MARŞ VE HİMN ANLAYIŞI MEHMET AKİF ERSOY VE AHMET CAVAT

Transkript

1 MARŞ VE HİMN ANLAYIŞI MEHMET AKİF ERSOY VE AHMET CAVAT Maarife HACIYEVA* Milli istiklal marşı Azerbaycan Türkçesinde Devlet Himni, Türkiye Türkçe sinde İstiklal Marşı şeklinde ifade edilmektedir. Marş ve Himn anlayışının tarihi anlamlarına kiçik bir açıklama vermek istiyoruz. Marş-Fransızca bir kelime olup (Fransızca marche, Almanca marsih, İtalyanca marcia şeklinde yazılır) dünyanın bir çox dillerinde kullanılır. Marş yürüş etme (harp da), müayyen bir regiona varmak için ordunun müteşekkil yerdeyişmesi, harp emeliyatlarının hazırlanmasında, keçirilmesinde mühüm önem taşır. Marş hem de müzikte bir türdür. Harp müziyinin bir türü gibi orduda yayındır. Uyumlu temp ive selis ritmi ile seçilir. Marş opera ve balede, konser müziyinde de kullanılmıştır. V.Motsart, L.Bethoven, R.Vaner, F.Şubert, F.Şopen, R.Ştraus, C.Verdi, C.Puçinin, M.lin ka, P.Çaykovski, N.Rimski-Korsakov, Azerbaycan besteçileri Ü.Hacıbeyov, C.Cahangirov, T.uliyev ve b. marş yazmışlar (Bax.: Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, VI c. Bakı, 1980, seh.380). Himn (yunanca hymnos) tenteneli mahnı demekdir. Yunanıstanda Apollon, Dionise ait dini müziye verilen addır. M.Ö.7-5-ci yüzillerde Alkey, Alkman, Pindar himnler yazmışlar. XV-XVI yüzillerde sosyal dini harekatın genişlenmesi ile ilgili himnler yaranmıştır. Fransa inilabı devrinde (1789) «Marselyoza» adlanan himn yarandı. Marselyoza sonra Fransanın devlet himni olarak kabul edildi (1792) (Bax.: Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, X c., s.235). Çağdaş devletlerin gerbi (arması) ve devlet bayrağı ile beraber devlet himni de devletin resmi semboludur. Azerbaycan Devlet Himninin (İstiklal Marşının) tarihi Azerbaycan Demokratik Cümuriyeti ( ) illerine tesadüf etmededir. 28 Mayıs 1918-de Çarlık Rusiyasının sömürgesinden kopan Azerbaycan bağımsızlığını ilan etdi. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin hayata keçirdiyi tetbirlerden biri de Devlet Himninin kabul edilmesi idi. ADR-in himni için musabaka ilan olundu. Bu yarışma ile bağlı «Azerbaycan» azetesinde (14.XI.1919, 246, rusca) malumat verilmiş, sonralar da bu ilan tekrarlanmıştır. Bu yarışma hakkında Ethem Üngörün 1966-da Ankarada yayınlanan «Türk Marşları» kitabında bilgi verilmiştir. Malum olur ki, Azerbayan Milli Marşının tenzim ve seçimi için bu müsabakanın son kabul tarihi 1 şubat 1920-dir. Açılan yarışmada ünlü Azerbaycan bestecisi Üzeyir Hacıbeylinin eseri birincilik kazanmıştır. Bu marş Devlet Tiyatrosunda Halk huzurunda bir kere çalınmıştır. Sonralar okullarda öyredilmesine başlanan bu İstiklal Marşı yasak edilmiştir 1. Onu da kayd etmek lazımdır ki, kitabda adı keçen marşın sözlerinin kime ait olduğu belli deyil ve Üzeyir Hacıbeyliye ait olduğu ihtimal edilmektedir * Bkz: Ethem Üngör. Türk Marşları, Ankara, 1966, s.193. Üzeyir Hacıbeyovun iki marşı. «Edebiyat ve incesenet» azetesi, 1989, 14 iyul, «Ulduz» jurnalı, 1989, 7. * Prof.Dr., Azerbaycan Devlet İktisat Universitesi Öğr. Üyesi, Bakü

2 Müsabaka ya mayısın başlarında yekun vurulmuştur. Bakı ve Tiflis azetelerinde ilan olunmuş adı geçen musabakada sözleri Ahmet Cavata, bestesi Üzeyir Hacıbeyliye ait Azerbaycan Devlet Himni birinci yer aldığı için kabul edilmiştir ki, bu marş hakkında ayrıca bilgi verilecektir. Yarışmaya sunulan marş metinlerinden biri de aşağıda bir kıta sını taktim etdiyimiz şiirdir: Vurulur meydanda sincu tebl, Düzülün, askerler, sefbesef. Giriniz meydana sanki şir, Dilinizde olsun bu zikir: Ya Allah, ya Allah, ya Allah! Medede yet (hüve kebir). Bestesi Üzeyir Hacıbeyliye ait olan adıkeçen marş hakkında da Ethem Üngörün «Türk Marşları» kitabından bilgi almak mümkündür. Yarışmaya takdim olunan himnlerden biri de yine bestesi Üzeyir Hacıbeyliye, güftesi Aliabbas Müznibe ait olan «Devlet Himni»dir. Himnin metni şu şekildedir: Azerbaycan çelik ollar bağçası, Bakı hanlar gülzarıdır bu ölke Mehemmed han, Ehmed hanlar meskeni, Cavad hanlar mezarıdır bu ölke. Turan iri bu ölkede boy atmış, İgitliyin sancağını ucaltmış, Dünyaları eyret ile donatmış, ehremanlar peykarıdır bu ölke. Medenleri fironları udurtdu, İskenderi uzak yerden getirtdi. Nuşabeni, Sedanları büyütdü Serkerdeler emharıdır bu ölke. Turan soyu başa soya arışmaz, ul olmağa heç bir zaman alışmaz. ucağında yad tutmağa çalışmaz, Düşmenlerin eğyarıdır bu ölke. 490 Moskovlular gözlerini yumdular, Turanlıya barbar deye cumdular. Pozuldular ahır geri döndüler. Hırsızların ehharıdır bu ölke. Mabudumuz üç boyalı bayrağı, Kebemizdir her bir ovuc torpağı. Sevmez bu yer her haini, alçağı, Doğruların asarıdır bu ölke. Açıklanmasına çox da ihtiyac olmayan bu şiir Vatan sevgisi, milli düşünceler zemininde yazılmıştır. Şiirin yazarı Aliabbas Miznib de Sovyet rejiminin 1930-cu illerinin represiya kurbanlarından biri olmuştur. Bir süre sonra 28 Nisan 1920-de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti bolşevik Rusiyası tarafından sükut etdirildi ve onun gerbi (arması), bayrağı kimi himni de yasaklandı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin mövcud olduğu iki il zaman itibarile az bir suredir. Bu yıllar hakkında olan bilgiler Sovyet Döneminin 70 yılı erzende halkdan saklandı. Bu sebepden de sonralar Azerbaycan istiklal marşı hakkında yanlış fikirler de ortaya çıktı. Bu gün mövcut olan marşın sözleri gah A.Müznibe, gah Üzeyirbeye, gah da Camobeye ve b. ait olduğu ihtimal edildi (Bax: «Odlar yurdu», 1990, avust, 8, ADR, Gerb, Himn).

3 Ethem Üngörün «Türk Marşları» kitabının 194-cü sahifesinde Üzeyir Hacıbeylinin, ikinci «Azerbaycan Marşı» eserinin notu ve sözleri verilmiştir. Bu marşın da sözlerinin kime ait olduğu yazılmadığı için onun yazarının da bazen Üzeyir Hacıbeyli olduğu ihtimal edilse de hemin şirin Ahmet Cavata ait olduğu bilinmektedir. Onu da söyleyim ki, Ahmet Cavatın bu şiiri de, Türkiyede ezber bilineen «Çırpınırdı Karadeniz» şiri de çok zaman yanlış ünvanlara ait edilmiştir. Bu da Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin sükut etdirilmesi taleyi ile daha çok bağlı idi. İstiklal marşının kabul edilmesinden çok az sonra cumhuriyet de, onun kabul etdiyi yasalar, marşlar, bayrak ve gerbin de yasaklanma talisizliyi ile bağlı olduğunu söyleye biliriz. M.Akif Ersoyun «İstiklal marşı» ile bağlı bir epizod çox maralıdır da yayınlanan «Safahat»da bele bir bilgi var ki, M.Akif Ersoy bu eserini millete hediyye etdiyiyinden daha hayatda olduğu yıllarda yayınlanan toplularının hiç birine dahil etmemişti. Sözleri A.Cavata ait olan Azerbaycan Devlet Himninin de metnine onun yazarının eserleri toplusunda rast gelmediyimizin bir sebebi de 1920-de milli marşın kabul edilmesinden az bir sure sonra Azerbaycanın bolşevik Rusiyası tarafından işğala uğraması, ADR-in mevcutluğuna tanıklık eden bu metnin uzun sure arşivlerde, yaddaşlarda, yaşayıb ortaya çıxarılmasının mümkün olmaması idi. Ama bu da bir tarihi gerçekliktir ki, milli duyğu ve sevgi ile yazılmış adıgeçen Azerbaycan istiklal marşları içerisinde sözleri Ahmet Cavata ve bestesi Üzeyir Hacıbeyliye ait olan «Azerbaycan Devlet Himni» yarışmanın alibi olarak 1919-da Azerbaycan Parlamentosunda kabul edilmiştir da Azerbaycan Halk Cebhesinin teşebbüsü ile 1919-da ADR hökumeti zamanı yarışmada alib olan «Milli Azerbaycan Marşı» (Azerbayan Devlet Himni) lente alındı ci il 27 mayısda Azerbaycan parlamentosu «Azerbaycan Devlet himni hakkında» anun kabul etdi. anuna esasen 1919-da ünlü besteçi Üzeyir Hacıbeyov ve sözleri şair Ahmet Cavata ait «Azerbaycan Marşı»nı «Azerbaycan Devlet Himni» olarak onaylandı. Hemin Himn günümüzde de bağımız Azerbaycan Devletinin İstiklal Marşı («Devlet Himni») gibi kabul olundu. Metni Ethem Üngörün de «Türk Marşları» kitabında mövcut olan hemin marş şöyledir: Azerbaycan! Azerbaycan! Ey ehreman övladın şanlı Veteni! Senden ötrü can vermeye cümle hazırız! Senden ötrü an tökmeye cümle adiriz! Üçrengli bayrağınla mesud yaşa! Minlerle can urban oldu, Sinen herbe meydan oldu! Huuundan geçen asker, Here bir ehreman oldu! Sen olasan gülüstan! Sene her an can urban! Sene min bir mehebbet Sinemde tutmuş mekan! Namusunu hifz etmeye, Bayrağını yükseltmeye Cümle gencler müştadır! Şanlı Veten! Şanlı Veten! Azerbaycan! Azerbaycan! 