Ekonomik Büyüme İle Vergi Gelirleri Arasındaki İlişki: Sınır Testi Yaklaşımı 1

Transkript

1 Ekonoik Büyüe İle Vergi Gelirleri Arasındaki İlişki: Sınır Testi Yaklaşıı 1 Adnan Menderes Üniversitesi Hakkari Üniversitesi Adnan Menderes Üniversitesi Adnan Menderes Üniversitesi ÖZET:Vergiler, kaunun en öneli finansan kaynağıdır. Vergilerin, ekonoinin teel göstergeleri üzerinde öneli etkileri vardır. Bu çalışada, Türkiye de ekonoik büyüe ile vergi gelirleri arasındaki ilişki, dönei yıllık verileri kullanılarak, sınır testi yaklaşııyla araştırılıştır. Çalışada, vergiler dolaylı ve dolaysız vergiler olak üzere ikiye ayrılarak analize dahil ediliştir. Yapılan analiz sonucunda; seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisinin var olduğu yani serilerin uzun dönede birlikte hareket ettikleri bulunuştur. Uzun döne analizinde, dolaylı ve dolaysız vergiler ile ekonoik büyüe arasında pozitif yönlü ve anlalı bir ilişki tespit ediliştir. Dolaysız vergilerin etkisinin dolaylı vergilerden daha yüksek olduğu görülüştür. Kısa döne analizinde; hata düzelte teriinin katsayısı negatif işaretli ve istatistiksel olarak anlalı çıkıştır. Yani uzun dönede birlikte hareket eden seriler arasında, kısa dönede eydana gelen sapaların, ortadan kalktığı ve serilerin tekrar uzun döne ilişkisine yakınsadığı görülüştür. Yine kısa döne analizinde, her iki vergi türünün de ekonoik büyüeyi pozitif yönde ve istatistikî olarak anlalı düzeyde etkilediği görülüştür. Anahtar Kelieler: Ekonoik büyüe, dolaylı ve dolaysız vergi gelirleri JEL Sınıflandırası: E62, H21, H27, O49. ABSTRACT: Taxes are one of the ost iportant finance sources of public. Taxes have iportant ipacts on basic econoy indicators. The relationship between econoic growth and tax revenue in Turkish econoy using annual data for period, has been studied with bound testing approach. In our anlalysis taxes are divided into direct and indirect taxes. The results of the analysis suggest the existence of co-integration relationship between series and series oved together in the long ter. In the long ter analysis, a relationship between indirect-direct taxes and econoic growth has a eaningful and positive ipact. In the short ter analysis, the coefficient of error correction ter was found negative and statistically eaningful. This eans that the deviation, which took place in the short ter between series which oved together in the long ter, has disappeared and series cae close to each other. Again, it was observed that in the short-ter analysis effect of taxes on growth is positive and statistically eaningful. Key words: Econoic growth, indirect and direct taxes revenue. JEL Codes: E62, H21, H27, O49. GİRİŞ Vergi, kau hizetlerinin aliyetini karşılaak üzere, devletin ekonoik birilerden siyasi cebir altında ve karşılıksız olarak devlete kaynak aktarılasıdır (Teiz,28). Tarih boyunca devletler teel fonksiyonlarını yerine getirebilek üzere ihtiyaç duydukları geliri elde edebilek için, vergi toplaa yoluna baş vuruşlardır. Vergi politikası kau için fon oluşturasının yanında, iç tasarrufu arttırarak yatırılara kaynak oluştura, ülkenin ekonoik büyüesini hızlandıra, fiyat istikrarını sağlaa, üreti ve tüketi düzeyini dolaylı olarak kontrol altında tuta, kişiler arasındaki gelir dağılıını düzenlee gibi ekonoik ve sosyal aaçlar için de kullanılaktadır. 1 Bu çalışa, aynı isili çalışanın 29-3 Mayıs 21 tarihleri arasında Sakarya11. Ekonoetri ve İstatistik Sepozyuu ve 2nd International Syposiu on Sustainable Developent (ISSD 21) 8-9 June, 21 in Sarajevo, Bosnia and Herzegovina da sunuluş şeklinin yeniden gözden geçiriliş ve düzeltiliş biçiidir. 97

