TÜRKİYE VE ERMENİSTAN: KALIPLARI KIRMAK, SINIRLARI AÇMAK. Avrupa Raporu N Nisan 2009

Transkript

1 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN: KALIPLARI KIRMAK, SINIRLARI AÇMAK Avrupa Raporu N Nisan 2009

2 İÇİNDEKİLER ÖZET VE ÖNERİLER... i I. GİRİŞ... 1 II. MÜZAKERELERİN DURUMU... 4 A. DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULMASI...5 B. KARA SINIRININ AÇILMASI...5 C. İKİLİ KOMİSYONLAR VE TARİH...6 D. DAĞLIK KARABAĞ MESELESİ...7 III. ÇELİŞEN TARİH ANLATILARININ GETİRDİĞİ YÜK... 9 A. SOYKIRIM MI BÜYÜK FELAKET Mİ? Hukuki tanımlar Olaylarına Dair Ermeni Görüşü Olaylarına Dair Türk Görüşü Artçı şoklar ve ASALA cinayetleri...13 B. TOPRAK BÜTÜNLÜĞÜ, İADE VE TAZMİNATLAR...14 C. ULUSLARARASI SOYKIRIM KARARLARI...15 IV. DIŞ KAYNAKLI ETKİLER A. KRİTİK ÖNEMDEKİ AMERİKAN ROLÜ...17 B. AZERBAYCAN IN İKNA EDİLMESİ Türkiye önceliklerini değiştiriyor Azerbaycan ın endişeleri...21 C. RUSYA NIN ROLÜ...23 V. KAMUOYU A. TÜRK AYDINLAR ÖZÜR DİLİYOR...25 B. ERMENİSTAN DAKİ TARTIŞMALAR...28 C. DİYASPORADAKİ EĞİLİMLER...28 VI. ÖNÜMÜZDEKİ DÖNEM A. EKONOMİK YARARLAR Karayla çevrili Ermenistan için yeni bir teşvik Türkiye nin doğusu için bir avantaj...32 B. SINIRLARIN AÇILMASININ ÖTESİNDE...32 C. TARİHLE YÜZLEŞMEK...33 VII. SONUÇ EKLER A. TÜRKİYE VE ERMENİSTAN HARİTASI...37 B. TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİNİN KRONOLOJİSİ...38

3 Avrupa Raporu N Nisan 2009 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN: KALIPLARI KIRMAK, SINIRLARI AÇMAK ÖZET VE ÖNERİLER Türkiye ve Ermenistan, uzun zamandır Kafkasya siyasetini bulandıran, Ermenistan ı yalnızlaştıran ve Türkiye nin Avrupa Birliği (AB) hedefine gölge düşüren anlaşmazlıklarını çözüme kavuşturmaya çok yakınlar. Son on beş yıldır iki ülke ilişkileri, ortak geçmişin nasıl ele alınacağı ve suçların nasıl tazmin edileceği, toprak anlaşmazlıkları, Sovyetler zamanından kalma güvensizlikler ve Ermenistan ın Azerbaycan topraklarını işgali gibi konulardaki ihtilaflar nedeniyle zehirlenmekteydi. Fakat son zamanlarda gittikçe yoğunlaşan resmi temaslar, sivil toplum etkileşimleri ve kamuoyunun değişimi, ilişkilerde bir dönüşüme yol açtı ve iki tarafı sınırları açma, diplomatik ilişkiler kurma ve uzlaşmaya dönük ortak çalışma yapma konularında tarihi bir anlaşmanın eşiğine getirdi. İki ülke, ilişkileri normalleştirmek için bu fırsatı değerlendirmeliler. Osmanlı Ermeni nüfusunun büyük bölümünün yok edilmesinin soykırım olarak tanınıp tanınmayacağına ilişkin siyasallaşan tartışmalar ve Ermenistan la Azerbaycan arasında çıkmaza sürüklenen Dağlık Karabağ sorunu, bu ivmeyi durdurmamalı. ABD, AB, Rusya ve diğerleri, uzlaşma için desteklerini sürdürmeliler ve böylesi kritik ve umut verici bir dönemde tarihi konular hakkında açıklamalar yaparak sürece zarar vermemeliler. Türklerin ve Ermenilerin bir zamanlar uzlaşmadan çok uzak, kutuplaşmış tarih görüşlerinin önemli ölçüde yakınlaşması, derin travmaların iyileştirilebileceğini kanıtlıyor. En önemlisi, ikili ilişkilerdeki ilerleme gösteriyor ki barış ve uzlaşma arzusu, eski düşmanlıkları yenebilir ve kapalı sınırları açabilir. Ermeniler ile Türklerin paylaştığı ortak miras ve kültür düşünüldüğünde iki ülke ilişkilerinin normalleşmesinin başarılıp sürekli hale getirilebileceğini ummak için yeterince neden mevcuttur. İki tarafta da iç bölünmeler sürmekte. Ermenistan, ilişkilerin normalleşmesini 1915 yılında Osmanlı İmparatorluğu nda Ermenilerin tehcir edilmeleri ve katledilmelerini Türkiye nin resmen soykırım olarak tanıması koşuluna bağlamıyor. Ancak Ermenistan, kendi nüfusunun iki katına varan, yeryüzünün dört bir tarafına yayılmış ve katı tutum taraftarlarını içinde barındıran Ermeni diyasporasını da dikkate almak zorunda. Ne var ki diyasporada bir yumuşama eğilimi olduğundan ve 1915 öncesinde Ermenilerin hatırı sayılır bir azınlığı oluşturduğu Türkiye nin kuzeydoğusuna yönelik toprak talebinden bir ölçüde vazgeçtiğinden söz edilebilir. Geçtiğimiz on yıl içinde Türkiye, Osmanlıların hiçbir hatası olmadığı yönündeki inkarcı politikasından oldukça uzaklaştı. İktidardaki AK Parti nin, bürokrasinin, Ermeni sınırında faaliyet gösteren iş çevrelerinin ve batı şehirlerindeki