491 Göründüğü gibi, Azerbaycan İstiklal Marşının Sovyet döneminin 70 yılı erzinde bir kere de olsa adı dile getirilmedi. 23 ocak 1918-den «İnternasional» 1 ocak 1944-e gibi Sovyetler Birliyinin Devlet Himni gibi kabul edildi de Sovyetler Birliyinin yeni devlet himni kabul edildi, İnternasional ise proletar (fehle) himni olarak okundu. Sovyetler Birliyi terkibinde yaşayan her bir Cumhuriyetin bir himni yazıldı de Azerbaycanın sözde bir Devlet Himni yazıldı. (Metn S.Vurğun, S.Rüstem, bestesi ise Ü.Hacıbeyova ait idi).

4 Üç bent ve her bentten sonra tekrarlanan bir nakaratdan oluşan şiirden bir kıta: Ustadımız böyük Lenin şanlı zafer bayrağımız, Rehberimiz Stalindir bizim hayat növrağımız. Gözel Bakı üdretinden ilham alır Azerbaycan, Yaşa Veten! Halkımızın şerefisen, şöhretisen de ise Azerbayan Devlet Himninin sözleri S.Vurğun, S.Rüstem, H.Arife, bestesi ise Üzeyir Hacıbeyova, muzik redaktesi Niyaziye ait yeni metni yazıldı. ayesi belli 3 kıta ve her kıtadan sonra tekrar nekaratdan oluşan metnden örnek: Yolumuz Lenin yoludur, partiyadır rehberimiz, Kommunizmin güneşile nurlanacak seherimiz. Biz gedirik geleceye aliblerin cergesinde, Yaşa, yaşa, Azerbaycan, böyük Sovet ölkesinde. 492 Azerbaycan devletçilik tarihinin şanlı sahifelerinden olan Azerbaycan Demokratik Respublikasının ( ), onun bayrağının, istiklalının, ölümsüz tarihinin şerefine, Azerbaycanın sömürgeden ve basınlardan, saldırılardan kurtul ması için canlarını feda etmiş Türk askerlerinin, Türk ordusunun, Türk bayrağının şerefine şiirler yazan Ahmet Cavat Azerbaycan halkının tarihinde önemli sahifa teşkil eden Azerbaycan Devlet Himni (İstiklal marşı) ile Azerbaycan tarihinde kendine ebedi şöhret kazandırmıştır. Ne yazık ki, bir devlet adamı, bir hayriyyeçi, bir şair ve muallim olan A.Cavat 1920-ci ilin 28 aprelinde Azerbaycanın bolşevik Rusiyası tarafından işkalından sonra mehrumiyyetlere düçar olmuş, halk duşmanı, pantürkist adı ile suçlanıp hapsa atılmış ve kurşunlanıb mahv edilmiştir. 10 Nisan 1919-da Parlamento üzerinde dalğalanan milli bayrağa söylediyi «Azerbaycan Bayrağına», Bakıyı ermeni-rus işalından kurtaran türk askerini alkışlayan «Ey Asker», «Türk Ordusuna» (1918) milli bir şarkı olarak nesillerin gönlünde taht kurmuş «Çırpınırdı Karadeniz» (1914), «Şehidlere» (1919), ay-yıldızlı türk bayrağına muhabbetle söylediyi «Al Bayrağa» (1919) gibi şiirleri ya za rak yıllarında Azerbaycanda meydana gelen ictimai-siyasi hadiselere feal munasibet besleyen ve Ben her gelen bir mayısa, Pek çok umutlar bağlarım. Her gelecek mayıs için Nisan ağlar, ben ağlarım2. diyen Ahmet Cavat Azerbaycanın bağımsızlığını sona erdiren sovyet rejimini bir türlü kabul edemedi. Davamlı göz hapsinde tutuldu. Eserleri ciddi şekilde eleş ti rildi. Yalnız 1929-un 1 Kasım 15 Kasım arasında resmi devlet azeteleri nin Ahmet Cavat hakkında yayınladığı makalelerin başlıklarına dikkat etmek yeter lidir: «A.Cavata nifret», «Musavat bayuşlarına son zarbe», «Ahmet Cavatın uy ru larına mübarize açılmalıdır», «Keçinin andınamı, horuzun uyruğunamı?» ve s. 3 Bir sure sonra, yani 4 haziran 1937-de A.Cavat tutuklandı. Aynı yılın kasım ayında daha 45 yaşındayken kurşunlanarak öldürüldü. Toprağa gömüldümü? Bilen yok. Mezarının merede olduğunu da gören yok. Ahmet Cavat ( ) ulusal türk marşının şairi Mehmet Akif Ersoy ( ) gibi türk, hemçinin Azerbaycan türk ordusunun zaferlerine sevindi, mili felaketlere ise içten ağladı. Bu felaketler karşısında «Ağzım kurusun haşa, yokmuş Adili İlahi»: diyen Mehmet Akif Ersoyla sanki aynı iztirabı paylaşdı. «Of, bu yol» adlı şiirinde Ey Allahım, yanıltdın, Her bir doğru adımı. Yoksa yoksul dünyadan, Adaletin kalktımı? diyerek inandığı Allahına sitemlerde bulundu. Türk kurtuluş savaşında şiirler yazarık, konuşmalar yaparak, orduya, ulusa seslenerek cebhe-cebhe gezerek orduya cesaret aşılayan Mehmet Akif Ersoy gibi Mehmet Cavat da bir vatansever şair gibi «Men çiynenen bir ölkenin hak bağıran sesiyem» diyerek Azerbaycan torpaklarına göz dikenleri lanetleyerek, ermeni zulmüne 2 Mayıs derken şair 28 Mayıs 1918-de kurulan bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetini, Нisan der ken ise 28 Nisan 1920-de Bolşevik Rusiyası tarafından süut etdirilen Azerbaycan Cumhuriye tini kasd edir. 3 Şamil urbanov. «Cemaleddin Efani ve Türk Dünyası». Bakı, Azerneşr, 1996, s.181.

5 uğrayan Erzurum, Kars, Batum gibi türk ellerine Azerbaycan Hayriye Cumhuriyetinin üyesi olarak yardıma koşur, I Dünya savaşının beşeriyyete getir diyi felaketleri kötüleyirdi. Ahmet Cavat vatanın istiklalı için her şeyini feda eden, fakat karşılığında kurşulanarak katledilerek sessizce Rabbinin huzuruna giden bir adamdır. Mehmet Akif Ersoy da «İnandığı hayatında yaşayarak her şeyini, dini, milleti ve vatanı için feda edip, ufacık bir karşılık daha almadan, sessizce Rabbinin huzuruna giden bir adamdır» (Safahat, s.2). Uğursuz bir tale yaşayan Azerbayan istiklal marşının şairi Ahmet Cavatın ölüm taleyini (1937), Türk istiklal marşı şairi Mehmet Akif Ersoyun ölümü ile (1936, 27 aralık) kiyaslamak, tabir caizse, yerine düşer. «Safahat»da okuyuruz: «Akifin arabaya konmayan tabutu Edirne kapısına kadar ellerde taşındıktan sonra, kefeninin üzerine bayrak sarılan na şı Kuran ve İstiklal Marşı ile defn olundu» (Bak: M.A.Ersoy. Safahat. Hazırlayan: M.Ertuğrul Düzdağ. İstanbul, 1992, LXXXIII). Ahmet Cavat ise sovyet rejiminin sert cezası ile mehkum edildi. M.Akifin vefatından bir sene sonra 1937-de kurşunlandı, kefenlenmedi, mezarı bile bilinmedi. Malumdur ki, M.Akif Ersoy «İstiklal Marşı»nı 1921-de yazmıştır. 1 Martda Milli Meclisin kürsüsünde okunmuş, 12 Mart tarihindeki oturumda milli marş olarak kabül edilmiştir. Bu tarihde henüz istiklal savaşı kazanılmamıştır. «İstiklal Marşı»nın kabül edildiyi tarih ile istiklalın kazanıldığı tarih arasında keçen günler son derece bühranlı günler olduğu tarihi gerçekliktir. M.Akif durumun içerisinde yaşayan bir vatandaş, içi sızlayan bir aydın olarak türk milletine sesleniyordu: Bastığın yerleri toprak deyerek keçme, tanı! Düşün altındakı binlerce kefensiz yatanı. Sen şehid oğlusan, incitme, yazıktır atanı, Verme, dünyaları alsan da bu cennet Vatanı. Aynı türk düşünce tarzı ile Ahmet Cavat: Minlerle can urban oldu, Sinen herbe meydan oldu. Hüuundan keçen esger, Here bir ahraman oldu, diyordu Azerbaycan için. Yukarıda adıkeçen bütün misralarda bizi içten yıkan yabancı ve zararlı felsefelere karşı büyük kahramanlar yetişdirmiş türk milletinin dayandığı temel deyerler Vatan, toprak ülviliyi bir ana konu olarak deyerlendirilir. «İstiklal Marşı» «korkma» kelimesile başlar. Türk edebiyatının ünlü araştırmacılarından olan prof. Mehmet Kaplan bu kelimenin anlamına şöyle açıklama vermiştir: «O günlerin şartlarını bilmeyenler «İstiklal Marşı»nın «korkma» kelimesile başladığını soruşmuşlardır. Bunun cavabını Mustafa Kemal ın cümlelerinde bulmak mümkündür. Efendiler, maddi ve bilhasse manevi sukut, korku ile aciz ile başlar. Aciz ve korkak insanlar herhanki bir felaket karşısında milletin de atalete düçar olmasına ve müctenip bir hale gelmesine saik olurlar» (Mehmet Kaplan. Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar. 2. Dergah yayınları. İstanbul. 1987, s.213). Mehmet Akif «korkma» kelimesi ile türkleri ayakda tutan milli temel deyerlerden birinin de cesaret, korkmazlık olduğu için o zamanın bühranlı ateş çemberinden keçmeyin gereyini vurğulama istemiştir. Dikkat edildikde her iki marşda nezere çarpan xususlardan biri bayrak meselesidir. M.Akif: Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimin ancak. Ahmet Cavat ise rus sömürgesinden kurtulan Vatana 493 Üç rengli bayrağınla mes ud yaşa diyor. Mehmet Akif şiirini kahraman türk ordusuna ithaf etmiştir. Ahmet Cavat: Hüuundan keçen asker

6 Here bir ahraman oldu diyerek Vatan için kahramanlığın önemini vurğulayıp, her bir askeri Vatanın bir kahramanı biliyor. İster «İstiklal Marşı», isterse de «Azerbaycan Devlet Himni» o devrde doğru düşünenlerin inanclarını en güclü bir şekilde eks etdirmiştir. Mehmet Akif: Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma sakın Siper et gövdeni, dursun bu hayasızca akın diyorsa Ahmet Cavat da: Namusunu hifz etmeye Bayrağını yükseltmeye Cümle gencler müştadır diyor. 494 Her iki marşda «hürr olma», «istiklal», «hurriyet» kavramı en güzel, heyecanlı parçalarda ifade olunmuştur. Mehmet Akif in: «Hakkıdır, Hakka tapan milletimin istiklal», «Verme dünyaları alsan da, bu cennet Vatanı», «Hakkıdır hürr yaşamış, bayrağımın hürriyet» misraları Ahmet Cavat ın: Ey ehreman övladın şanlı Veteni! Senden ötrü can vermeye cümle hazırız! Senden ötrü an tökmeye cümle adiriz! misraları firkrimize bir örnekdir. «İstiklal Marşı»nda türk milletinin istiklal fikrine bağlılığını ifade eden «Hak» kelimesi beş yerde geçmededir. Hak kelimesi Türkcede Tanrı, Arapca çoğulu olan «hukuk» kelimesinde sosyal bir anlam taşıdığı gibi onun «Hakikat» adlanan bir manası da vardır. Türkler arasında bu kelime Tanrı, hakikat ve adalet gibi üç kavramı ifade etmededir. «İstiklal Marşı»nda «Hak» kelimesi her üç manayı ifade etmektedir. «Azerbaycan Devlet Himni»nde ise bu kelime «Hukuk» kelimesindeki sosyal bir anlam (Hukukundan keçen esger) ifade ediyor. Göründüğü gibi, XX yüzyılın başlarında (1918) hürrolma mücadilesi vermiş, Doğuda bağımsız Cumhuriyet olan Azerbaycan, 1923-de ise Türkiye özgür, ba ğım sız devletler kurmuşlar ve bu devletler kendi istiklal marşlarını yazıb dünyaya beyan etmişler. Aslında bu marşların yazılma tarihlerinde de esaslı fark mevcut deyil. Türk Milli İstiklal Marşı 1 Mart 1921-de BMM-de okunmuş, 12 Mart da kabul edilmiştir. Azerbaycan İstiklal Marşı (Azerbaycan Devlet Himni) ise 1919-da yazılıb 1920-de kabul edilmiştir da Bakıda Milli Azerbayan Cumhuriyetinin istiklalının birinci yıldönü mü münasibetile yayınlanan «Azerbaycan» ezetesinde Üzeyir Hacıbeyli yazı yor du: «Azerbaycan Cumhuriyeti sağlam bir milliyyet fikri Türklük şüuru üzerine kurulmuştur (Bak: «Azerbayan Türk Kültür Dergisi». Sayı: 253, Kasım, 1985, s.6). Bu temel üzerinde olduğu için 1992-de bağımsızlık kazanan Azerbaycan Cum huriyeti yeni bir istiklal marşı deyil, mehz ilk istiklal marşını bir daha kabul etti. Deyirler ki, M.Akif Ersoy hasta iken onu ziyaret edenlerden biri diyor ki, «Acaba İstiklal Marşı yeniden yazılsa daha güzel olmazmı?». İstiklal Marşının yazarı ise cavabında «Allah bir daha bu millete bir istiklal marşı yazdırmasın» demiştir (Bak: «Odlar Yurdu» azetesi, 1990, may, 10 (465)). XX yüzyılın başlarında ve sonlarında iki kere bağımsızlığa kavuşan Azerbaycan ilk istiklal marşını bir kere yazdı. İkinci kere 1992-de kommunist rejiminden konup yeniden bağımsızlığına kavuşan Azerbayan asrın başlarında yazılan müziyi Üzeyir Hacıbeyliye ve sözleri Ahmet Cavata ait olan İstiklal marşını yeniden candan okuyarak kabul etdi ve günümüzde de bu marşı söylemekle bağımsızlığının tatını çıkarıyor. Yüce Allah bizlere de bir daha istiklal marşı yazmayı nasip etmesin.