2 Vergi gelirleri, kau hizetlerinin yerine getirilesinde en öneli gelir kaynaklarından biridir. Sosyal güvenlik hizetleri, devlet yatırıları ve diğer kausal giderlerin karşılanabilesi için, devlet ya vergi toplayacak, ya da borç alacaktır. Borçlana ise ülkeler için en son tercih edilesi gereken yoldur. Vergiler bir ekonoide üretilen al ve hizetlerin iktarını, üreti faktörlerinin gelir ve fiyatlarını doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilektedir (Yılaz, 1996). İnsanların çalışa, tasarruf, yatırı ve kaynak kullanı kararlarını doğrudan etkilee potansiyeline sahip olan vergiler, ekonoik büyüe üzerinde değişik kanallarla etkili olabilektedir. Başta gelişekte olan ekonoilerde olak üzere, kaunun öncelikli gelir kaynağı olan vergilerin büyüe ile olan ilişkisinin incelenesi, vergi politikalarının biçilenesinde ve çeşitli uygulaaların geliştirilesinde katkı sağlayabilecektir (Gül ve Kenar, 29). Günüüzde özellikle gelişekte olan ülkelerde aliye politikası araçlarından biri olan vergilee politikası, oldukça etkin bir ali araçtır (Eker vd., 1996:32). Günüüzde uygulanakta olan vergileri, bunların konulasına neden olan olayın niteliğine göre üç grupta toplayabiliriz. Bunlar, gelir vergisi ve kurular vergisi gibi gelirle ilgili vergiler, harcaalara dayalı gelir vergisi, uaele ve satış vergileri ve gürük vergilerinin yer aldığı harcaayla ilgili vergiler ve genel servet vergisi, elak vergisi, seraye vergisi, otorlu taşıtlar vergisi, veraset ve diğer şekillerdeki servet transferi vergilerinin yer aldığı servetle veya servet transferiyle ilgili vergilerdir (Teiz, 28). Ayrıca vergiler; ayni-nakdi, spesifik-advalore ve dolaylı-dolaysız vergiler gibi çeşitli şekillerde de sınıflandırılabilektedir (Bulutoğlu,197). Bunlar arasında özellikle vergilerin dolaysız ve dolaylı olarak iki büyük sınıfa ayrılası da yaygındır. Son dönelerde yapılan çalışalarda vergilerin ekonoik büyüe üzerindeki yansıası analiz edilirken, özellikle dolaysız ve dolaylı vergi ayrıına gidilektedir. Bu ayrı vergi sistelerinin sağlıklı bir biçide şekillendirilesi açısından da son derece önelidir. Dolaysız vergiler; vergi ükellefi ile ödeyicisinin aynı olduğu, kişi ve kurulardan, elde ettikleri gelir düzeyine göre alınan vergilerdir. Bu vergilerde vergi ükellefinin, kendisine düşen vergi yükünü başkalarına yansıta olanağı bulunaaktadır. Devletin faktör gelirlerinden(faiz, ücret, kar, rant) aldığı gelir vergileri ile servet üzerinden aldığı vergiler, ve kurular vergisi, dolaysız vergilere örnektir (Turan, 28). Dolaylı vergiler ise; al ve hizet kullanıından kaynaklanan vergilerdir. Vergiye tabi al ya da hizetlerden yararlanan herkes, gelir düzeyi ne olursa olsun, aynı oranda vergi öder. Bu vergilerde vergi ükellefi ile ödeyicisi farklıdır. KDV ile özel tüketi vergisi, dolaylı vergiler arasında yer alır(teiz,28). Vergilendire politikalarında arzu edilen duru, vergi tahsilâtının çoğunun dolaysız vergilerle sağlanasıdır. Ekonoik büyüeyi en çok destekleyen de bu vergilerdir. Ancak dolaylı vergiler de ülkenin ekonoik yapısına uygun kullanılası halinde, dolaysız vergiler gibi ekonoik büyüeye katkı sağlayabilektedir. Ekonoik büyüe, reel illi gelirin zaan içindeki artışını ifade eder. Özellikle 28 küresel ekonoik krizinden sonra, gelişiş ve gelişekte olan ülkelerde, ekonoik büyüeye özel bir öne verilektedir. Ekonoik büyüeyle ilgili geliştiriliş bir çok teori vardır. Bu teoriler genellikle, ekonoik büyüe üzerinde öneli etkiler yapan faktörleri yakından incelenektedir. Ekonoik büyüe teorileri daha çok, seraye birikii, teknik gelişe ve nüfus artışı konularında yoğunlaşır. Ekonoik büyüe hızı ile ilgili olarak genel kabul gören, iki ayrı yaklaşı vardır. Bunlar, Harrod-Doar ve neo-klasik yaklaşılardır. Harrod-Doar odeli, büyüe hızının, seraye birikii tarafından belirlendiğini öne sürer. Bu duruda, devletin aliye politikası araçları ile ekonoiye üdahale ederek hedeflenen büyüe hızını gerçekleştirebilesi veya uzun döne büyüe hızında eydana gelebilecek sapaları giderebilesi ükün olabilecektir. Bu kapsada, devlet kau yatırı harcaaları ile bir taraftan ekonoik kalkınanın gerçekleştirilesinde öneli bir rol oynarken, diğer taraftan, vergi politikasını ekonoinin topla tasarruf hacini arttırıcı yönde kullanabilir. Bu duruda kau tasarruflarını arttırak, özel yatırıları teşvik etek, ekonoik büyüeden doğan ve ekonoik büyüeyi tehlikeye sokabilecek yapısal dengesizliklere karşı koyak ükün olabilecektir (Deircan, 23). Neo-klasik büyüe teorisi ise nüfus artışına ve teknolojik değişeye, tasarruf, yatırı ve ekonoik büyüenin nasıl cevap verdiğini açıklaaktadır. 98

3 Vergilerin ekonoik büyüe üzerindeki etkileri ile ilgili olarak ilk kez çalışa yapanlardan biri Solow dur. Solow a göre uzun döne veya durağan duru büyüe oranı sıfırdır. Bu ise büyüe oranının sabit olduğu ve vergi politikalarından etkileneyeceği anlaına gelektedir (Mucuk, ve Alptekin, 28). Dolaylı vergiler aynı zaanda, nisbi fiyatları etkileyerek, ekonoide tüketiin kısılasına, tasarrufun teşvik edilesine yardı edebilir. Böylece tüketi alları üzerine uygulanan dolaylı bir vergi, tüketiin aliyetini artırarak bu tür allara yapılan harcaalarını azaltabilir ve bu kaynakların yatırı harcaalarına aktarılasına neden olabilir (Durkaya ve Ceylan, 26). Bu çalışada, Türkiye de dolaylı ve dolaysız vergi gelirleriyle, ekonoik büyüe arasındaki ilişki, dönei yıllık verileriyle, sınır testi yaklaşııyla inceleniştir. Çalışada; girişi takip eden bölüde, dünyada ve Türkiye de vergi uygulaalarına değinilecek, onu, literatür özeti izleyecektir. Yönte ve veri setini, analiz izleyecek ve sonuç ve öneriler bölüüyle çalışa bitirilecektir. DÜNYA GENELİNDE VE TÜRKİYE DE VERGİ YGULAMALARI Dünyada Vergi Uygulaaları Genellikle gelişiş ülkelerde vergi gelirleri içinde, doğrudan vergilerin payı yüksek iken, gelişekte olan ülkelerde dolaylı vergiler daha yüksek paya sahiptir. 27 yılı itibariyle gelişiş ülkelerde(oecd ve AB 15) dolaylı vergiler, topla vergilerin ortalaa %26 sını, gelişekte olan ülkelerde ise %5 den fazlasını oluşturaktadır (OECD, 29). Bunun teel nedeni, gelir üzerinden alınan vergilerdeki uygulaa güçlüklerine karşın, dolaylı vergilerin uygulanasının daha basit olası, kişilerin bu vergilerin çok da farkında olaaları ve vergi uygulayıcılarına daha az tepki göstereleridir. Dolaylı vergilerin gelişekte olan ülkelerde payının yüksek olası ekonoik büyüe ile de yakından bağlantılıdır. Bu ülkelerde vergi sisteleri ta olarak oturadığı için, dolaylı vergilere ağırlık verilir (Ataç, 1999). Öneli bir nokta da, ülkelerin vergi gelirlerinin GSYH içindeki paylarıdır. Bu oran, gelişiş ülkelerde %4 ı geçebiliyorken, gelişekte olan ülkelerde %2 dolayındadır (Grafik 1). Bu oran, ülkedeki kau harcaalarının ne kadarının vergi gelirleriyle finanse edildiğini ve ülkelerin yurt dışından borç alaya ihtiyacının olup oladığını belirtesi yönüyle de önelidir. Grafik 1: Vergi Gelirlerinin GSYH İçindeki Payları (%) OECD Topla OECD Aerika OECD Pasifik OECD Avrupa AB 15 Türkiye Kaynak: OECD, Revenue Statistics of OECD Meber Countries, Paris,29. Yine ülkelerdeki kişi başına düşen vergi gelirleri de, ülkelerin gelişişliği ile paralellik arz etektedir. 27 yılı itibariyle, gelişiş ülkelerde bu iktar 15 2 bin dolar iken, gelişekte olan ülkelerde, 1 binin altında, Türkiye de ise 2 bin dolar civarındadır (Grafik 2). 99