liberal seçkinlerin önemli bir bölümü, Ermenistan la normalleşmeyi ve bazı üzüntü ifadelerini destekliyorlar. Türkçü milliyetçiler ve güvenlik sektörünün bir kesimi de dahil geleneksel katı tutum yanlıları, özellikle de soykırımın uluslararası ortamda tanınması çabaları devam ederken ve Ermenistan, Türkiye nin müttefiki Azerbaycan da işgal ettiği önemli miktardaki topraklardan çekilmeye yanaşmazken, uzlaşmaya karşı çıkıyorlar. Bu görüş ayrılıkları, Türk-Ermeni gazeteci Hrant Dink in Ocak 2007 deki suikastıyla ilgili olaylarda su yüzüne çıktı. Ancak Dink in İstanbul daki cenaze töreninde Ermenilerle gösterilen olağanüstü dayanışma ve Türk entelektüellerin 1915 teki Büyük Felaket için Ermenilerden özür dileme kampanyası açığa çıkardı ki bu yeni eğilimler zemin kazanmaktadır. Ermenistan la Azerbaycan arasında çözümsüz kalan Dağlık Karabağ sorunu, Türkiye ile Ermenistan arasında ilişkilerin tarihi boyutu da dahil olmak üzere çeşitli konularla ilgilenen ikili komisyonların kurulması, tanınma, sınırlar konularını kapsayan olası bir uzlaşma paketinin benimsenmesi ve uygulanmasını hâlâ tehlikeye düşürür niteliktedir. Azerbaycan ın Türkiye yle enerji işbirliğine ve Türki devletlerin ortak dil ve kültür köklerine dayanan güçlü bağları bulunuyor. Ermeni güçlerinin 1993 te Azerbaycan da hızla ilerleyişi, bu ülkeyle diplomatik ilişki başlatma planlarını suya düşürdü ve Türkiye nin o zamana dek iki ülke arasındaki tek ulaşım bağlantısı

4 Kriz Grubu Orta Doğu Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa ii olan demiryolu hattını kapatmasına yol açtı. Türkiye, yıllardır ikili ilişkilerin gelişmesini Ermeni askerlerinin çekilmesi koşuluna bağladı. Bakü, bu koşulun kalkması halinde Türkiye yi, Azerbaycan ın genişleyen enerji ihracatına katılımını sınırlamakla tehdit ediyor. Azerbaycan ın tutumu kısıtlayıcı bir etken olmaya devam ederken Türkiye deki önemli kesimler, yeni bir yaklaşım geliştirilmesinin zamanının geldiği konusunda hemfikirler. Ermenistan ile karşılıklı yumuşama, nihayetinde mevcut çıkmaza oranla Bakü nün topraklarını daha kolay geri almasına yardımcı olabilir. Meselede dış güçlerin önemli çıkarları ve rolleri söz konusudur. Uzun zamandır Ermenistan-Türkiye uzlaşmasını destekleyen ABD, böylelikle güney Kafkaslardaki üç eski Sovyet cumhuriyetinin bağımsızlığını pekiştirmeyi ve doğu-batı geçiş koridorları ve Hazar Denizi nden gelen enerji boru hatlarını desteklemeyi hedefliyor. Türkiye ile Ermenistan arasındaki sivil toplum diyaloğunu başlatan çabaların desteklenmesinde Washington un büyük katkısı oldu. Obama yönetimi, Irak savaşı sırasında Türkiye ile zarar gören ilişkilerini onarmak için büyük çaba sarf ediyor. Seçim kampanyaları sırasında Obama, Ermenilerin 1915 te tehcir edilmeleri ve katledilmelerini soykırım olarak resmen tanıyacağı sözünü tekrarlasa da başkan olarak benimsediği ihtiyatlı, orta yollu tavrını sürdürmeye gayret etmeli. Bu konuda önünde bir taslak kararı olan ABD Kongresi de aynı tutumu benimsemeli. Türkiye ile Ermenistan arasında yakınlaşmanın yaşandığı bu hassas dönemde, soykırımı tanımaya veya inkar etmeye dönük ifadeler, ya Ermenileri öfkelendirecek ya da Türkiye de milliyetçi bir tepkiye yol açarak ABD ile Türkiye arasındaki bağlara zarar verecek ve Türkiye ile Ermenistan arasında uzlaşmayı yıllarca engelleyecektir. ABD nin Türkiye-Ermenistan uzlaşmasına verdiği desteğin benzeri Moskova da da görülüyor. Rus şirketleri, Ermenistan ın pek çok demiryolu, boru hattı ve enerji yapılarını satın aldı ve geliştirmeye başladı; Rusya-Türkiye ilişkileri iyi yönde ilerliyor ve Moskova, Ağustos 2008 de Gürcistan la yaptığı savaşın yarattığı gerginlikleri azaltmanın yollarını arıyor. Bu ivme sürerse ABD ile Rusya nın çıkarlarının örtüşmesi, yıllar süren bölünme ve çatışmanın ardından Güney Kafkasya da daha fazla güvenlik ve refaha ulaşılması umudunu yeşertecektir. Sınırların açılması ve ticaretin normalleşmesi durumunda tüm taraflar, ama özellikle Ermenistan, Türkiye ve büyük olasılıkla Azerbaycan, ekonomik güç ve ulusal güvenlik açısından büyük kazançlar elde edeceklerdir. ÖNERİLER Türkiye hükümeti: 1. Sınırların açılması, diplomatik ilişkilerin ve ikili komisyonların kurulması gibi konuları içeren bir normalleşme paketini kabul etmeli ve uygulamalı; uzlaşma için kamuoyunu hazırlamaya devam etmeli; Ermeniler arasında çözüm yanlısı tabanın oluşmasını desteklemeli ve soykırımı kabul eden uluslararası kararlar ve üçüncü ülkeler tarafından yapılan açıklamalar gibi dış faktörler nedeniyle Ermenistan ı tehdit etmekten veya cezalandırmaktan kaçınmalı. 