7 MEHMET AKİF İN DÜŞÜNCESİNDE DİNÎ YENİLENME Mehmet AKGÜL* Türk Modernleşme tarihinin, dün olduğu gibi bugünlerde de, en çetin konularından biri din ve değişim sorunudur. Değişen zaman ve mekan a karşılık değişmez ve ebedi-evrensel inançları temsil eden dinlerin, modern zamanlarda geri kalmışlık-çağdaşlık ekseninde tarihsel yürüyüşe hız veren evrim, değişim ya da ilerleme kavramı karşısında ürettiği tepkiler, farklı toplumsal tecrübeler esas alındığında farklı karşılıklar bulsa da, dini anlamda başta reform, ihya, ıslah, tanzimat, tecdit, teceddüt kavramlarıyla ifade edilmeye çalışılmıştır. Türkiye de modernleşme sürecinin ürünü olan hemen her dünya görüşü ve bakış açısı, Batı karşısında toplumun alması gerektiği pozisyonu belirlemeye çalışırken, büyük ölçüde din fenomenini ele alış biçimiyle farklılaşmaktadır. İslamcılık, Batıcılık, Milliyetçilik vs. Mehmet Akif Ersoy da, İslamcı düşünce içinde, toplumu çağdaşlaşma, kalkınma ve ayağa kaldırma adına din- değişme ve batılılaşma sorunu karşısında çok farklı ve özgün bir konuma sahip edip, şair ve aydınlarımızdan biridir. Batı karşısında başta İslam dünyası olmak üzere, Osmanlı imparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti nin alması gereken vaziyetin belirlenmesinde İslam dini nin anlaşılma ve algılanma biçiminin önemi büyüktür; çünkü modern bir devlet ve toplum hayatında dinin yeri çok önemli bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. 19.yüzyılda İslam dünyasının Avrupa toplumlarından geri kalmasının sebepleri üzerinde düşünen pek çok aydın, bürokrat ve idareci, mevcut Avrupa gerçeği ve tahayyülü karşısında bir değişime ihtiyaç duyduğu konusunda hemfikirdir. Bu anlamda ortaya çıkan değişik görüşlere farklılık kazandıran hususiyet, değişimin alması gereken yön ve öne alınması gereken prensiplerdir. Farklı perspektif ve önceliklere sahip aydınlar, Avrupa karşısında acze düşen geleneksel sosyal, iktisadi, siyasi ve kültürel sistemin sağlamlık ve doğruluğuna duyulan güvenin sarsılması ile modern Avrupa perspektifinin oluşturduğu düşünülen önceliklere göre geleneksel sistemin eleştirisine yönelmişlerdir. Geleneksel sistem eleştirisi, modern Avrupa yı kurduğu düşünülen akıl, bilim ve zihniyet dönüşümü ekseninde şekillenmektedir. Bu bağlamda, Avrupa karşısında tarihsel, toplumsal ve kültürel bir geç kalmışlık 1 içinde bulunduğunu kabul eden İslam dünyası, aydınları aracılığıyla medeniyete geç kalmışlığı sembolize eden uykuya dalmış halinden kurtulmaya çalışır. Aydınlar, iki farklı dünyanın gelişmişlik ve geri kalmışlık arasındaki tarihsel ve toplumsal zaman farkını kapatmak, başka bir ifade ile çağdaşlaşmak amacıyla öngörülen problemlerle başa çıkmak için tarihte neyin/ nelerin yanlış gittiği nin anlaşılması gerekiyordu. 2 Akif in devrinde hemen hemen bütün aydınların zihnini meşgul eden gerçeklik, Osmanlı İmparatorluğu nun dağılma sürecine girmesidir. Siyasi ve askeri çözülmenin yanı sıra, sosyal ve kültürel kurumlar artık eski işlevlerini yerine getiremiyordu. Bu durum herkesin gözlemlediği bir gerçeklik olmasına rağmen, gerçeğin yorumlanması ona bakan zihnin konumuna göre farklılaşıyordu. Bu bağlamda, ortak noktalar olmakla birlikte, neyin problem olup, neyin olmadığı konusunda bakış açıları değişmekteydi Daryush Shayegan, Yaralı Bilinç, Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni,(çev. Haldun Bayrı), Metis Yayınları, İstanbul s C.J.Adams, Fazlurrahman ve Klasik Modernizm, İslam ve Modernizm; Fazlurrahman Tecrübesi, İstanbul 1997.ss Erol Güngör, Dindar Aydının Dünkü Meseleleri, Sosyal Meseleler ve Aydınlar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1993.s.484. * Doç.Dr., Selçuk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, makgul@selcuk.edu.tr

