ENGEL EĞRĠLERĠ: TOKAT ĠLĠ ÖRNEĞĠ ĠNCELEMESĠ

Transkript

1 T.C. GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ Bilimsel AraĢtırma Projeleri Komisyonu Sonuç Raporu Proje No: 2012/89 ENGEL EĞRĠLERĠ: TOKAT ĠLĠ ÖRNEĞĠ ĠNCELEMESĠ Proje Yöneticisi Yrd. Doç. Dr. RüĢtü YAYAR Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi AraĢtırmacılar ve Birimleri ArĢ. Gör. Mustafa Necati ÇOBAN Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi (Ağustos/2013) ENGEL EĞRĠLERĠ: TOKAT ĠLĠ ÖRNEĞĠ ĠNCELEMESĠ

2 ÖZET( ) Tüketim, hayatın her alanında kendisini gösteren ve bireylerin istek ve ihtiyaçlarını karşılamaları adına yöneldikleri önemli bir olgudur. Tüketim harcamaları da bireylerin istek ve ihtiyaçlarını karşılama yoluna giderken belirli harcama kategorilerine yönelttikleri tutarlardır. Bireyler tüketim harcamaları yaparken bir takım şeyleri göz önünde bulundurmak zorundadırlar. Gelir de bunlardan birisidir. Gelir, bireylerin tüketim harcamalarını etkileyen unsurlardan birisidir. Gelir ile tüketim arasındaki ilişkiyi inceleyen Engel in ortaya koymuş olduğu Engel Kanunu yla gelir tüketim ilişkisi dikkat çekici hale gelmiş ve bir çok çalışmanın konusu olmuştur. Çalışmada Tokat ili geneli, Tokat merkez ilçe ve Tokat ilçeleri kentsel alan olarak analiz edilmiştir. Hanehalkı bütçe anketleri kullanılarak elde edilen veriler daha sonra en uygun fonksiyonel form tespit edilerek regresyon analizleri gerçekleştirilmiştir. Analiz neticesinde Tokat il genelinde, Tokat merkez ilçede ve Tokat ilçelerinde gelir esneklikleri elde edilmiştir. Gıda ve alkolsüz harcamalar ve konut harcamaları tüm analizlerde zorunlu mal kategorisinde yer almış, diğer harcama grupları da sağlık harcamaları dışında lüks mal kategorisine girmiştir. Sağlık harcamaları Tokat geneli ve Tokat ilçelerinde zorunlu mal kategorisinde yer almış, Tokat merkez ilçede ise lüks mal kategorisinde yer almıştır. Çalışmada ayrı gelir gruplarına göre Engel Kanunu nun geçerliliği test edilmiş, hanehalklarının gelirleri arttıkça zorunlu mal kategorisine giren mallara olan harcama paylarının azaldığı gözlemlenmiş, lüks mal kategorisine giren mallara olan harcama paylarının arttığı gözlemlenmiştir. Anahtar kelimeler: Engel Kanunu, Gelir, Gelir Esnekliği, Tüketim Harcaması ENGEL CURVES: THE CASE STUDY OF TOKAT ( ) Bu çalışma Gaziosmanpaşa Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu tarafından desteklenmiştir ( Proje No: 2012/89).

3 ABSTRACT Consumption is an important case presenting itself in any fields of life in which the individuals lean towards meeting their needs and desires. And consumption expenditures mean the amount individuals address towards specific expense categories while meeting their desires and needs. The individuals should consider some issues while spending consumption expenditures. Income is one of the factors that affect consumption expenditures of individuals. Income-consumption relationship has become remarkable through the Engel law revealed by Engel who analyzed the relationship between income and consumption, and has become the subject of several studies. In this study, Tokat province and Tokat central district, and Tokat districts were analyzed as urban areas. The data obtained by using family income questionnaires were exposed the regression analysis subsequently determining the most appropriate functional form. As result of the analysis, income elasticity was obtained in Tokat province and Tokat central district, and Tokat districts. Expenses on food and non-alcoholic drinks and expenses on housing were included into necessary goods category; other expenditure groups except from health expenditures were included into luxury goods category. Health expenses took place within necessary goods category in Tokat province and Tokat districts, and took place within luxury goods category in Tokat central district. The validity of Engel Law was tested according to the different income groups in the study, and it was observed that as the income of household increased, the expense share of goods included into the necessary goods category decreased, and the expense share of the goods included into the luxury goods category increased. Key Words: Engel Law, Income, Income elasticity, Consumption expenditures ÖNSÖZ