2. Dağlık Karabağ sorunun hemen çözülmesi ve Ermenistan askerlerinin işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmesi talepleri uğruna normalleşme paketini feda etmemeli; Erivan ın kuşatılma korkularını hafifleterek Türkiye-Ermenistan ilişkilerini normalleştirmenin Ermenistan ın çekilmesini hızlandırabileceği mesajını Bakü ye vermeli. 3. Ani harabelerinin korunması için ortak çaba harcanması ve Türkiye topraklarında bulunan tarihi ve dini Ermeni mirasını tanıyıp koruyacağını açıkça dile getirmesi gibi jestlerle Ermenistan a iyi niyetini göstermeli. 4. Tercihen Ermeni ve üçüncü ülke araştırmacılarının da katılımını sağlayarak 1915 olaylarına ilişkin daha kapsamlı araştırma yapılması için üniversite ve enstitüleri teşvik etmeli; tarih kitaplarını yenilemeli ve tüm önyargılardan arındırmalı ve Osmanlı dönemine ait arşivlerin sınıflanması ve kullanılması için kaynakları artırmalı. Ermenistan hükümeti: 5. Sınırların açılması, diplomatik ilişkilerin ve ikili komisyonların oluşturulması gibi konuları içeren bir normalleşme paketini kabul etmeli ve uygulamalı; uzlaşma için kamuoyunu hazırlamaya devam etmeli; mevcut süreç karşısında Türkiye kamuoyunun tahrik olmasına neden olabilecek soykırımın tanınmasına ilişkin açıklamalar ve uluslararası eylemlerden kaçınmalı. 6. Dağlık Karabağ sorununun çözümünde AGİT Minsk Grubu nun temel ilkelerini Azerbaycan ile birlikte kabul etmeli; bunu takiben işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmeye başlamalı ve Azerbaycan ile barış hedefini sürdürerek Türkiye ile olan normalleşme sürecini ancak bu şekilde pekiştirebileceğinin farkına varmalı.

5 Kriz Grubu Orta Doğu Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa iii Kars Antlaşması ile belirlenen sınırlar dahilinde Türkiye nin toprak bütünlüğünü açıkça tanıyarak komşusundan hiçbir toprak talebinde bulunmayacağını ifade etmeli. 8. Tercihen Türk ve üçüncü ülke araştırmacılarının da katılımını sağlayarak 1915 olaylarına ilişkin daha kapsamlı araştırma yapılması için üniversite ve enstitüleri teşvik etmeli; tarih kitaplarını yenilemeli ve tüm önyargılardan arındırmalı; 1915 ve dolaylarındaki olaylara ilişkin ortaya çıkmış Ermeni arşivlerini düzenlemeli ve sınıflandırmalı. ABD, Rusya, Avrupa Birliği ve AB Üyesi Devletler: 9. İki ülkenin de kamuoyunu tahrik edebilecek ve bu nedenle Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde normalleşme ve uzlaşma sürecini bozabilecek yasa, açıklama ve eylemlerden kaçınmalı. 10. Ermenistan ve Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun çözümü için AGİT Minsk Grubu nun temel ilkelerine dayanarak nihai bir anlaşmaya varana dek ABD, Rusya ve Fransa nın Minsk Grubu eş başkanlarının seviyesini ve rolünü artırmalı. 11. Bölge genelinde etkileşimi, mirasın korunmasını ve güven artırılmasını sağlayacak projelerle Türkiye-Ermenistan uzlaşmasını desteklemeli; 1915 olaylarını araştıracak iki taraflı yeni tarih komisyonlarını veya alt komisyonları, arşiv yönetiminin geliştirilmesini ve Türkiye veya Ermenistan ın öncülüğünde gerçekleşecek akademik girişimleri gerektiğinde desteklemeli. İstanbul/Erivan/Bakü/Brüksel, 14 Nisan 2009

6 Avrupa Raporu N Nisan 2009 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN: KALIPLARI KIRMAK, SINIRLARI AÇMAK I. GİRİŞ 2008 yılında Türkiye ve Ermenistan, yakın bir gelecekte diplomatik ilişkiler kurmalarını, kapalı olan sınırlarını açmalarını ve tarihsel fikir ayrılıkları dahil aralarındaki birçok farklılığı ele almaya başlamalarını sağlayabilecek uzlaşma yolunda büyük adımlar attılar. Bu yakınlaşmanın şimdiye dek en açık işareti, 6 Eylül 2008 de Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Ermeni meslektaşı Serj Sarkisyan ın daveti üzerine iki ülke milli futbol takımları arasında oynanan dünya kupası eleme maçını izlemek üzere Erivan a gittiğinde görüldü. Bu ziyaretin ardından üst düzey yetkililerin toplanmadığı bir hafta neredeyse görülmedi. Türk Dışişleri Bakanı Ali Babacan, Ocak 2009 da Ermenistan ve Türkiye nin ilişkilerin normalleştirilmesine hiç bir zaman bu kadar yakın olmadıklarını açıkladı. 