4 Grafik 2: Kişi Başına Düşen Vergi Gelirleri (ABD $) OECD Toplaı OECD Aerika OECD Pasifik OECD Avrupa AB15 Türkiye Kaynak: OECD, Revenue Statistics Of OECD Meber Countries, Paris,29. Tabi ki burada ülkelerin kişi başına düşen illi gelirleri arasındaki farklar da önelidir. Gelir arttıkça vergi de artaktadır. Kişi başına düşen illi gelir ABD de 45 bin dolar, Avrupa Birliği ne dahil olan 27 ülkede 25-3 bin dolar olasına karşılık, Türkiye de yeni hesaplaa tekniği ile 1 bin dolar civarına çıkıştır(grafik 3). Grafik 3: Kişi Başına Düşen Milli Gelir (ABD $) ABD AB 27 OECD Türkiye Kaynak: OECD Factbook 29: Econoic, Environental and Social Statistics Türkiye de Vergi Uygulaaları Türkiye'de dolaylı ve dolaysız vergilerin gelişii incelendiğinde, özellikle 198 sonrasında topla vergi gelirleri içindeki dolaylı ve dolaysız vergi kopozisyonunda büyük ve hızlı bir değişi göze çarpaktadır. 198 yılında dolaylı vergi oranı %36 iken, 29 yılına gelindiğinde bu oran %64'e yükseliştir. Dolaylı vergilerin artasında, 1984 yılında alınaya başlanan kata değer vergisi (KDV) 2, 1999 Gölcük ve Düzce deprelerinin oluşturduğu hasarları düzeltek için konulan ve hala geçerli olan depre vergisi, Avrupa Birliği ne uyu yasaları çerçevesinde kabul edilen özel tüketi vergisinin (ÖTV) 3 etkisi büyüktür yılı vergi gelirlerinin %3,6 sı KDV den sağlanıştır (Gelir İdaresi Bşk). 3 Avrupa Birliği nin bu vergiyi uygulaasındaki aaç, gelir elde etekten çok, sosyal fayda sağlaaktır. Üzerine ÖTV konulan allar, genellikle lüks (ücevher, kürk vb.), sağlığa zararlı (alkol, sigara vb.) veya çevreye zararlı (benzin vb.) allardır. Vergidan beklenen de bu tür alların tüketiini kısaktır. Oysa Türkiye de ÖTV bir vergi geliri aracı duruundadır. 1

5 Türkiye'de özellikle 1994 ekonoik krizinden sonra, dolaylı vergilerin topla vergiler içindeki payı artış ve bu oran 26 yılında %69'a kadar çıkıştır(grafik 4). Ekonoik krizler ve 1999 Marara depreini sonrasında geçici süreyle denilerek uygulaaya konulan bazı vergilerin, kalıcı hale gelesinin de bu artışta etkisi oluştur. Türkiye de 29 yılında toplanan 196 ilyar TL lik verginin, 71 ilyar TL lik kısı dolaysız vergilerden oluşurken, geri kalan 125 ilyar TL lik kısı dolaylı vergilerden oluşaktadır. Dolaylı ve dolaysız vergiler arasındaki ideal dağılı oranından oldukça uzakta bulunulduğu görülektedir. Grafik 4: Türkiye de Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Dağılıları Kaynak: Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) Dolaysız Vergi Dolaylı Vergi LİTERATÜR Dolaylı ve dolaysız vergilerin uzun döne ekonoik büyüe üzerindeki etkileri konusunda, geniş bir literatür evcuttur. Neo-klasik büyüe odelini savunan iktisatçılar, vergilendirenin uzun döne büyüe üzerinde herhangi bir etkisinin oladığını savunaktadır. İçsel büyüe odelini savunan iktisatçılar ise, dolaylı ve dolaysız vergilerin uzun döne büyüe üzerinde negatif etki yaptığını iddia etektedirler. Ayrıca, dolaysız vergilerin büyüe üzerindeki etkisinin, dolaylı vergilerden daha fazla olduğu kabul etektedirler. King ve Rebelo tarafından (199) yılında, yapılan çalışada, uzun dönede gelir vergilerinin, kişisel geliri azaltıcı etkide bulundugu ortaya konuştur. Roubini ve Milesi-Feretti (1994) çalışasında, istihda ve fiziksel seraye vergilerinin, büyüe üzerinde negatif etkiler yaptığı sonucuna ulaşıştır. (1995) çalışada ise, faktör gelirlerini vergilendirenin, büyüe üzerinde azaltıcı etkiler yaptığı tespit ediliştir. Engen ve Skinner (1996) çalışasında, ABD ekonoisinde, vergilendirenin uzun dönede, ekonoik büyüe üzerinde orta düzeyde bir etki yaptığını ortaya koyuştur. Vedder (21) ABD deki 5 eyalet için döneini kapsayan verilerle yaptığı analizde, yüksek vergi oranlarının, ekonoik büyüeyi negatif yönde etkilediğini tespit etiştir. Zeng ve Du (23) vergilerin büyüe üzerindeki etkilerini ABD Ekonoisi için araştırdığı çalışasında, vergi gelirlerinin transfer harcaalarında kullanılası duruunda, vergilerin büyüe üzerinde negatif etki yapacağını, kau tüketi alları için kullanılası duruunda, gelir vergilerinin büyüe üzerinde negatif etki yapacağını, tüketi vergilerinin ise büyüe üzerinde etkili olayacağını tespit etiştir. Anastassiou ve Dritsaki (25) çalışasında, Yunanistan ekonoisi için vergi gelirleri ile büyüe oranı arasındaki ilişkileri araştırış, vergi iktarı ile ekonoik büyüe oranı arasında bir ilişkinin var olduğunu ve vergi gelirlerinden büyüeye doğru tek yönlü nedensellik ilişkisinin bulunduğunu tespit ediliştir. Deircan (23) çalışasında, Türkiye Ekonoisi için, büyüe ve ekonoi politikaları arasında yakın bir ilişki olduğunu belirtiştir. Ayrıca, ülke ekonoisinde büyüe ve kalkınanın, yapılacak gelir vergisi indirileri ile yakından bağlantılı olduğunu ifade etiştir. Çalışayı teşvik ederek, üreti ve illi gelirde artışa yol açan vergi