4 Tüketim, mal ve hizmetlerin bireylerin ihtiyaçlarını karşılamaları yönünde kullanılmasıdır. Bireyler ihtiyaçlarını karşılayacak olan mal ve hizmetlere yönelirken keyfi hareket edemeyebilirler. Bireyler, mal veya hizmet satın alırken elde ettikleri gelire göre mal veya hizmet tercihi belirleyebilir. Geliri yüksek olan bireyler lüks mal olarak nitelendirilen mallara yönelebilirken geliri düşük olan bireyler düşük mal olarak nitelendirilen düşük mallara yönelebilirler. Gelir ile tüketim arasındaki ilişkiyi birçok iktisatçı incelemiş, bu iktisatçıların içerisinde Engel, ortaya koymuş olduğu Engel Kanunu yla dikkat çekmiştir. Engel e göre bireyler gelirlerindeki artış neticesinde, örneğin zorunlu mal olarak nitelendirilen gıda ürünlerine yönelik harcamalarını kısabilir ve lüks mal olarak nitelendirilen sosyal ve kültürel aktivitelere yönelik harcamaları artırabilirler. Bu çalışma Tokat ili kentsel alanda Engel Kanunu nun geçerliliğinin test edilmesi amacı ile gerçekleştirilmiştir. Bu kanunun test edilmesinin yanı sıra harcama gruplarını temsil eden mal ve hizmetlerin Tokat ili kentsel alanda lüks veya zorunlu mal sınıflandırmasının tespit edilmesi araştırmanın bir diğer amacını temsil etmektedir. Çalışma alanı olarak Tokat merkez ilçe ve Tokat ın Turhal, Erbaa, Artova, Reşadiye ve Almus ilçeleri seçilmiştir. Çalışma alanı içerisindeki hanehalklarına 438 adet anket yapılarak bilgi seti oluşturulmaya çalışılmıştır. Yüksek lisans tezimin başlangıç aşamasından bitiş aşamasına dek verdiği destek ve önerilerden ötürü saygıdeğer hocam ve danışmanım Yrd. Doç. Dr. Rüştü YAYAR a gönülden teşekkür ederim. Yine tezimin yazım aşamasında katkı sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Recep TARI ve Prof. Dr. Yaşar AKÇAY a teşekkürlerimi sunarım. Yüksek lisans tezimin yazım aşamasında daima yanımda olan sevgili anneme, sevgili babama ve biricik kardeşime can-ı gönülden teşekkür ederim. Yine tezimin yazım aşamasında yardımlarını esirgemeyen değerli büyüğüm Ahmet Kasap a, değerli arkadaşlarım Cihangir Cengiz ve Yakup Çidem e teşekkürlerimi sunarım. ĠÇĠNDEKĠLER

5 ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ..iii İÇİNDEKİLER...iv TABLOLAR LİSTESİ.viii ŞEKİLLER LİSTESİ...ix KISALTMALAR LİSTESİ...x GİRİŞ..1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM TÜKETĠME GENEL BĠR BAKIġ VE TÜKETĠM KURAMLARI 1.1 Tüketimin Teorik Çerçevesi Tüketim Kavramı ve Önemi Tüketimi Etkileyen Faktörler Gelir Faiz Oranı Servet Fiyat Düzeyi ve Fiyat Bekleyişleri Teknoloji Tasarruflar Enflasyon Gelir Dağılımı Devletin Uyguladığı Politikalar Demografik Unsurlar..14

6 Tüketicilerin Zevk ve Alışkanlıkları Tüketim Fonksiyonu Tüketimin Ekonomik Analiz Gereçleri Ortalama Tüketim Eğilimi Marjinal Tüketim Eğilimi Tüketimin Gelir Esnekliği Tüketimin Fiyat Esnekliği Tüketim Kuramları Mutlak Gelir Kuramı Nispi Gelir Kuramı Sürekli Gelir Kuramı Hayat Dönemi Kuramı.27 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ENGEL KANUNUNUN TEORĠK ÇERÇEVESĠ 2.1. Engel Kanunu nun Ortaya Çıkış Süreci ve Engel Eğrileri Engel Eğrilerinin Tahmini ve Fonksiyonel Formlar Fonksiyonel Formlar: Doğrusal Form Fonksiyonel Formlar: Yarı Logaritmik Form(Log-Doğ) Fonksiyonel Formlar: Yarı Logaritmik Form(Doğ-Log) Fonksiyonel Formlar: Tam(Çift) Logaritmik Form Gelir Tüketim Eğrilerinden Hareketle Engel Eğrilerinin Elde Edilişi Tüketim Mallarının Türüne Göre Engel Eğrileri Zorunlu Mallar İçin Engel Eğrileri.. 39

7 Lüks Mallar İçin Engel Eğrileri Düşük Mallar İçin Engel Eğrileri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENGEL KANUNU TOKAT ĠLĠ KENTSEL ALAN UYGULAMASI 3.1. Literatür Özeti Materyal ve Yöntem Hanehalklarının Demografik Özellikleri Yerleşim Yerleri Cinsiyet Durumu Yaş Durumu Eğitim Durumu Medeni Durum Meslek Türü Hanede Gelir Elde Eden Kişi Sayısı Ailenin Aylık Ortalama Geliri Sosyal Güvence Durumu Ev Sahibi Olma Durumu Hane Birey Sayısı Isınma Durumu Araba Sahibi Olma Durumu Harcama Gruplarına Yönelik Matematiksel Kalıbın Seçilmesinde Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar Harcama Grupları Esneklik Değerleri....57