1 Bu değerlendirme, Ermenistan da da geniş kabul gördü. 2 Temasların yoğunlaşma süreci, Cumhurbaşkanı Gül ün, Şubat 2008 seçimlerini kazanan Sarkisyan ı kutlayan alışılmadık bir destek mesajı göndermesiyle başladı Hazirandaki Moskova ziyareti sırasında Sarkisyan, Gül ü davet edeceğinin ip uçlarını verdi ve 4 Temmuz da davetiyeyi gönderdi. 4 İki cumhurbaşkanı, ilk defa 6 Temmuz 2008 de Kazakistan başkentinin onuncu yıldönümünü kutlama etkinliklerinde Astana da bir araya geldiler. Gürcistan-Rusya savaşı, geleneksel ticaret yollarının kapanmasına yol açınca Ağustos 2008 de Ankara, Türk hava sahasının 1 Şunu rahatlıkla söyleyebilirim ki Türkiye ile Ermenistan arasında nihai bir normalleşmeyle ilgili bir plana herhalde hiçbir zaman bu kadar yaklaşmamıştık. Türk Dışişleri Bakanı Ali Babacan ın NTV ye verdiği demeç, 16 Ocak Çok yakınız. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Ermeni yetkili, Erivan, Şubat Erivan daki pek çok büyükelçi, Kriz Grubu na süreç konusunda oldukça iyimser olduklarını belirttiler. 3 Seçimler yaklaşırken kendisinin daha pragmatik olacağı izlenimini edindik. Tebrik mesajıyla birlikte ayrıntılı bir mektup hazırladık ve birlikte çalışma irademizi ifade ettik. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Şubat Bu tarihten itibaren iki ülke, İsviçre de sessizce hazırlık görüşmelerine başladılar. Ermenistan tarafından kullanılmasına getirdiği kısıtlamaları kaldırdı. Türk tarafı, Erivan a daveti resmi olarak kabul ettiğini maçtan sadece üç gün önce açıkladı. 5 Ziyaret sadece altı saat sürdü, ancak bu yüz yüze görüşmeler ve ardından gelen bakanlar düzeyindeki sık görüşmeler, ilişkileri başka bir boyuta taşıdı. 6 Ermenistan, Türk cumhurbaşkanının silahlı aracına ve güvenlik kortejine tam giriş izni verdi ve Türk taraftarların iki ülke milli takımları arasında oynanacak ilk maça gelebilmeleri için vize rejimini tek taraflı ve geçici olarak askıya aldı. 7 Ne var ki ikili ilişkiler, tarih boyunca sıkıntılı oldu ve bu tür olumlu gelişmeler ancak nadir olarak yaşandı. Sovyetler Birliği çökerken Türkiye, 16 Aralık 1991 de ABD den sonra Ermenistan ı tanıyan ilk ülke oldu ve Ermeni kilisesiyle halihazırda ilişki kurmuş olan Türkiye nin Moskova büyükelçisi Volkan Vural, bu ülkeye çığır açan bir ziyaret düzenledi. 8 Türkiye, sınırda bulunan Kars şehriyle Ermenistan ın Gümrü kenti (eski adıyla Leninakan/Alexandropol) arasındaki demiryolunu açtı ve acil olarak ihtiyaç duyulan elektriği sağlamayı kabul etti de Türkiye, 5 Gül, gitmekte istekliydi. Tüm diplomatların bundan hoşnut olduğunu söyleyemem. Gitmemesini söyleyen pek çok mektup aldı. Bu kadar travmatik bir ilişkinin ardından işe bir futbol maçında, kişinin önünde başlayabilir miydik? Güvenlik riski, provokasyon ihtimali ve iki tarafta da muhalefet söz konusuydu. Küçük bir olay herşeyi mahvetmeye yetebilirdi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Şubat İlk toplantı olarak oldukça iyiydi. Onlar vodka içti, cumhurbaşkanı ise portakal suyu. Ayrıntılara inmediler, ancak genel olarak yaklaşımları örtüşüyordu pek çok noktada anlaşma sağlandı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Şubat Bir başka sembolik jest de dışişleri bakanlarının New York ta 26 Eylül 2008 deki toplantılarının öncesinde Ermenistan ın Türkiye nin Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası na (EBRD) tam üyeliğine karşı kullandığı vetosunu kaldırması oldu araba, bakanlar, otomatik tüfekli görevliler ve bir ziyafetle karşılandım. İnsanlara nereli olduklarını sorduklarımda hepsi günümüzde Türk kentleri olan Bursa, Van, Elazığ gibi şehirleri saydılar. Bazen Türkçe bile konuştular. Çarşıda dolaşırken herkes beni yerel televizyonlarda izlemişti bile. Herkes gelip bana hediyeler verdi, Türkçe konuştu ve sınırın ne zaman açılacağını sordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Volkan Vural, İstanbul, 24 Şubat 2009.