6 indirilerinin, doğrudan GSMH da artışa yol açacağını, bunun dışında ülkede siyasi ve ekonoik istikrar varsa, vergi idaresinde yeniden yapılanaya dönük olarak yapılan değişiler ve vergisel teşvik ekanizalarının da ekonoik büyüe ve kalkına üzerinde pozitif etkileri bulunduğunu belirtiştir. Ayrıca harcaalar üzerinden alınan dolaylı vergiler daha çok vergileede adaleti sağlaa aacına yönelik olakla birlikte; lüks tüketiin azaltılarak tasarrufun teşvik edilesi yönüyle ekonoik büyüe ve kalkınaya dolaylı olarak etkide bulunduğunu belirtiştir. Durkaya ve Ceylan (26) çalışasında, Türkiye Ekonoisi için, dönei vergi gelirleri ve ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi, Engle-Granger eş-bütünleşe yöntei ve nedensellik testi ile analiz etiştir. Dolaysız vergiler ve büyüe arasında çift yönlü ilişki olduğu, fakat dolaylı vergiler ile büyüe arasında herhangi bir ilişkinin oladığı sonucuna varıştır. Vergi gelirlerini arttırak aacıyla yapılacak vergi artışlarının, dolaylı vergiler üzerinden yapılırsa, vergi artışlarının büyüe üzerindeki olusuz etkisinin azaltılabileceği savunuluştur. Mevcut vergi çeşitlerinin, dolaysız vergilerden dolaylı vergi türlerine doğru değiştirilesinin de aynı etkiyi yapacağı ifade ediliştir. Teiz (28) çalışasında, Türkiye Ekonoisi nde dolaysız ve dolaylı vergi gelirleri ile GSMH arasındaki ilişkiyi, Johansen eş-bütünleşe yönteiyle analiz etiş ve vergi gelirleri ile GSMH arasında eş-bütünleşenin var olduğunu tespit etiştir. Gül ve Kenar (29) çalışasında, vergi gelirleri ile ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi, Türkiye ve Avrupa Birliği üyesi olan 27 ülke verileriyle, dönei için, panel veri yöntei ile inceleiştir. Analiz sonucunda, vergi gelirleri ile ekonoik büyüe arasında uzun dönede eş-bütünleşe ilişkisinin var olduğu görülüştür. VERİ SETİ VE YÖNTEM Bu çalışa, döneini kapsaaktadır. Topla üç değişkenin kullanıldığı çalışada, bütün değişkenler yüzde değişi biçiinde alınıştır. Çalışanın değişken vektörü şöyledir: Y t = [DLI t, DSZ t ] Burada; Y cari fiyatlarla gayrisafi yurtiçi hâsılayı, DLI cari fiyatlarla dolaylı vergi gelirlerini, DSZ ise cari fiyatlarla dolaysız vergi gelirlerini tesil etektedir. Vergilerle ilgili veriler Gelir İdaresi Başkanlığı internet sitesinden ( gayrisafi yurtiçi hâsıla verileri ise Merkez Bankası elektronik veri dağıtı sisteinden (evds.tcb.gov.tr) elde ediliştir. Bu çalışada, vergi gelirlerinin ekonoik büyüe üzerindeki etkisini araştırak için Pesaran vd. (21) tarafından geliştirilen ve sınır testi (Autoregressive Distributed Lag: ARDL) yaklaşıı kullanılıştır. Bu yönte, Engle- Granger (1987), Johansen (1988) ve Johansen-Juselius (199) tarafından geliştirilen eş-bütünleşe yönteleriyle karşılaştırıldığında, daha kullanışlı olduğu kabul edilektedir. Çünkü söz konusu yöntelerde, analize dâhil edilen tü serilerin, aynı seviyede durağan seriler olası zorunluluğu vardır. Oysa sınır testi yaklaşıında böyle bir sınırlaa yoktur. Serilerin durağanlık düzeyleri farklı olsa da, eş-bütünleşe ilişkisinin varlığı test edilebilektedir. Sınır testi yaklaşıının diğer bir avantajı ise düşük sayıda gözle içeren verilerle odel tahin edilesine olanak verebilesidir (Narayan ve Narayan, 24:25). Ayrıca sınır testi yaklaşıında, değişkenlerin gecikeli değerleri de analize dahil edildiği için, açıklayıcı değişkenlerin düzey ve gecikeli değerlerinin de açıklanan değişken üzerindeki etkileri görülebilektedir. Sınır testi yaklaşıında önce serilerin uzun dönede birlikte hareket edip etedikleri, ARDL eş-bütünleşe yönteiyle analiz edilektedir. Eğer seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisi varsa, bu serilerle yapılan regresyon analizlerinin katsayıları ve istatistikleri anlalı ve güvenilir olacaktır (Peseran vd. 21:29; Gujarati, 1999). Seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisi tespit edilebilirse, uzun ve kısa döne analizleri yine ARDL yönteiyle yapılaktadır. ANALİZ VE AMPİRİK BULGULAR ADF Biri-Kök Testi Eğer bir zaan serisi durağan değilse, ortalaası, varyansı ve kovaryansı zaan içerisinde değişektedir. Bir dönede eydana gelen şoklar, diğer döneleri de etkileekte ve şok kalıcı hale gelektedir. Bu duruda yapılan 12