8 Tokat İli Harcama Esnekliği Değerleri Tokat Merkez İlçe Harcama Esnekliği Değerleri Tokat İlçeleri Harcama Esnekliği Değerleri Farklı Gelir Gruplarında Engel Kanunu nun Test Edilmesi Tokat İlinde Farklı Gelir Gruplarında Harcama Türlerinin Dağılımı Tokat Merkez İlçede Farklı Gelir Gruplarında Harcama Türlerinin Dağılımı Tokat İlçelerinde Farklı Gelir Gruplarında Harcama Türlerinin Dağılımı..66 SONUÇ. 70 EK. 75 KAYNAKLAR 78 TABLOLAR LĠSTESĠ

9 Tablolar Sayfa Tablo 1: Fonksiyonel Formlar.. 32 Tablo 2: Veri Toplanılan Kentsel Alanlar Tablo 3: Cinsiyet Durumu Tablo 4: Yaş Durumu Tablo 5: Eğitim Durumu...50 Tablo 6: Medeni Durum Tablo 7: Meslek Türü Tablo 8: Hanede Gelir Ele Eden Kişi Sayısı Tablo 9: Ailenin Aylık Ortalama Geliri Tablo 10: Sosyal Güvence Durumu.. 52 Tablo 11: Ev Sahibi Olma Durumu.. 52 Tablo 12: Hane Birey Sayısı. 53 Tablo 13: Isınma Durumu. 53 Tablo 14: Araba Sahibi Olma Durumu. 54 Tablo 15: Model Oluşturmada Kullanılan Fonksiyonel Formlar. 57 Tablo 16: Tokat İli Harcama Esnekliği Değerleri Tablo 17: Tokat Merkez İlçe Harcama Esnekliği Değerleri. 59 Tablo 18: Tokat İlçeleri Harcama Esnekliği Değerleri. 60 Tablo 19: Tokat İli Farklı Gelir Gruplarının Harcama Türlerinin Dağılımı. 62 Tablo 20: Tokat Merkez İlçe Farklı Gelir Gruplarının Harcama Türlerinin Dağılımı. 64 Tablo 21: Tokat İlçelerinde Farklı Gelir Gruplarının Harcama Türlerinin Dağılımı...67

10 ġekġller LĠSTESĠ ġekiller Sayfa Şekil 1: Tüketim Fonksiyonu Şekil 2: Gelir Tüketim Eğrisi ve Engel Eğrisi Şekil 3: Malın Esnekliğine Göre Engel Eğrileri Şekil 4: Zorunlu Mallarda Engel Eğrisi Şekil 5: Lüks Mallarda Engel Eğrisi Şekil 6: Düşük mallarda Engel eğrisi KISALTMALAR LĠSTESĠ

11 AB: Avrupa Birliği APC: Ortalama Tüketim Eğilimi APS: Ortalama Tasarruf Eğilimi COICOP: Amaca Göre Bireysel Tüketim Sınıflaması GSYĠH: Gayri Safi Yurt İçi Hasıla MPC: Marjinal Tüketim Eğilimi MPS: Marjinal Tasarruf Eğilimi GĠRĠġ İktisadi literatüre göre tüketim, mal ve hizmetlerin bireylerin ihtiyaçlarını karşılamaları yönünde kullanılmasıdır. Bunun yanı sıra tüketim, bireylerin içinde bulundukları topluma katılma, bu toplumun bir parçası olarak kendi insani kapasitelerini geliştirme yolunda giriştikleri, iş hayatının dışında yer alan faaliyetler olarak da nitelendirilebilir (Buğra, 2000: 10). Bireyler ihtiyaçlarını karşılayacak olan mal ve hizmetlere yönelirken keyfi hareket edemeyebilirler. Bireyler, mal veya hizmet satın alırken elde ettikleri gelire göre mal veya hizmet tercihi belirleyebilir. Bireyler, gelirlerinin yüksek veya düşük olmasına göre mal veya hizmet satın alma davranışı gösterirken lüks mal veya düşük mal satın alımı konusunda ayrıma düşebilirler. Geliri yüksek olan bireyler lüks mal olarak nitelendirilen mallara yönelebilirken geliri düşük olan bireyler düşük mal olarak nitelendirilen düşük mallara yönelebilirler. Gelir, bireylerin satın alma kararlarını etkileyen önemli bir etken olarak iktisadi literatürde yerini almıştır. Gelir ile tüketim arasındaki ilişkiyi bir çok iktisatçı incelemiş, bu iktisatçıların içerisinde Engel, ortaya koymuş olduğu Engel Kanunu yla dikkat çekmiştir. Engel e göre