7 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 2 İstanbul merkezli bölgesel bir teşkilat olan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü nde (KEİ) Ermenistan a kurucu ülke statüsü verilmesi için atılan adımlara öncülük etti. 9 Ermenistan ın ilk cumhurbaşkanı Levon Ter- Petrosyan, Türkiye yle ilişkiler kurdu ve ilişkilerin normalleştirilmesi gereğine inandığını söyledi. Medyanın Türkiye yi Ermenistan a tehdit olarak gösterme eğilimi gibi olumsuz yaklaşımların ve iki tarafta uzun süreye, belki de onyıllara dayanan önyargı ve yanlış anlamaların üstesinden gelmeye çalıştı. 10 Ter-Petrosyan ayrıca yeni kurulan devletin kurucu belgelerinde yer alan Türkiye den açık toprak taleplerine karşı harekete geçmeyi de vaat etti. 11 Ancak Türk dışişleri bakanlığı iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulmasına ikna edilemedi 12 ve 1993 te Dağlık Karabağ sorununun patlak vermesiyle 13 Ankara, Ermeni askerlerinin 9 Azerbaycan da üye oldu de Ermenistan, İstanbul da temsilcilik ofisi açtı. Bu da Erivan a Türkiye de KEİ ye akredite üst düzey bir temsilci bulundurma fırsatı tanıdı. Görüşmeler 2001 den bu yana hız kazandı ve KEİ, Türk ve Ermeni yetkililerin başkentlere karşılıklı ve düzenli ziyaretler yapmaları için uygun ve güvenilir bir platform sağladı. 10 Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermenistan dışişleri bakanlığından eski bir üst düzey bir yetkili, Erivan, Kasım Ter-Petrosyan, büyükelçi Vural a şunları söyledi: Geçmişi unutamam, ancak bu geçmişle yaşamak istemiyorum. Çocuklarımız ve torunlarımız için bir gelecek yaratmak istiyorum. Kriz Grubu na verilen mülakat, Volkan Vural, İstanbul, 24 Şubat Bir ön toplantı yaptık. Bazıları benim tarafımdaydı. Bazıları, [Türkiye den toprak talebini ima eden] Ermenistan anayasasına ve bağımsızlık bildirgesine işaret etti. Bazıları, Ermenilerin diyasporadan ve soykırımın tanınmasından kendilerini açık bir şekilde soyutlamalarını istedi. Bu insanların hislerini görmezlikten gelemezsiniz dedim; ancak insanların geçmişe daha tarafsız şekilde bakmalarını sağlayacak yeni köprüler kurmaya gayret edebiliriz. Benim görüşüm, fazla cüretkar bulundu. Siyasi iradeye hiç yansımadı. Bir fırsatı kaçırmış olduk. Dağlık Karabağ savaşı başladı, Levon Ter-Petrosyan güvenilirliğini kaybetti ve Dağlık Karabağ çetesi güç kazandı. A.g.e. 13 Nüfusun çoğunluğunu Ermenilerin oluşturduğu ve Azerbaycan topraklarıyla çevrili bir enklav olan Dağlık Karabağ konusunda Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki anlaşmazlık 1988 de yeniden su yüzüne çıktı arası süren savaşta yaklaşık kişi öldü, ateşkesin ihlal edilmesi nedeniyle kayıpların sayısı artmaya devam ediyor. Savaşın sonunda Dağlık Karabağ topraklarının çoğunluğu ve çevresindeki Azerbaycan toprağının büyük bir kısmı etnik Ermeni güçleri tarafından işgal edildi; yaklaşık Azeri ve Ermeni evlerini terk etmeye zorlandı. Bakınız Kriz Grubu Avrupa Raporu Nº187, Nagorno-Karabakh: Risking War, 14 Kasım 2007, s. 1. Azerbaycan topraklarında hızla ilerlemesini engellemek amacıyla Ermenistan la olan demir yolu bağlantısını kapattı. 14 Aynı yılın Mart ayında Türkiye, toprakları üzerinden Ermenistan a giden uçakları silah kaçakçılığını durdurma gerekçesini ileri sürerek denetleyeceğini açıkladı. 15 Türkiye nin 1995 yılında İstanbul la Erivan arasındaki hava koridorunu açmasına 16 ve Ermenistan vatandaşlarının serbestçe seyahat etmelerine izin vermesine karşın, bundan sonraki on yılda olumlu sayılacak çok az şey gerçekleşti. İstanbul da Ermenistan pasaportuna sahip yaklaşık kişinin çalışma izinleri olmadığı halde Türk otoritelerinin göz yummasıyla istihdam edildiği tahmin edilmektedir. 17 Ülkesinin soykırım iddialarının uluslararası toplumca tanınmasını dış ve güvenlik politikasının önceliği haline getirmiş olan ve 1915 olaylarının soykırım olarak adlandırılması çağrısında bulunan tasarının 2000 yılında ABD Kongresinde kabul edilmesine çok yaklaşan Ermenistan ın şahin cumhurbaşkanı Rober Koçaryan ın 1998 de görev başına gelmesinden sonra yeni gerginlikler ortaya çıktı. Tarihi gerekçelerle ve kendisinden toprak ve tazminat taleplerini güçlendireceği endişesiyle olayların soykırım olarak tanımlanmasını reddeden Türkiye, Ermeni vatandaşlarının ülkeye gelmesini zorlaştırdı ve Ermenistan bağlantılı uçaklar için hava sahasını yeniden kapattı. Vize kısıtlamaları 2002 Ocak ayında bir kez daha esnetildi, ancak gerçek bir değişiklik askeri tehditlerdense yumuşak güç kullanılmasını ve çevre ülkelerle sıfır problem 18 politikasını savunan AK Parti nin yılın sonuna doğru iktidara gelmesi ve Türkiye nin yakın çevresiyle işbirliğine gitmeyi dış politika önceliği haline getirmesiyle meydana geldi. Şu an Ankara, Kıbrıs ta ve Irak Kürdistanı nda yıllardır süre gelen sorunları çözmek için gösterdiği çabalara 19 benzer şekilde Ermenistan la gelişen 14 Askerlerin, ekipmanın ve mali kaynağın büyük bir bölümü Ermenistan tarafından sağlansa da savaşan askerler Karabağ Ermenileri ve onların kaynaklarını da içeriyordu. 15 Svante Cornell, Turkey and the conflict in Nagorno Karabakh: a delicate balance, Middle Eastern Studies, Ocak 1998, s Hava koridoru 1994 ile 1995 arasında kapalıydı rakamı Başbakan Erdoğan tarafından verilmiş olup Today s Zaman da yer aldı, 29 Ocak Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye nin Uluslararası Konumu (İstanbul, 2001) te AK Parti Kıbrıs sorununa uzlaşmaya dayalı bir çözüm yolunda Türkiye nin duvar örme siyasetini tersine çevirdi. Bakınız Kriz Grubu Avrupa Raporu Nº194, Kıbrıs ı Yeniden Birleştirmek: Şimdiye Dek En İyi Fırsat, 23 Haziran da Türkiye, Irak Kürdistan ı ile uzun süredir