7 analiz, sahte regresyonlar içerekte ve t ve f istatistikleri anlalılığını yitirektedir. Bu nedenle önce serilerin durağan hale getirilesi gerekektedir (Gujarati, 1999:712). Serilerin durağanlık dereceleri genişletiliş Dickey Fuller (Augented Dickey Fuller: ADF) testiyle araştırılış ve biri kök testi yapılıştır. DF testi, üç regresyon denkleine dayalı olarak yapılaktadır (Dickey ve Fuller, 1979): Yalın hali: ΔY = γy + u t t 1 t (1) Sabit terili: ΔYt = α + γyt 1 + u (2) Sabit terili ve trendli: ΔY t = α + α1 t + γyt 1 + ut (3) Bu testlerin sonucunda DF istatistikleri MacKinnon kritik değerleriyle karşılaştırılarak; sıfır hipotezi (H : γ = ), alternatif hipoteze karşı (H 1 : γ ) test edilektedir. Sıfır hipotezi serinin durağan olaa duruunu, yani biri köke sahip olduğunu, alternatif hipotez ise serinin durağan olduğunu gösterektedir. Burada eğer hata terii ut içsel bağıntılı ise denkle (3) şu şekilde yeniden düzenlenektir: ΔY = α + α1 t + γyt 1 + βi ΔYt i + ut (4) i= 1 Burada gecike uzunluğunu, Δ fark operatörünü belirtektedir. Gecike sayısı içsel bağıntısız odelin elde edilesine bağlıdır. Bu şekilde yapılan test genişletiliş Dickey-Fuller (Augented Dickey Fuller) testi veya kısaca ADF testi olarak bilinektedir. Buna göre yapılan test sonuçları Tablo 1 de sunuluştur. Değişken Tablo 1: Genişletiliş Dickey Fuller (ADF) Test Sonuçları Düzey Değerleri ADF ist. Mac Kinnon %1 test değeri ADF ist. 1. Farkları Mac Kinnon %1 test değeri Y -1,83-3,51-8,4[2] -3,51 DLI -1,78-3,52-3,55[1] -3,52 DSZ -2,41-3,51-9,17[2] -3,51 [ ] içindeki değerler; lag sayısını ifade etektedir. Lag sayısı, Akaike değerinin en küçük olduğu ve durağanlığı sağlayan gecike uzunluğu alınarak belirleniştir. Mac Kinnon test değerleri trendsiz ve sabit terili (intercept) test değerlerini ifade etektedir. Biri kök testi sonuçlarına bakıldığında, tü serilerin 1. farkları alındığında durağan yani I(1) seriler oldukları görülektedir. Eş-Bütünleşe Testi Birçok akroekonoik değişkenin düzey değerleri durağan değildir. Eğer seriler arasında bir eş-bütünleşe ilişkisi varsa, yani seriler uzun dönede birlikte hareket ediyorlarsa, düzey değerleriyle yapılacak analizde, bir sahte regresyon probleiyle karşılaşılayacaktır (Peseran vd. 21:29; Gujarati, 1999). Ancak, uzun dönede birlikte hareket eden değişkenlerin dinaik davranışları denge ilişkisinden bazı sapalar gösterir (Enders, 1996:151). Bu, eşbütünleşiş değişkenlerin teel bir özelliği olup, kısa döne dinaiği üzerinde belirleyici bir rol oynar. Bu süreçle ortaya çıkan dinaik odel, hata düzelte odeli olarak adlandırılır (Enders, 1995: 365). 13