12 hanehalkları, gelirleri yükseldikçe lüks mallara ayırmış oldukları payı artırmakta iken, zorunlu mallara ayırmış oldukları payı azaltmaktadır. Başka bir ifadeyle bireyler gelirlerindeki artış neticesinde, örneğin zorunlu mal olarak nitelendirilen gıda ürünlerine yönelik harcamalarını kısabilir ve lüks mal olarak nitelendirilen sosyal ve kültürel aktivitelere yönelik harcamaları artırabilirler. Bir malın herhangi bir hanehalkı veya herhangi bir toplum için lüks mal mı yoksa düşük mal mı olduğunu anlamak için gelir esnekliklerinden faydalanılmaktadır. Eğer ki malın gelir esnekliği birden küçük bir değere sahipse o mal zorunlu, fakat birden yüksek bir değere sahipse de o mal lüks mal kategorisine girecektir. Engel Kanunu yla alakalı olarak Türkiye verilerini içeren çalışmalar da ortaya konulmuştur. Bu çalışmaların bir kısmında belirli harcama grupları için paralel özel yerleşim yerlerinin Engel eğrileri ortaya çıkarılmışken, bazılarında da Türkiye geneli veri seti kullanılabilmiş veya kır-kent analizleri ortaya konulmuştur. Bu analizler neticesinde, analiz yapılan bölgelerde Engel Kanunu nun geçerliliği test edilmiş, harcama gruplarında yer alan mal veya hizmetlerin hangilerinin zorunlu mal, hangilerinin lüks mal olduğu saptanmıştır. Bu çalışmanın amacını Tokat ili kentsel alanda Engel Kanunu nun geçerliliğinin test edilmesi oluşturmaktadır. Bu kanunun test edilmesinin yanı sıra harcama gruplarını temsil eden mal ve hizmetlerin Tokat ili kentsel alanda lüks veya zorunlu mal sınıflandırmasının tespit edilmesi araştırmanın bir diğer amacını temsil etmektedir. Tokat ili kentsel alanda anket yoluyla veriler elde edilmiş ve Tokat ili kentsel alan, Tokat merkez ilçe kentsel alan ve Tokat ilçeleri kentsel alan olarak analize konu olmuştur. Tokat merkez ilçe ve Tokat ın Turhal, Erbaa, Artova, Reşadiye ve Almus ilçeleri olmak üzere toplamda 438 adet anket yapılmıştır. Anketler tüketiciye sunulmadan önce pilot anket uygulaması yapılmış ve sağlıklı veriler elde edilebilmesini engellemesi muhtemel sorular elenerek anket son halini almıştır.

13 Araştırma ortaya koyacağı sonuçlarla Tokat a özgü bir tüketici profili ortaya koyacak, Tokat ta harcama grupları içerisinde yer alan mal veya hizmetlerin Tokat hanehalkı tarafından hangilerinin zorunlu hangilerinin lüks mal olduğu saptanacaktır. Çalışmada analizler E-views 7 paket programıyla gerçekleştirilmiştir. Analizlerde doğrusal, doğrusal logaritmik, logaritmik doğrusal ve tam logaritmik formlar denenerek bunlar içerisinde en uygun sonuç alınan form tercih edilmiştir. Analizde tercih edilen fonksiyonel formlar, daha önce literatürde sıklıkla kullanılan fonksiyon tipleridir. Çalışmanın birinci bölümünde tüketim teorik olarak anlatılmış ve incelenmiştir. Burada tüketim kavramı, tüketim teorileri, tüketim fonksiyonu irdelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde Engel Kanunu teorik olarak ele alınmış ve yine bu bölümde Engel eğrilerinden bahsedilmiştir. Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde Engel Kanunu nun geçerliliği Tokat İlinde, Tokat Merkez İlçede ve Tokat İlçelerinde kentsel alanda olmak üzere üç farklı şekilde analiz edilmiş ve gelir esneklikleri ortaya konulmuştur.

14 BĠRĠNCĠ BÖLÜM TÜKETĠME GENEL BĠR BAKIġ VE TÜKETĠM KURAMLARI 1.1. Tüketimin Teorik Çerçevesi Tüketim kavramı, üretilen mal ve hizmetlerin; insanların gereksinim ve isteklerini karşılama amacı ile bireyler tarafından kullanılmasını ifade etmektedir (Karalar, 2001: 9). Tüketim, insanların ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamaya yönelik bir eylemi anlattığından ve insanların da gerek fiziksel gerekse diğer yönleriyle devamlı tüketim halinde bulunduklarından dolayı her zaman güncelliğini korumuş ve korumaya devam edecek önemli bir etkileşim alanıdır. Tüketim, neredeyse her alanda örneğine rastlanabilen bir kavramdır. Bir yiyecek, bir içecek tüketilebildiği gibi, bilgi de insanlar tarafından hızlı bir şekilde tüketilebilen kavramlara örnek olarak verilebilir. İnsanlar gazete satın alarak bilgi yönünden eksikliğini gazete yoluyla giderebilir. Keza yakıt tüketimi yine insanların ısınmaya yönelik isteklerini ortaya koyduğundan yine bir tüketim eylemine örnek gösterilebilir.