8 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 3 ilişkilerin stratejik bir fırsat olduğu değerlendirmesini yapmakta. 20 Haziran 2003 te zamanın Türk Dışişleri Bakanı Gül ve Ermeni meslektaşı Vardan Oskanyan arasında altı toplantıdan oluşan bir dizi görüşme başlatılmıştı. Bir Türk diplomatın sözleriyle bu görüşmelerde fazla bir ilerleme kaydedilmese de iki bakan arasında iyi bir uyum sağlandı. 21 Özel elçiler, daha çok olası güven arttırıcı adımlar konusuna odaklanan teknik diyaloğu Viyana da sürdürdüler. 22 Türkiye de Van Gölü yakınındaki Tatvan da bulunan bir Ermeni kilisesinin müze olarak kısmen restorasyonu gibi bazı küçük adımlar atıldı. Fakat Sarkisyan ın seçilmesi ve Gül ün davet edilmesi görüşmelerin doğasını değiştirdi. Kuşkucular, Gül e yapılan futbol maçı davetinin hiç bir Türk cumhurbaşkanı tarafından kabul edilmeyeceği inancıyla ve Sarkisyan ın oldukça tartışmalı biçimde seçilmesinden ve 1 Mart 2008 de muhalefetin 10 kişinin yaşamına mal olacak biçimde bastırılmasından sonra barışçıl bir imaj yaratılması amacıyla başvurulan bir halkla ilişkiler taktiği olduğuna inanmaktalar. 23 Ancak dışişleri bakanları Ali Babacan ve Edvard Nalbantyan, davetin ardından bir dizi görüşme gerçekleştirdiler. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Davos ta yapılan Dünya Ekonomik Forumu nda Ocak 2009 da bir araya geldiler. 24 Ermenistan ın sorunlu olan ilişkilerini normalleştirdi. Bakınız Kriz Grubu Orta Doğu Raporu Nº81, Türkiye ve Iraklı Kürtler: Çatışma mı İşbirliği mi?, 13 Kasım Sönmekte olan çatışmalarda proaktif bir rol oynama isteğiyle rafa kaldırılmış olan Kafkas İstikrar ve İşbirliği Platformu önerisini yeniden gündeme aldı. Tüm bunlar, 1999 dan beri süregelen Yunanistan ve Suriye ile olan yakınlaşma politikasına dayanıyor. Oysa Türkiye daha 1997 de Yunanistan ile, 1998 de de Suriye ile savaşın eşiğine gelmişti. 20 Bizim için Türkiye-Ermenistan ilişkisi, görmeyi arzu ettiğimiz Kafkaslar da eksik olan unsurdur. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Ankara, Mart Üst düzey bir Türk yetkilinin ifadesine göre Cumhurbaşkanı Gül, Gürcistan daki olaylar meydana gelmeden önce de Sarkisyan ın davetini kabul etmeyi ciddiyetle düşünüyordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakatlar, üst düzey Ermeni yetkililer, Erivan, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, önde gelen bir sivil toplum aktivisti, Erivan, Şubat Görüşme, Erdoğan ve İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres arasında geçen hayli duygusal ve alevli bir tartışmanın hemen ardından gerçekleşti ve bir saat sürmesi planlanmışken yalnızca onbeş dakika sürdü. Bir normalleşme paketinin açıklanmasına ne kadar yakın oldukları konusunda Türk ve Ermeni yetkililer tarafından halihazırda başkanlığını yürüttüğü Karadeniz Ekonomik ve İşbirliği Örgütü bünyesinde olmak üzere, dışişleri, ulaşım ve enerji bakanlarını da kapsayan bakanlar düzeyinde ve diğer üst düzeydeki toplantılar Mart ayından bu yana devam etmektedir. Ekimde yapılacak Dünya Kupası elemesi rövanş mücadelesi için Ermenistan cumhurbaşkanının Türkiye yi ziyaret etmesi bekleniyor. Kuşkucular ayrıca Türkiye nin sadece AB yle ilişkilerinde ve Ermeni soykırımını tanıyan olası bir ABD başkanlık açıklamasının veya Kongre tasarısınının önlenmesinde kendisine yardımcı olması amacıyla bir sürecin yaşandığı görüntüsü vermeye çalıştığını savunuyorlar. 25 Nitekim böyle bir tasarı, 17 Mart 2009 tarihinde gündeme getirildi ve 2008 ABD başkanlık seçimleri kampanyası süresince Başkan Obama, Başkan Yardımcısı Joe Biden ve Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, göreve geldiklerinde Osmanlı döneminde Ermenilere karşı yapılanları tanımlamak için soykırım sözcüğünü kullanacaklarını açıkladıklar. 26 Ancak Türkiye ve Ermenistan ın tam da bu zamanda ilişkilerini geliştirmelerinde büyük çıkarları bulunuyor. Ermenistan, uzun zamandan beri doğal ticaret partneri Türkiye yle sınırların açılmasını istemekte. Ayrıca 2008 savaşı, Ermenistan ın ithalatının yüzde 70 inin geçişi için kuzeyindeki istikrarsız komşusu Gürcistan a olan bağımlılığını bir kez daha ortaya çıkardı. 27 Ermeniler, Ankara yla ilişkilerin normalleşmesine batılı ülkelere yeni bir çelişkili sinyaller verilse de genel olarak iki taraf da zihniyetlerin buluştuğunu fark etti. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Erivan ve Ankara, Şubat Türkler gerçekten sınırın açılmasıyla değil de süreçle ilgileniyorlar aldığım birçok sinyalden anladığım, sonuca ciddiyetle bakmadıkları. Kriz Grubu na verilen mülakat, eski üst düzey Ermeni yetkili, Erivan, Şubat Seçim kampanyası sırasında 19 Ocak 2008 de Amerikalı Ermenilere hitaben yaptığı açıklamada Obama şunları söylüyordu: Ermeni Soykırımı, bir iddiadan, şahsi görüşten veya bakış açısından ibaret değildir, aksine çok sayıda tarihi kanıtla desteklenen ve geniş ölçüde belgelenmiş bir gerçektir. Gerçekler inkar edilemez. Diplomatları tarihi gerçekleri çarpıtmaya davet eden bir resmi politika, desteklenemez bir politikadır devlet başkanı olarak Ermeni Soykırımını tanıyacağım. Bakınız 27 Bırakın savaşları, bir toprak kayması bile aradaki bağlantıyı kesmeye yeter. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermenistan da görevli Avrupalı diplomat, İstanbul, Aralık Ermenistan ın üçüncü sınırı olan Azerbaycan sınırı, 1990 ların başından beri kapalı bulunuyor ve Dağlık Karabağ sorununun çözümlenmesini bekliyor. Dördüncü sınır olan İran sınırının ise daha fazla avantaj sağladığı söylenemez.

