yine talebelerimden Mualla Han mla oynad m. Büyük gazinin cihan de er takdirleri bana bir kat daha ümit ve cesaret verdi. Kad n n müflareketi oyuna nezih ve saf bir aflk n girmesini zaruri k ld. Zeybek Raks n n Milli K yafeti Nas l Olmal? Bu raks milli zeybek k yafetiyle oynand gibi flehir k yafetiyle de oynanabilir. Milli k yafetle oynan rken saz ve 18 Millî Folklor

19 flehir k yafetiyle oynan rken mandolin ve piyano çal nmas daha muvaf kt r. Erkek zeybek k yafeti: 1. Bafl: Keçe külah üzerine kefiye veya oyas mebzul yemeni sar labilir. 2. S rtta hamânek ipekli kumafltan yakas ilikli dü meli mintan üzerine camadan 36 ve cepken giyilir. 3. Dizlik-A genifl ve diz kapaktan bir kar fl yukar da olmal d r. Camadan ve dizlik mavi veya mor çuhadan olabilir. Üzerleri ipekle veya k lapdan 37 ile ifllenmesi muvaf kt r. Her ne kadar Ödemifl taraflar nda art k s rma ifllenmiyorsa da bunun sebebi biraz da iktisadidir zannederim. 4. Kuflak genifl flaldan olmal d r. Trablus tabir edilen ipekli kumafllar da sar labilir. 5. Silahl k meflinden imal edilir ve aras na bir pistol ve bir kulakl veya sald rma sokulabilirse de, kad nla birlikte oynand takdirde bu silahlardan tecerrüt etmek muvaf kt r. 6. Aya a dizliklerin alt taraf na kadar bald r örten uzun beyaz yün çorap ve yemeni giymelidir. Çizme de giyilebilir. Ananat- maziye kar flan bu k yafetin temiz ve zarif olmas na dikkat etmelidir. Kad n Zeybek K yafeti Nas l Olmal? 1. Kad nlar bafl na ince ve zarif pembe veya mavi burgaz örterler ve uçlar n yana sal verirler. Al na tesadüf eden ön taraf na ziynet alt nlar dizmek muvaf kt r. 2. S rtlar na uçlar oyal ince hilal gömlek, onun üstüne kadife, üzerine s rma ifllemeli veya üstûfe 38 kumafl ndan bir k sa ceket giyerler. 3. Bellerine flal veya uçlar ifllemeli bez kuflak sararlar. 4. Genifl, ipekli veya s rma ifllemeli flalvar giyerler. 5. Ayaklar na k rm z veya sar terlikler giyerler. Kad n k yafetinde ince bir zevkin mahsulü olmas na itina etmek laz md r. fiehir k yafeti için bir kay t yoktur. Suarelerde ise erkekler frak veya smokinle, kad nlar akflam tuvaletlerini lâbis 39 olarak oynayabilirler. Yeni Zeybek Oyunu Ne fade Ediyor? Raks ederken zeybek sevdi i bir k - z takip ediyor, vakur, fakat tazallümkâr 40 nazarlarla sevdi ine bak yor. Aheste ad mlarla arkas ndan gidiyor, takarrüb 41 ediyor. Vücudunun tekemmülat - n 42 ve ruhundaki yüksek duygular muhtelif evza ve harekatla gösterirken mevzun halvetlerle k z n etraf nda dolafl yor ve lisan- hâl ile yalvar yor. K z uzaklafl yor, zeybek yine ard s ra gidiyor. K z bir günefl olup, mihveri etraf n- RES M 4- Raks n gezintisi (Birinci Zaman) Millî Folklor 19

20 da dönerken, zeybek dünya gibi hem mihveri etraf nda hem güneflin etraf nda dönüyor. K z yine uzaklafl yor, zeybek yine takip ediyor. Bu defa elinden tutuyor, birlikte her ikisi de memnun ve münflerih bir vezn-i m tratla s çr yorlar ve hopluyorlar. Tekrar ayr l p dolafl yorlar ve karfl karfl ya birbirlerine do ru uçar gibi bir hareketle bir s çray flta diz çöküyorlar. Art k gayesine eren, sevgilisine kavuflan zeybek e ilip k z n dizini öpüyor. Birlikte dört ahenkdar vaziyle diz çöküyorlar. K z önde, zeybek arkada sahneden mevzun yürüyüflle ç k yorlar. Lisanla söylenmeyen bütün incelikleri harekât n ifade etmesi için oynayanlar n vücutlar çok ifllek, çok terbiyeli olmas, bak fllar n, vaz ve hareketlerin ihtisasâta tercüman olmas flartt r. yi oynamak için her gün vücudun mufassal ve adalelerini tam bir suretle muntazaman iflletmek, elleri bilekler etraf nda, kollar omuzlar etraf nda döndürmek, bacaklar yukar ya, yana f rlatmak, çömelip kalkmak ve daima s çray p atlama yaparak idman etmek laz md r. Yeni Zeybek Nas l Oynan r? Kad n ve erkek çift çift hareket etmek üzere sahnenin vüsatine göre bir, iki, üç, dört çift bir arada oynan r. Raks her biri dört zamandan ibaret olmak üzere alt gezinti ve befl flekilden ibarettir. Birinci gezintiyi birinci flekil takip eder ve raks devresinden sonra bir gezinti yap l r. Birinci Gezinti: Oyun sahas befl ad m katar nda bir daire oldu una nazaran daire katar n n her iki müntehas nda 43 yüzleri ayn istikamete müteveccih olmak üzere k z önde, erkek arkada dururlar. Raks n medhalini teflkil eden Sar Zeybek fiark s hep bir a zdan söylendikten sonra çiftler raks havas ile birlikte sol ayaktan bafllay p vezne tevfiken ayak atarak yürürler. Yaln z dördüncü zamanda ad m ileri atacak yerde aya n burnunu hafifçe oldu u yerde vurup kald r rlar. Bu suretle geride kalan sa ayaktan yine yürüyüfle devam ederek dördüncü ad m yine ayn vechile yer vurup kald r rlar. Hareketi bu defa yine gerideki sol ayaktan bafllayarak tekrar ettikten sonra dördüncü zamanda geride kalan sa ayaktan bafllayarak gezinti bitirilir, yani ceman on iki hatve at l r, çünkü dördüncü hatveler ileri at lmay p, geride yere dokunup kalmakla itmam edilir. Gezinti esnas nda erke in kollar - n n hareketi hal-i tabiideki sallan fltan daha ziyade mütebariz bir flekildedir. Ve dördüncü zamanda sol aya n ucu arkada yere dokunup on santim kadar yuka- RES M 5- Raks n birinci flekli (Birinci Zaman) 20 Millî Folklor