15 Tüketim kavramı, herkeste aynı şekilde kendini gösteren bir kavram değildir. Tüketicilerin zevk ve tercihleri ve bunun yanı sıra bir takım etkenler, insanların tüketme eylemini yerine getirirken farklılık gösterebileceğini ifade eder. Örneğin bir insan meşrubat tüketme anlamında kolayı çok tüketirken, ayranı hiç tüketmeyebilir. Yine bir diğer insan ayranı çok tüketirken, kolayı hiç tüketmeyebilir. Örnekte olduğu gibi tüketim, insanlarda farklı şekillerde kendini göstermektedir. Tüketim sadece insanlara özgü bir davranış değildir. Düşünme yetisi olmayan canlılar da tüketim eylemini gerçekleştirmektedir. Acıkma güdüsünü karşılamak için et yiyen bir kedi ve yine fotosentez yapan bir bitki, tüketme eylemini gerçekleştiren insanlar dışındaki varlıklar için örnek gösterilebilir Tüketim Kavramı ve Önemi Tüketim, belirli bir süre içerisinde kişiler tarafından veya kişilerin oluşturduğu çoğunluklar tarafından yapılan toplam harcamalardır. Tüketim, sadece bu süre içerisinde tamamen kullanılmış, haz alınmış veya yenilmiş malları ihtiva etmektedir (Samuelson ve Nordhaus, 1992: 733). Yine bir başka ifade biçimiyle tüketim, insan ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla mal ve hizmet kullanımı olarak belirtilebilir (Ross, 1964: 23). Bireyler, ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetleri satın almak için harcama yaparlar. İhtiyaçları karşılamak amacıyla yapılan harcamalara tüketim harcamaları denir. Tüketim harcamaları, ekonomik ve sosyal değişimlerin yakından izlenmesi, belli bir denge içinde hızlandırılması, halkın refah seviyesinin belirlenmiş olan bir seviyeye ulaşması amacıyla politikalar üretilmesinde, uygulanan politikaların ve neticelerinin değerlendirilmesinde yararlanılan en önemli veri kaynaklarından birisidir. Hangi mal veya hizmete ne kadar harcama yapacağına karar veren ekonomik birime tüketici adı verilir. Hedefine göre tüketici birey olabileceği gibi hanehalkı da olabilmektedir. Örnek vermek gerekirse otomobil veya ev satın alırken genelde bireysel karar yerine

16 hanehalkı kararı gerekmekte iken lokantada ne yenileceği konusundaki karar da genelde bireysel olarak ortaya konulmaktadır (Demiral, 2005: 351). Tüketim harcamaları sosyoekonomik olarak önemli bir istatistiki göstergedir. Özellikle hanehalkı tüketim harcaması göstergeleri, hem ulusal bazda, hem de yerel bazda insanların bir fikir edinmesi bakımından önemli göstergelerdir. Hanehalkı tüketim harcamaları örnekleme yoluyla seçilen örneklemlere uygulanmış anketlerle elde edilir. Hanehalkları gelirlerini tüketim ve tasarruf kalemleri arasında paylaştırmakta, bu paylaşım da her dönem için hanehalklarının refahını etkileyebilmektedir (Pehlivan, 2006: 1). Örnek olarak A ve B iki farklı aile olup, her bir ailenin aylık geliri 2000 TL olsun. A ailesinin aylık 2000 lira olan gelirinin tamamını harcadığını, B ailesinin de bu gelirinin belirli bir kısmını tasarrufa dönüştürdüğünü varsayalım. İlerleyen dönemde bu iki ailenin ekonomik durumu incelendiğinde bir karşılaştırma yapılmasının mümkün olmayacağı görülecektir. Halihazırdaki ekonomik sistemin bugüne dek geldiği biçimde ve gelecekte de bir ekonomik sistem olarak kendini devam ettirebilmesinde en önemli unsur tüketimdir. Buna sebep olarak ta bir malın üretilebilmesi için, o malın belirli bir kar elde etmek suretiyle satılmasının gerekli olmasıdır. Malın tüketiciye satılabilmesi için de o mala yönelik piyasada talebin olması yani o malın tüketim malı olarak istenebilir ve satın alınabilir olması gerekmektedir (Vardareri, 2007: 3). Tüketim yalnızca aileler ve fertler tarafından gerçekleştirilmiş harcamalar için geçerli bir kavram değildir. Parklar, emniyet, itfaiye ve sağlık hizmetleri gibi bazı mal ve hizmetler kamu tarafından insanlara sağlanabilmektedir. Tüketime yönelik olarak geniş bir hizmet, mal ve deneyimler silsilesi var olmakla beraber sürekli olarak yeni ihtiyaçların ortaya konulması tüketim kavramının temel özelliklerinden birisidir (Yanıklar, 2010: 25). Teknolojinin gelişimi ve insan ihtiyaçlarının da