9 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 4 açılım ve Azerbaycan daki rakiplerine karşı elde edilmiş bir puan gözüyle bakacaklardır. Türkiye içinse uzlaşma, komşularıyla tarihi husumetlerini çözmek için dış baskıya ihtiyacı olmadığı yolundaki tezlerin inanılırlığını güçlendirecektir ve bu da 1915 olaylarının uluslararası toplumca soykırım olarak tanınmasının önüne geçmesine katkı sağlayacaktır. 28 Bu aynı zamanda, Brüksel in Ankara nın Kıbrıslı Rumlarla ilişkilerini normalleştirme sözünü yerine getirmesini beklediği bu yıl - ki Kıbrıs sorununun çözümünde anlamlı bir ilerleme olmaması halinde bu zor bir olasılık 29 - özel bir öneme sahip olan AB üyeliği hedefine de yardımcı olacaktır. Ermenistan ile büyük bir açılım sağlanması, Türkiye nin Kafkaslar ve Orta Doğu da Avrupa değerlerinin sorumlu bir taşıyıcısı olduğunu iddia eden AB deki Türkiye yanlısı siyaset yapıcıların elini güçlendirecektir. II. MÜZAKERELERİN DURUMU Yakın zamanda başlayan Türk-Ermeni görüşmeleri, ilişkilerde kapsamlı bir normalleşmenin sağlanmasını amaçlıyor. Anlaşma paketi ortada: tam kapsamlı diplomatik ilişkilerin kurulması; sınırın geçişlere açılması; tarihi boyutu ele alacak bir alt komisyonu da kapsayan hükümetler arası bir komisyonun kurulması. 30 Resmi olarak duyurulduktan sonra bu anlaşmanın iki ülke parlamentoları tarafından onaylanması gerekecek. İdeal olanı, bu çözüm paketinin ardından Ermenistan ve Azerbaycan ın AGİT Minsk Grubu nun Dağlık Karabağ sorununun çözümü için belirlediği temel prensipler uyarınca anlaşmaya varmaları olacaktır Bunu üç beş ay içinde iyi bir noktaya getirebilirsek üçüncü ülkelerde artık parlamentolara bu meseleyi götürmek ve çaba göstermek bir bakıma gereksiz olacak. Ermenistan ile aramızdaki sorunların çözümünden sonra üçüncü ülkelere size ne deme imkanı hem Ermenistan hem bizim için olacaktır. Dışişleri Bakanı Ali Babacan, Sabah, 10 Eylül Bakınız Kriz Grubu Raporu, Kıbrıs ı Yeniden Birleştirmek, a.g.e. 30 Bunlar iki-üç aylık süreçler olmayacak, Polonya ve Rusya nın yaptığı gibi uzun dönemli süreçler olacak. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Ermeni yetkili, Mart Temel ilkeler arasında şunlar bulunuyor: güç kullanmama konusunda anlaşılması; tüm yerleşimler için uluslararası garanti verilmesi; uluslararası barış koruma güçlerinin konuşlandırılması; Dağlık Karabağ civarında bulunan işgal altındaki altı bölgeden Ermenistan ın desteklediği Dağlık Karabağ kuvvetlerinin tam olarak çekilmesi ve Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasında bulunan Laçin koridoruna özel Türkiye, öteden beridir Ermenistan ın 1915 olaylarının uluslararası toplumca soykırım olarak tanınması çabalarının 32 ve işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmemesinin bu ülkeyle uzlaşma iradesini engellediğini ileri sürmekteydi. Bazı gayriresmi olası değişim işaretlerine karşın Ankara, resmi olarak bu koşulları ortadan kaldırmadı. Ermenistan daki dış politika eliti, herhangi bir önkoşul olmadan yani Türkiye nin normalleşmeden önce soykırımı tanımasını beklemeden sınırları açmaya uzun zamandır hazır görünmekteler. 33 Ancak ülkedeki genel yaklaşım, eski düşman Türkiye soykırımı tanıyana ve Azerbeycan a desteğini kesene dek ilişkilerin iyileştirilmesine yanaşılmaması yönündeydi. 34 Ama burada da bir değişim söz konusu. Bir Ermeni yetkilinin belirttiği gibi şu anda Türkiye ile ilişkilerin normalleşmesinin kaçınılmaz olduğu yolunda yeni bir hava mevcut. Artık [bu durum], sıfır toplamlı bir oyundan ziyade bir kazankazan senaryosudur. 