8 Bu çerçevede, ilk problem İslam dünyasının iç zafiyetinin kaynaklarını tespit etmektir. İkincisi nokta, Batı ya mevcut üstünlüğünü veren özelliklerin neler olduğunun belirlenmesidir. Üçüncü husus ise, İslam dünyasının tespit edilen zafiyetlerinin batılı örneğe göre, oradan ilham alarak nasıl ortadan kaldırılacağıdır? Kendi özgünlüğü içinde, Mehmet Akif in dini yenilenme anlayışı yukarıdaki sorulara verilmeye çalışılan karşılıklar içinde aranabilir. 496 Akif e Göre İslam Dünyasının Zaafiyeti Batı medeniyetinin üstünlüğünün doğurduğu çok yönlü baskı, dine sıcak bakmayan aydınları dine karşı menfi tavır almaya sevk etmiştir. Bunun başlıca sebebi, bütün düşünce akımları için geçerli olan ve hala geçerliliğini koruyan ana sorun, Osmanlı toplumunda hemen her kurumun din ile karışmış ya da iç içe olmasıdır. Dindar aydın nasıl kurtuluşu din de arıyorsa, yine modernleşme karşısında dine mesafeli duran aydınlar da toplumun mevcut bütün sorunların din kaynaklı olduğunu ileri sürmüştür. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, modernleşmenin ilk dönemlerinde, din anlayışının yanlışlığı ndan başlayan ve içe doğru yönelen eleştiriler, zamanla aydın kadrosu arasında din karşıtlığına kadar savrulmalar yaşanmıştır. Değişim sürecinde karşılaşılan zorunluluk ve acil ihtiyaçların, farklılaşma için önemli bir etken olduğunu söyleyebiliriz. Bu bağlamda, toplumsal sorunları çözme girişiminde İslamcılar, yanlış din anlayışının yerine doğrusunu koymaya çalışırken; Batıcılar, dinin yerine başka şeyler teklif etmektedir. Bilim-din tartışması, işte bu noktadan çıkmaktadır. Ama şurası gözden kaçmamalıdır ki, her iki açıklama da din temelli bir açıklamadır. İslamcı aydınlar, modernleşmenin ilk yıllarında hem yerli aydınlara, hem de Batılı değer ve kurumlara karşı savunma stratejisi geliştirirken, adeta iki cephede mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bu noktada dindar aydının çözüm için sunduğu reçetelere itiraz edildiği gibi, yaşanmakta olan sorunların vebali de onların omzuna yüklenmiştir. Hatta dindar aydınların görüşleri, Osmanlı toplumunda geçerli olup da, Batı karşısında yenilgiye uğrayan sistemle eş değer görülmektedir. Evrimci anlayış, toplumda pozitivistik kesinlik arayışı ve doğal din anlayışı insanları bu noktaya savurmuştur. İslamcı aydına içten ve dıştan yöneltilen eleştiriler, pek çok kültür unsuru ve kompleksine karşı radikal tavır almaya yöneltmiştir. Kurum ve değerler üzerinde dinin, geleneğin, adetin vesairenin rolleri iyice ayırt edilmeksizin - kendi anlayışlarına göre- dinin esasında olup-olmadıklarına göre bir değerlendirme yapılmaktadır. Akif, Muhammed Abduh un etkisiyle Ortodoks din anlayışı ve skolastik düşünce yolundan çok erken ayrılmıştır. Safahat ında ideal hale getirilmiş bir kök İslamcılığı amaç olarak alan, ahlak yönünden derin, samimi ve içten bir yönelişle dine doğru yeniden gidişin yolunu önermektedir. Sadece öte dünyayı göz önünde tutan kaderci din anlayışı olduğu kadar, dinin donup kalmasına götürmüş olan geleneksel mezhep görüşlerine sıkı sıkıya bağlı kalmayı da tasvip etmiyordu. Ona göre ana kaynakların Kur an ve hadis in serbestçe araştırılmasına yeniden müsaade edilmeli ve kıyamete kadar dinin donup kalmasının önüne geçmek gerekmektedir 4. Akif e göre, modernleşmeye yön verecek usul anlamında Batı yı körü körüne taklit etmekte, moğollaşmak da Türkiye nin problemlerini çözemezdi, toplumun hali hazırdaki sorunlarını tam anlamıyla anlaşılmış yeni bir İslamlaşma çözebilirdi. Akif düşüncesini, Abduh geleneği yanında, Sait Halim Paşa nın kaleme aldığı ve kendisinin tercüme ederek Sebilürreşad mecmuasında yayınladığı İslamlaşma risalesiyle sabitlemiştir 5. Bu sayede, yenilenmiş İslam inancı ve dünya görüşüyle İslam dünyasında yeni bir birlik kurmak ve kavmiyetçiliğin yaratacağı parçalanmayı önlemek mümkün olacak, bütün ümmete bir birlik ve kardeşlik şuuru kazandırılacaktır. Bu bağlamda yenilenmiş bir İslam anlayışı ve eğitimi sayesinde, Akif yeni insan tipine ulaşır. İnsan korku yüzünden değil, Allah ve Peygamber e sevgiyle bağlanacak ve inanacak, böyle bir ortamda şekillenecek vicdanın emrine uyarak hem Allah a kulluk yapacak, hem de çağın ihtiyacı olan inancı, bilgiyi, ahlakı, çalışmayı, kalkınmayı, kısaca Müslüman kalp, zihin ve ellerle