17 nesilden nesile değişiklik göstermesiyle beraber tüketim olgusu devamlı kendini yenileyen bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır. Tüketim hayatın her alanında var olan, önemli bir göstergedir. Öyle ki dünya tüketim objeleriyle desteklenmiş anlayışla işgal edilmekte ve bireylerin sahip oldukları nesnelerle karakterleri bile analiz edilebilmektedir (Çınar ve Çubukcu, 2009: 278) Tüketimi Etkileyen Faktörler Tüketim teorilerinde gelir ve servet kavramlarının yanı sıra faiz oranı, fiyat düzeyi ve fiyat bekleyişleri, geçmiş döneme ait tüketim, teknoloji, tasarruflar, enflasyon, gelir dağılımı, devletin uyguladığı politikalar, demografik unsurlar ve tüketici zevk ve tercihleri ön plana çıkmaktadır Gelir Bir ekonomik birimin belirli bir süre içerisinde kazandığı ücret, aylık, kira vb. varidat ve iratlara verilen isim gelirdir. Bir ekonomik birim, iktisadi olarak; tüketici birim bazında ve ülke bazında olmak üzere iki ayrı şekilde ele alınabilir. Milli gelir kavramı ülke bazında geliri ifade edebilirken, bir işçinin aylık kazandığı ücret te tüketici birim bazında gelir olarak ifade edilebilir. Gelir kavramı milli gelir, kişisel gelir ve kullanılabilir gelir olmak üzere üç farklı şekilde sınıflandırılmıştır. Bir yıl boyunca üretime katılan fertlerin elde ettikleri gelirlerin bütününe milli gelir adı verilmekte iken kişisel gelir ise milli gelirden transfer ödemelerinin, dividantların ve faizlerin çıkarılmasıyla ortaya çıkan gelir türüne verilen isimdir. Bunların dışında kullanılabilir gelir ise kişisel gelirden dolaysız vergiler ve parafiskal gelirlerin toplamının çıkarılmasıyla elde edilen gelir türüdür.

18 Hanehalkları veya tüketiciler, harcama yaparlarken kazandıkları geliri göz önüne alırlar. Geliri yüksek olan gruplar ekonomik değeri yüksek mal ve hizmetlere yönelebilirken, geliri düşük olan gruplar da ekonomik değeri düşük olan mal ve hizmetlere yönelebilirler. Herhangi bir ekonomideki tasarruf seviyesinin temel belirleyicisi olan gelir ve tüketim arasındaki ilişki, uygulamalı iktisadın en meşhur konuları içerisinde bulunmaktadır (Tarı, Çalışkan ve Bayraktar, 2006: 168). Gelir ile tüketim arasındaki ilişkiyi tüketim fonksiyonu teorileri çerçevesinde incelemek önemlidir. Böylelikle farklı gelire sahip kişilerin tüketim eğilimlerinin hangi unsurlara bağlı olarak değiştiği sorusunun yanıtı bulunabilecektir (Demiral, 2005: 352). Tüketim fonksiyonu teorileri ilerleyen kısımda detaylı bir şekilde anlatılacaktır Faiz Oranı Ekonomik birimlerin borç almalarının karşılığı olarak bulundukları ek ödemeye faiz denir. Diğer bir deyişle faiz paranın belirli bir sürede getirdiği pay tutarına verilen addır. Faiz literatürde yaygın olduğu biçimde reel ve nominal faiz şeklinde ikiye ayrılır. Fiyat hareketlerinden arındırılmış, satın alma gücü cinsinden ifade edilen faize reel faiz adı verilmekte iken; piyasada var olan yani fiyat hareketlerinden arındırılmamış faiz türüne de nominal faiz adı verilmektedir. Tasarruf ve tüketim düzeyi üzerinde faiz oranı etkili olabilmektedir. Öyle ki faiz oranı yüksek olduğu zaman bireyler daha çok parayı ellerinde tutmakta, parayı daha çok tasarruf etmektedirler. Böylelikle bireyler bir nevi tüketimi de kısmaktadırlar. Tam tersi bir durumda, yani faiz oranı düştüğü zaman ise hane halkları daha az tasarruf etme yoluna gidebilirler. Böylelikle hane halkları daha çok tüketme yoluna gideceklerdir. Faiz esasen satın alma gücünü kiralamanın fiyatına verilen isimdir ve aynı zamanda kaynakların tüketim ve yatırım şeklinde paylaşımını da belirler. Eğer ki tüketicide faiz getirmeyen fazla tasarruf varsa tüketicinin bunu hemen tüketim için harcaması