8 Sınır testi yaklaşıının uygulanası için önce kısıtlanaış bir hata düzelte odeli (unrestricted error correction odel: UECM) kurulur. Bu odelin çalışaıza uyarlanış biçii şu şekildedir: Δ Y = α + α Δ Y + α Δ DLI + α Δ DSZ + α Y + t 1i t i 2i t i 3i t i 4 t 1 i= 1 i= i= α5dlit 1+ α6dszt 1 + ut (5) Burada, ; optiu gecike uzunluğunu, fark operatörünü, u t hata teriini, diğer harf kısaltalarıyla verilenler ise, değişken tanıındaki anlaları ifade etektedir. Bu çalışada optiu gecike uzunluğu Akaike kriteri yardııyla belirleniştir. Kaas ve Joyce ye (1993) göre, testin sağlıklı sonuçlar verebilesi için, optiu gecike uzunluğundaki odelin hata terileri arasında ardışık bağılılığın da olaası gerekir. Akaike kriterinin en küçük olduğu gecike uzunluğunda ardışık bağılılık sorunu çıktığında, bir büyük Akaike değerinin olduğu gecike uzunluğu, optiu gecike uzunluğu olarak alınır. Gecike uzunluğuna ilişkin yapılan testin sonuçları Tablo 2 de veriliştir. Bu çalışada veriler yıllık olduğu için, aksiu gecike uzunluğu dört olarak alınıştır. Tablo 2: Sınır Testi İçin Gecike Uzunluğu Sonuçları AIC LM Testi 1* 8,217,69 2 8,295,47 3 8,246,4 4 8,287,19 Tablo 2 den de görülüğü üzere, optiu gecike uzunluğu 1 olarak belirleniştir. Bu gecike uzunluğunda ardışık bağılılığın oladığı da gözleleniştir. Gecike uzunluğunun belirlenesinden sonra, değişkenler arasında eş-bütünleşe ilişkisinin test edilesi sürecine geçiliştir. Sınır testi yaklaşıda değişkenler arasında eş-bütünleşe ilişkisi sıfır (H :α 4 =α 5 =α 6 =) hipotezinin test edilesi yoluyla yapılaktadır. Sıfır hipotezinin kabulü veya reddi F testi ile belirlenektedir. Hesaplanan F istatistik değeri Pesaran vd. deki (21) tablo alt ve üst kritik değerleri ile karşılaştırılır. Birinci duruda, eğer hesaplanan F istatistik değeri alt kritik değerden küçükse seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisi oladığına karar verilir. İkinci duruda, eğer hesaplanan F istatistik değeri alt ve üst kritik değer arasında kalıyorsa kesin bir yoru yapılaaakta, yani kararsız kalınaktadır. Bu duruda alternatif eş-bütünleşe yönteleri denenelidir. Son olarak, eğer hesaplanan F istatistik değeri tablo üst kritik değerini aşıyorsa, seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisi olduğuna karar verilektedir. Bu çalışada kısıtlanaış hata düzelte odeli, 1 gecike uzunluğu ile tahin ediliş ve F istatistiği hesaplanıştır. Sonuçlar Tablo 3 te veriliştir. H hipotezini sınaak için, hesaplanan F istatistik değeri Pesaran vd. den. (21) alınan kritik değerlerle Tablo 3 te karşılaştırılıştır. Bu kritik değerler iki bağısız değişken ve %1 anlalılık düzeyi için veriliştir. Tablo 3: Sınır Testi Sonuçları k F Hesaplanan Alt Sınır Üst Sınır 2 14,2 5,15 6,36 Not:k, bağısız değişken sayısıdır. Kritik değerler Pesaran vd deki.(21:3)tablo CI(iii) den alınıştır. Tabloda hesaplanan F istatistiğinin üst kritik değerden yüksek olduğu görülektedir. Bu duruda H hipotezi reddedilekte ve değişkenler arasında eş-bütünleşe ilişkisinin olduğu sonucu ortaya çıkaktadır. Bu şekilde, seriler arasında eş-bütünleşe ilişkisinin varlığı tespit edildiği için, değişkenler arasındaki uzun ve kısa döne ilişkilerinin araştırılası aacıyla ARDL odellerinin tahin edilesi sürecine geçiliştir. 14

9 Uzun Döne ilişkisi Uzun döne ilişkisini analiz etek için kullanılan ARDL odeli şu şekilde tanılanaktadır: n p Y = α + α Y + α DLI + α DSZ + u t 1i t 1 2i t 1 3i t 1 t i= 1 i= i= Burada, n ve p gecike uzunlukları olup, AIC kullanılarak belirlenektedir. Bu işle, Kaas ve Joyce un (1993) nedensellik analizlerinde gecike uzunluğunun belirlenesi için önerdiği yöntele yapılıştır. Buna göre, ilk önce, bağılı değişkenin kendi gecikeli değerlerine göre regresyonu yapılış ve en küçük AIC değerini veren, içsel bağıntısız odelin gecike uzunluğu bulunuştur. Daha sonra bağılı değişkenin belirlenen gecike uzunluğu sabit tutulup; birinci bağısız değişken olan dolaylı vergi gelirleri değişkeninin olası tü gecikeleri ile regresyon odelleri oluşturuluş ve en küçük AIC değeri dikkate alınarak bu bağısız değişkenin gecike sayısı belirleniştir. Benzer işleler dolaysız vergi gelirleri için de tekrarlanarak optiu gecike sayısı elde ediliştir. Gecike uzunluğu tespitnde her gecike uzunluğunda LM otokorelasyon testi yapılış ve sonuçlar Tablo 4 te veriliştir. Tablo 4: Uzun Döne ARDL Modeli İçin Gecike Uzunluğunun Tespiti (Y) AIC LM Testi n (DLI) AIC LM Testi p (DSZ) AIC LM Testi - - 8,71, 8,382, 1 8,889,83 1* 8,6,6 1 8,262,93 2 8,925,11 2 8,621,94 2 8,286,61 3 8,9,17 3 8,643,14 3 8,39,1 4* 8,875,99 4 8,662,23 4* 8,244,25 Yapılan bu işle sonucunda, tahin edilecek uzun döne odelinin ARDL(4,1,4) olduğuna karar veriliştir. Tablo 5 te uzun döne ARDL(4,1,4) odelinin tahin sonuçları ve bu sonuçlara dayanılarak hesaplanan uzun döne katsayıları yer alaktadır. Tablo 5: ARDL(4,1,4) Modeli Tahin Sonuçları ve Uzun Döne Katsayıları Değişkenler Katsayı t-istatistiği C Y t Y t Y t Y t DLI t DLI t DSZ t DSZ t DSZ t DSZ t DSZ t Uzun Döne Katsayıları DLI, ,251 DSZ, ,94 C,81235,41 Tanısal Testler R 2 =.82 χ 2 BGAB(2 )=1,588(.21) 2 R =.79 χ 2 WDV=,39(.99) F ist.=29,58(,) χ 2 JBN=24,78(.) DW=1,84 χ 2 RRMKH(1)=,13(.71) 15 (6)