kurulacak alternatif medeniyeti inşa edecektir. Akif in Asım ın nesli dediği insan tipi bu amacı tahakkuk ettirecek niteliklere sahip model insan tipini temsil etmektedir. Akif, İslam dünyasının zafiyetinin neler olduğunu tespit ederken, öncelikle, diğer düşünme biçimlerinden ayrı bir yol izler. Bu farklı yol, O nun aynı zamanda samimi ve ihlaslı bir mü min olarak toplum nezdinde sevilmesi ve sayılmasının en önemli nedenidir. Bilindiği gibi, 19. yüzyılda Avrupa da geçerli olan bilim, toplum ve tarih felsefelerinin etkisi ile bazı düşünce akımları ve aydınlar yaptıkları toplum çözümlemelerinde evrimci kuram ı esas almışlardır. Bu kuramsal açıklamalarda, gelecek zamanda insanlığın hayatında ve oluşacak modern toplum düzeninde dinin yeri ve işlevi konusunda pek olumlu beklentiler ileri sürülmemiştir: Dinlerin, artık devrini tamamladığı ve dinden boşalan alanın ilerleyen zamanlarda bilim tarafından doldurulacağı iddia edilmiştir. 4 Gotthard Jaschke, Yeni Türkiye de İslamlık(Ter:Hayrullah Örs),Bilgi Yayınevi, Ankara s Geniş Bilgi İçin Bkz: Said Halim Paşa, Buhranlarımız ve Son Eserleri,(haz. M. Ertuğrul Düzdağ), İz Yayıncılık, İstanbul 1993 içinde ss

9 Akif, bu kanaate sahip yerli aydınları, düşünce ve kanaatlerinden dolayı tenkit eder: Mütefekkir geçinenler ne diyor sizde bakın; Medeniyette tealisi umumen şark ın, Yalnız bir yolu takib ederek kaabildir; Başka yollarda selamet gözeten gafildir. Bakarak hangi zeminden yürümüş Avrupalı, Aynı izden sağa, yahut sola hiç sapmamalı. Garb ın efkarını mal etmeli Şark ın beyni, Duygular çıkmalı hep aynı kalıptan; yani: İctimai, edebi, hasılı her meselede, Garb ı taklid edemezsek, ne desek beyhude. Bir de din kaydını kaldırmalı, zira, o bela, Bütün esbab-ı terakkimize engel hala. 6 Yine Akif, din karşıtı düşüncelerinden dolayı bazı aydın tavırlarına karşı ise, eleştiri dozunu artırarak karşılık verir. Geldi bir tanesi akşam, hezeyanlar kustu! Dövüyordum, bereket versin, edebsiz sustu. Bir selamet yolu varmış O da neymiş? Mutlak, Dini kökten kazımak. Sonra, evet, Ruslaşmak! 7 Devamında Akif, kızların örtüden sıyrılması, ilim tahsil etmesi ve esaretten kurtulması gibi kadim tartışma ve çatışmalı sorunları ele alır. Eğitim ihtiyacını kabul etmekle birlikte, kılık-kıyafetle okul arasında bağ kuranlara şaştığını söyler: Demiş olsaydı: kızlara mektep lazım Şu kadar vermelisin kahrolayım kaçmazdım 8. Dinî Uyanış ve Yenilenme Akif, İslamcı düşüncenin ana çizgisini temsil eden bir imani kabul ile, Osmanlı İmparatorluğu ve İslam dünyasının batı karşısında mağlup olduğu gerçeğini kabul etmekle birlikte, evrimci yaklaşımların aksine, İslam ın bir din ve dünya görüşü olarak evrenselliği karşısında, hakikatte mağlup olanın İslam değil, Müslümanlar olduğunu, müslümanların yanlış din anlayışı olduğunu söyler. Mütefekkirlerimiz dini de hiç anlamamış; Ruh-u İslam ı telakkileri gayet yanlış. Sanıyorlar ki: terakkiye tahammül edemez; Asrı asar-ı kemaliyle tekamül edemez. Bilmiyorlar ki, ulumun ezeli dayesidir, Beşerin bir gün olup yükselecek payesidir. Mündemiç sine-i safında bütün insanlık Bunu teslim eder insafı olanlar azıcık. Müslüman unsuru gayet mütedenni doğru, Şu kadar var ki değildir bu, onun mahzuru. Müslümanlık denilen ruh-u ilahi arasak, Müslümanız diyen insan yığınından ne uzak! Dini tedkik edeceksek, dönelim haydi ger; Alalım neş et-i İslam a yakın bir devri. O ne dehşetli terakki, o ne müthiş sür at, Öyle bir harika gösterdi mi, insaniyet? Akif e göre, yıkılmakta olan Osmanlı devleti ve sömürgeleştirilen İslam dünyası karşısında, Müslümanları geç kaldığı medeniyet hamlesine hazırlamak için öncelikle yapılacak olan iş, taassuba, fanatizme ve toplumsal hareketsizliğe ve İslam dünyasındaki Batı hegemonyasına karşı toplumu seferber etmektir. Bunun adı 6 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde,II.182 (İnkılap ve Aka yayınları, İstanbul 1986). 7 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde,II Aynı yer. 9 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde,II