19 beklenmektedir. Bununla birlikte, düşük gelirli birimlerin faizler yükseldiği zaman tasarruflarını artırma yönünde bir eğilim göstermesi beklenmekte iken yüksek gelirli birimlerin tasarruflarını azaltmaları beklenmektedir (Tarı ve Pehlivanoğlu, 2007: 194). Klasik yaklaşım ve Keynesgil yaklaşımın faiz oranlarının tüketime olan etkileri konusundaki görüşleri farklıdır. Klasik yaklaşıma göre faiz oranları ve tüketim arasında kuvvetli bir ilişki bulunmakta iken Keynesgil yaklaşıma göre faiz oranındaki değişimler sonucu ortaya çıkacak olan etkiler belirsizdir Servet Bir kimsenin sahip olduğu, mülkiyeti devredilebilir, piyasa değeri var olan maddi ve maddi olmayan tüm varlıkların toplamına servet adı verilir. Daha geniş manada servet, hem hanehalklarının sahip olduğu reel servetleri (ev, araba, televizyon, vs) hem de mali servetleri (nakit, tasarruf hesabı, hisse senetleri, bonolar) vs. ihtiva etmektedir. Hane halkları tüketimden kaçınma yoluyla, diğer bir deyişle servet edinme amacıyla tasarruf etmektedirler (Brue ve McConnell, 1996: 173). Tüketimin serveti etkilediği konusunda kesin bir kanı iktisat literatüründe bulunmaktadır. Elde ettikleri gelirleri eşit ama farklı seviyelerde serveti bulunan iki bireyden daha yüksek serveti bulunan birey gelirinin daha büyük bir dilimini tüketecektir. Bu da demek oluyor ki; yüksek düzeyde serveti bulunan bireyin ortalama tüketim eğilimi daha yüksektir. Bu durum toplum bazında düşünüldüğü durumda ise daha yüksek bir serveti bulunan bir toplumun daha yüksek bir ortalama tüketim eğilimine sahip olduğu pek tabi söylenebilir. Servetin artmasıyla beraber tüketim seviyesinin artması durumuna verilen ad servet etkisidir. Paraya çevrilebilmesi kolay olan likit servetin uzun bir süre müddetince artmaya devam etmesi sonucunda ortalama tüketim eğilimi artabilir (Maraş, 2006: 10) Fiyat Düzeyi ve Fiyat BekleyiĢleri

20 Mal ve hizmetlerin fiyat düzeyleri ve tüketim arasında önemli bir ilişkinin var olduğu iktisatçılarca benimsenmiş bir görüştür. Bireylerin tüketmekte olduğu mal ve hizmetlerin fiyat düzeyi, bireylerin tüketim yapmadan önce dikkat ettiği önemli noktalardan birisidir. Öyle ki, bir malın veya hizmetin fiyat düzeyinin aşağı veya yukarı doğru bir seyir izlemesi insanların o malı satın alıp, satın almama konusunda gösterecekleri reaksiyonu etkileyecektir. Bir malın veya hizmetin fiyat düzeyindeki artış tüketiciyi tasarrufa yöneltebilirken, yine aynı malın veya aynı hizmetin fiyat düzeyindeki azalma tüketiciyi tüketime yöneltecektir. Yakın ikamesi bulunan bir malın fiyatında bir artış söz konusu ise tüketiciler o malın yakın ikamesine yönelebilirler. Yine bu malın fiyatında bir düşüş söz konusu ise tüketiciler o malın yakın ikamesinden vazgeçip bu mala yönelebilirler. Bireyler bazen gelecekle ilgili ekonomik olarak bir takım beklentiler içerisine girerek tüketimlerini artırma veya azaltma yoluna da gidebilirler. Yine bireylerin veya diğer ekonomik birimlerin iktisadi bekleyişleri ile tüketim arasındaki ilişki günümüzde oldukça gözlenen bir durumdur. Örneğin ebeveynler ileride çocuklarına eğitimleri dolayısı ile oldukça yüksek meblağda harcama yapacaklarını düşünerek gelirlerini tasarruf etme yoluna, yani tüketimi kısma yoluna gidebilirler. Yine farklı ebeveynler ileride çocuk sahibi olmayacaklarını düşünerek gelirlerini tüketme yoluna gidebilir, böylelikle tasarruftan kaçınabilir. Ülke bazında ele alındığı zaman da bir ülke geleceğe yönelik bir savaş beklentisi içerisine girerse ve uyguladığı politika da bunu gösterirse o ülke vatandaşları mevcut iktidarın vergileri artıracağını düşünerek harcamalarını kısma yoluna, yani tasarruf etme yoluna gidebilirler. Fertler eğer gelecekle alakalı olumlu beklentilere sahipse ve olumlu beklentiler ekonomide olumlu bir etki oluşturuyorsa otonom tüketim harcamaları artacaktır. Bu da tüketim fonksiyonunun paralel olarak yukarıya doğru kaymasını sağlayacaktır. Tüketim