10 Not: Burada, χ2 BGAB, χ2 WDV, χ2 JBN ve χ2 RRMKH sırasıyla Breusch-Godfrey ardışık bağılılık, White değişen varyans, Jarque-Bera norallik testi ve Rasey regresyonda odel kura hatası istatistikleridir. Parantez içindeki değerler p- olasılık değerlerini gösterektedir. Kurulan odelin odel doğruluğu kontrol grafiği aşağıda veriliştir. Grafik 5: Uzun Döne Analizi Model Doğruluğu Kontrol Grafiği CUSUM 5% Significance Bu grafiğe bakıldığında, odelin grafiğinin güven aralıkları içinde kaldığı ve sorunsuz bir odel olduğu görülektedir. Tablo 5 teki sonuçlara bakıldığında; dolaylı ve dolaysız vergilerin her ikisinin de büyüeyi arttırıcı yönde ve istatistikî olarak anlalı düzeyde etkilediği görülektedir. Kısa Döne İlişkisi Değişkenler arasındaki kısa döne ilişkisi, yine sınır testi yaklaşıına dayalı ARDL hata düzelte odeli ile araştırılıştır. Buna göre odelin çalışaıza uyarlanış biçii şu şekildedir: Burada EC t-1 hata düzelte terii olup; uzun döne ilişkisinden elde edilen hata terileri serisinin, bir döne gecikelisini tesil etektedir. Bu değişkenin katsayısı; kısa dönedeki sapaların ne kadarının, bir döne sonra düzeleceğini belirtir. Bu katsayının işaretinin negatif olası, kısa dönede, seriler arasında eydana gelen sapaların, uzun döne denge değerine yakınlaşacağını; pozitif olası ise serilerin uzun döne denge değerinden uzaklaşacağını gösterir. Bu odelde değişkenlerin gecike uzunlukları belirlenirken, uzun döne ARDL odelinin belirlenesinde uygulanan işle tekrar ediliştir. Kısa döne ARDL odeli için gecike uzunluklarını gösteren sonuçlar Tablo 6 da sunuluştur. n Δ Y = α + αec + α Δ DLI + α Δ DSZ + u t 1 t 1 2i t i 3i t i t i= 1 i= Tablo 6: Kısa Döne ARDL Modeli İçin Gecike Uzunluğunun Tespiti ( Y) AIC LM Testi n ( DLI) AIC LM Testi p ( DSZ) AIC LM Testi - - 8,893,28 8,633,5 1 9,2,58 1 8,79,12 1 8,422,1 2 8,939,33 2* 8,745,44 2 8,428,41 3* 8,912,77 3 8,769,5 3 8,413,3 4 8,927,31 4 8,783,2 4* 8,271,5 (7) 16

11 Tablo 6 da da görüldüğü üzere, tahin edilecek kısa döne ARDL odelinin ARDL(3,2,4) odeli olduğu sonucuna ulaşılıştır. ARDL(3,2,4) odeli tahin ediliş ve kısa döne tahin sonuçları Tablo 7 de veriliştir. Tablo 7: ARDL (3,2,4) Modeli Tahin Sonuçları Değişken Katsayı t-istatistiği C ΔY t ΔY t ΔY t ΔDLI t ΔDLI t ΔDLI t ΔDLI t ΔDSZ t ΔDSZ t ΔDSZ t ΔDSZ t ΔDSZ t EC t Tanısal Testler R 2 =,64 χ 2 BGAB(2 )=,94(,39) 2 R =,58 χ 2 WDV=,31(,99) DW=1,99 χ 2 JBN=24,65(,) F=1,42(,) χ 2 RRMKH(1)=4,76(,3) Not: Burada, χ 2 BGAB, χ 2 WDV, χ 2 JBN ve χ 2 RRMKH sırasıyla Breusch-Godfrey ardışık bağılılık, White değişen varyans, Jarque-Bera norallik testi ve Rasey regresyonda odel kura hatası istatistikleridir. Parantez içindeki değerler p- olasılık değerlerini gösterektedir. Kısa döne analizine ait odel doğruluğu kontrol grafiği aşağıda veriliştir. Grafik 6: Kısa Döne Analizi Model Doğruluğu Kontrol Grafiği CUSUM 5% Significance Grafik 6 ya bakıldığında, odelin grafiğinin güven aralıkları içinde kaldığı ve sorunsuz bir odel olduğu görülektedir. 17