21 fonksiyonunun yukarı doğru kayması her bir gelir seviyesine karşılık daha yüksek bir tüketim tutarını gösterecektir. Eğer fertler ekonomik olarak kötümserse ve bu kötümserlik ülke durumuna yansımışsa otonom tüketim harcamaları ivme kaybeder ve tüketim fonksiyonu paralel olarak aşağı doğru kayar (Schiller, 1986: 171) Teknoloji İnsanoğlunun istek ve ihtiyaçlarına uygun yardımcı alet ve gereçlerin yapımı için gereken bilgi ve yetenek anlamına gelen teknoloji aynı zamanda bir endüstri dalıyla alakalı üretim tekniklerini ve yine bu tekniklerle alakalı olarak kullanılan araç ve gereçleri kapsayan bilgi anlamına gelmektedir. Teknoloji, durağan bir yapıya sahip olmayan, kendisini yenileyen, hayatın her alanında kendisini gösteren ve insan istek ve ihtiyaçlarını tatmin etmeye yönelik bir kavramdır. Teknolojik gelişmeler sayesinde üretilen mal ve hizmet sayısında ciddi artışlar yaşanmış, işletmelerin faaliyetleri ve tüketicilerin davranışlarında çok ciddi değişimler gözlemlenmiştir. Önceleri arabalar bireylerin tercihleri arasında yer almaz iken şimdi arabalar bireylerin tercihleri arasında önemli bir yer almıştır. Yine bireyler son teknoloji ürünü cep telefonlarını ve son teknoloji arabaları kullanmak isteğinde olabilmektedirler. Tüketici davranışlarını etkileme bakımından önemli bir yeri bulunan teknoloji, interneti de insanların hizmetine sunmakla birlikte tüketicilerin ürün ve hizmetler hakkında tam bilgi sahibi olmasını sağlamıştır. İnternet, günümüzde tüketim kültürünün önemli bir somut göstergesi olarak ifade edilmekte, bireylerin tüketmek isteği mallar hakkında bireyleri bilgilendirici işleve sahip olmakta, yaygın ağı ile ekonomik pazarda önemli yer kapsamaktadır. Özetle teknoloji, interneti insan hizmetine sunmakla bireylere mal ve hizmetler hakkında tam bilgi sahibi olma fırsatını da sunarak taknoloji ile yakın bir ilişki içerisinde bulunduğunu göstermiştir (Kızılçelik, 1998: 68-69).

22 Tasarruflar Bireyler tüketim yaparken gelirlerinin tamamını tüketmeyip belirli kısımlarını ellerinde tutabilirler. Ellerinde tuttukları harcanabilir gelirlerinin belirli kısmı onlar adına tasarruftur. Keynes in tanımına göre ise tasarruf gelirin tüketilmeyen kısmıdır (Keynes, 1936: 54). Keynes e göre tasarruf gelirin artan bir fonksiyonudur. Keynes, genellikle ve ortalama olarak bireylerin gelirlerini arttırdıklarında bu gelirlerinin yanı sıra tüketimlerini de arttırdığını ama tüketimdeki artıştan daha fazla olmak üzere bireylerin tasarruf miktarlarını arttırdığını belirtmiştir. Keynes in söylemi ile gelir miktarı mutlak olarak artış gösterirse, buna dayalı olarak gelirle tüketim arasındaki fark ta genişleyecektir (Maraş, 2006: 6). Tasarruf sermaye birikiminin ana kaynağını teşkil etmekle beraber tüketimi kısan önemli bir etkendir. Diğer bir deyişle tüketimin zıttı olarak nitelendirilebilir. Tasarruf, ulusal bir nitelik kazanırsa kamunun tasarrufu arttırmaya yönelik para politikalarının önemi artar. Ve yine siyasi güç sahiplerinin tasarrufu arttırıcı veya tam tersi bir para politikası ön görmeleri, tüketim harcamalarının tasarruf ile olan ilişkisini göstermesi bakımından önemlidir Enflasyon Fiyatlar genel seviyesindeki artışa enflasyon denilmektedir. Enflasyonun seyretme hızlarına göre çeşitli seviyeleri bulunmakta iken enflasyonun bireylerin satın alma kararlarını değiştirebilen önemli bir husus olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Fiyatlar genel düzeyinde yaşanabilecek artışlar bireyleri tüketim yapmaktan alıkoyacak, tasarrufa itebilecek veya tam tersi bir durumda fiyatlar genel seviyesinde yaşanan düşmeler de bireyleri tasarruf yapmaktan alıkoyup tüketime yöneltebilecektir. Enflasyon tüketicilerin reel servetlerini etkilemekte ve böylelikle de bireylerin tüketim harcamaları üzerinde etkili olabilmektedir. Enflasyon servetin maddi değerini etkileyerek