12 Tablo 7 deki sonuçlar incelendiğinde; hata düzelte teriinin (EC t-1 ) katsayısı -,94 ve t istatistiği de anlalı çıkıştır. Dolayısıyla odelin hata düzelte terii çalışaktadır. Yani uzun dönede birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönede eydana gelen sapaların ortadan kalktığı ve serilerin tekrar uzun döne denge ilişkisine yakınsadığı görülüştür. Dolaylı ve dolaysız vergiler, cari dönede de gecikeli dönelerde de büyüeyi arttırıcı yönde ve istatistikî olarak anlalı düzeyde etkileektedir. Bu sonuçlar beklentileriize ve iktisat teorisine uygundur. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bu çalışada Cuhuriyet tarihi boyunca Türkiye de vergi gelirleri ile ekonoik büyüe arasındaki ilişki, sınır testi yaklaşııyla analiz ediliştir. Vergi çeşitlerinin ekonoik büyüe üzerinde fraklı etkilerinin olup oladığını tespit edebilek aacıyla, dolaylı ve dolaysız vergiler ayrı ayrı analize tabi tutuluştur. Yapılan eş bütünleşe analizinde, dolaylı ve dolaysız vergi gelirleriyle ekonoik büyüe arasında eş bütünleşe ilişkisinin var olduğu, yani bu serilerin uzun dönede birlikte hareket ettikleri, dolayısıyla bu seriler arasında yapılacak regresyon analizlerinin istatistikî olarak anlalı ve tutarlı sonuçlar vereceği görülüştür. Uzun döne analizinde, dolaylı ve dolaysız vergilerin her ikisinin de büyüeyi arttırıcı yönde ve istatistikî olarak anlalı düzeyde etkilediği görülüştür. Yine uzun döne analizi sonucunda, ekonoik büyüeyi, dolaysız vergilerin dolaylı vergilere göre daha çok arttırdığı tespit ediliştir. Bu iktisat teorisine, beklentileriize ve literatüre uygun bir sonuçtur. Kısa döne analizinde ise, hata düzelte teriinin (EC t-1 ) katsayısı -,94 ve t istatistiği anlalı çıkıştır. Dolayısıyla odelin hata düzelte terii çalışaktadır. Bu duru, uzun dönede birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönede eydana gelen sapaların ortadan kalktığı ve serilerin tekrar uzun döne denge ilişkisine yakınsadıkları anlaına gelektedir. Dolaylı ve dolaysız vergiler, cari dönede de gecikeli dönelerde de büyüeyi arttırıcı yönde ve istatistikî olarak anlalı düzeyde etkileektedir. Bu sonuçlar da yine beklentileriize ve iktisat teorisine uygundur. Bu çalışadan da görüldüğü üzere; aliye politikasının en etkin araçlarından biri olan vergi politikası, aacına uygun kullanıldığı takdirde; ekonoik büyüenin en öneli vesilelerinden birisidir. Fakat, Ülkeizde dolaylı vergiler, dolaysız vergilerden çok daha yüksektir. Bu duru gelir adaletsizliğine de neden olaktadır. Gelişiş ülkelerde olduğu gibi Türkiye de de dolaylı vergilerin azaltılıp, doğrudan vergilerin arttırılasının, vergi adaletinin sağlanasına katkı sağlayacağı düşünülebilir. KAYNAKÇA ANASTASSIO, U. T. ve DRITSAKI, C., (25), Tax Revenues and Econoic Growth: An Eprical Investigation for Greece Using Causality Analysis, Journal of Social Sciences, Volue 2, p: ATAÇ, Beyhan, (1999), Maliye Politikası, Anadolu Üniversitesi Eğiti, Sağlık ve Bilisel Araştıra Çalışaları Vakfı Yayınları; No: 118, Eskişehir. BULUTOĞLU, K. (197), Türk Vergi Sistei, 3. Baskı, İstanbul, s DEMİRCAN, E. S., (23), Vergilendirenin Ekonoik Büyüe ve Kalkınaya Etkisi, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi Dergisi, Sayı: 21, Teuz- Aralık s DICKEY, D. and Fuller,W.A. (1979), Distribution of the Estiates for Autoregressive Tie Series With a Unit Root, Journal of the Aerican Statistical Association, 74: DURKAYA, M. ve CEYLAN, S., (26), Vergi Gelirleri ve Ekonoik Büyüe, Maliye Dergisi, Sayı: 5 s EKER, A., ALTAY, A. ve SAKAL M., (1996), Maliye Politikası, Takav Matbaacılık, İzir. 18

13 ENDERS, W., (1995), Applied Econoetric Tie Series, 1 st edition, Wiley, New York. ENDERS, W., (1996), Rats Handbook for Econoetric Tie Series, John Willey and Song Inc. ENGLE, R. and GRANGER, C.W., (1987), Co-Integration and Error Correction: Represention, estiation and Testing, Econoetrica, 55(2): ENGEN E. M. ve SKINNER J., (1996), Taxation and Econoic Growth, NBER Working Paper No GUJARATI, D. N., (1999),Basic Econoetrics, Mc Graw Hill, Literatür Yayıncılık, 3 rd edition, İstanbul. GÜL E. ve BARIŞ K., (29), AB Ülkeleri ve Türkiye de Vergi Gelirleri ile Ekonoik Büyüe İlişkisi: , Süleyan Deirel Üniversitesi, 1.Uluslararası Davraz Kongresi, Eylül, Isparta. KAMAS, L. ve JOYCE, J. P., (1993), Money, Incoe and Prices Under Fixed Exchange Rates: Evidence fro Causality Tests and VARs, Journal of Macroeconoics, 15(4): KING R.G. ve REBELO S., (199), Pulic Policy and Econoic Growth: Devoloping Neoclassical Iplications, Journal of Political Econoy, 98:5, s MENDOZA, E. G., MILESI-FERRETTI G. M. ve ASEA P., (1997), On the ineffectiveness of tax policy in altering long-run growth: Harberger s superneutrality conjecture, Journal of Public Econoics. MUCUK, Mehet ve ALPTEKİN Volkan, (28), Türkiye de Vergi ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: VAR Analizi ( ), Maliye Dergisi Sayı 155. NARAYAN, P. ve NARAYAN S., (24), Estiating Incoe and Price Elasticities of Iports for Fiji in a Cointegration Fraework, Econoic Modelling, 22 s PESARAN, M., SHIN, Y. ve SMITH, R. J., (21), Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econoetrics, 16 s ROUBINI N. ve MILESI-FERETTI G. M., (1994), Taxation and Endegenous Growth in Open Econoies,NBER Working Paper, No 4881, ROUBINI ve MILESI-FERETTI G. M., (1995), Growth Effect of Incoe and Consuption Taxes: Positive and Norative Analyses, NBER Working Paper No SOLOW, R. M., (1956), A Contribution to the Theory of Econoic Growth,Quarterly Journal of Econoics, vol.7, p TEMİZ, D., (28), Türkiye'de Vergi Gelirleri ve Ekonoik Büyüe İlişkisi: Dönei, 2. Ulusal İktisat Kongresi, 2-22 Şubat 28, DEÜ İİBF İktisat Bölüü, İzir. TURAN, T., (28), Maliye Politikası Araçlarının Ekonoik Büyüe Üzerindeki Etkileri, Sayıştay Dergisi, Sayı:69, s:17-35, Nisan-Haziran. YILMAZ, H., (1996),"Türkiye'de Vergi Yapısı ve 198'den Sonra Sektörel Vergi Yüklerinin Gelişii" Uzanlık Tezi - Devlet Planlaa Teşkilatı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Proje, Yatırıları Değerlendire ve Analiz Dairesi, Ankara. ZENG J. ve Du H., (23), Allocation of Tax Revenue and Growth Effects of Taxation, < 19

14 11