35 Paketin içeriği hakkında büyük ölçüde anlaşma sağlanmış olmasına rağmen ne zaman gün ışığına bir statü tanınması ve yerlerinden edilmiş Azerilerin Dağlık Karabağ da dahil olmak üzere tüm bölgelere geri dönmesi; Dağlık Karabağ için geçici bir statü belirlenmesi ve Karabağ Ermenileri ile Karabağ Azerileri nin şiddet ve zor içermeyen bir ortamda gelecekteki statülerini oylayacaklarına dair anlaşmaya varılması. Bakınız Kriz Grubu Avrupa Raporu Nº187, Nagorno-Karabakh: Risking War, a.g.e., ve Kriz Grubu Avrupa Raporu N 167, Nagorno-Karabakh: A Plan for Peace, 11 Ekim Türkiye, uzun süreden beri Ermeni lobi grupları tarafından yürütülen sistematik iftira kampanyalarına maruz kalmaktadır.diyaspora örgütlerinin faaliyetleri aynı zamanda Ermeni devletin tarafından desteklenmektedir. Yurt dışındaki Ermeni diplomatik misyonlarının bazı faaliyetler yürüterek iddialarının ulusal meclislerde tanınmasına çalıştıkları bilinmektedir Olaylarına İlişkin Ermeni İddiaları, Türk dışişleri bakanlığı internet sitesi, 33 Ermenistan, Türkiye ile normalleşme görüşmelerinin yapılması için hiçbir zaman şart koşmamıştır, koşmaycaktır da. [Soykırımın tanınması] önkoşul değildir, [ancak] bir gündem maddesidir... soykırım meselesini ortaya koymak ve dış politika gündemimizde yer vermek ahlaki bir zorunluluğumuz; fakat gündemde tutmakla önkoşul olarak sunmak farklı şeylerdir. Eski dışişleri bakanı Vardan Oskanyan ın yaptığı konuşma, Center for Strategic and International Studies (CSIS), Washington, 14 Haziran Türkiye, askeri müttefiki olan Azerbaycan a destek vermesi nedeniyle Karabağ-Azerbaycan sorununda doğrudan bir taraf haline gelmiştir. Vahan Hovannisyan, Ermeni Devrimci Federasyonu (ARF) lideri, ArmInfo haber ajansına verdiği demeç, 18 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, eski üst düzey Ermeni dışişleri yetkilisi, Kasım 2008.

10 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 5 çıkarılacağı ve nasıl uygulanacağı hâlâ kilit önemde bir konu olarak duruyor. Bazı analistler, ABD nin uzlaşmaya verdiği uzun süreli desteği göz önüne alarak Başkan Obama nın 6-7 Nisan tarihindeki ziyareti sırasında Türkiye nin paketi kamuoyuna açıklayacağını ya da bunun aynı tarihlere rastlayan İstanbul daki Medeniyetler İttifakı Zirvesinde dışişleri bakanları Babacan ve Nalbantyan tarafından yapılacağını öngörmüşlerdi. Ne var ki bu gerçekleşmedi. İki dışişleri bakanının da katılmalarının beklendiği Erivan da 16 Nisan da yapılacak KEİ toplantısıysa bir başka fırsat. Aksi takdirde taraflar, bütün dünyada Ermeni soykırımını anma günü olarak bilinen 24 Nisan sonrasına kadar bekleyebilirler. ediyor. 39 Üst düzey bir Erivanlı yetkiliye göre, Ermenistan ın hukuken Türkiye den bir toprak talebi bulunmuyor Ermenistan, daha önceki uluslararası taahhütlerine bağlı kalmaya devam ediyor. 40 Ermenistan statüsünü Sovyetler Birliği nin devamı olan devletlerden biri olarak tanımlıyor ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararası örgütlere katılmasını, var olan sınırları üstü örtülü de olsa tanıması olarak görüyor. Ermenistan a göre, Kars Antlaşmasını ihlal eden, Türkiye nin Nisan 1993 te sınırları kapatmasıdır. 41 Üst düzey bir Ermenistan yetkilisine göre taraflar, diplomatik ilişkilerin kurulması için protokoller imzaladıklarında mevcut sınırları tanıyan bir madde ekleyerek Türkiye nin geri kalan endişelerini de yatıştırma niyetindeler. 42 A. DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULMASI Taraflar arasında diplomatik ilişkilerin inşası, normalleşme paketinin başlıca unsurunu oluşturuyor. Taraflar başlangıçta elçilik düzeyinden daha alt düzeyde bir ilişki kurmayı veya Gürcistan büyükelçilerini temsilcileri olarak görevlendirmeyi tercih edebilirler. 36 Ne var ki karşılıklı olarak başkentlerine ivedilikle büyükelçi atamamaları için hiçbir neden bulunmuyor. Özellikle Erivan, onbinlerce Ermeni yurttaşının yaşadığı ve çalıştığı Türkiye de konsolosluk açma konusunda istekli görünüyor. 37 Türk kaynaklarına göre, diplomatik ilişkilerin kurulmasını askıya alan bir unsur, Ermenistan ın Türkiye ye karşı toprak taleplerinden vazgeçtiğini açıkça ifade etmekteki isteksizliğidir. 38 Ankara Ermenistan ın, uzun zamandır herhangi bir normalleşme sürecinde mevcut sınırların kati suretle tanınmasını önceliği yapmışken, ileride Türkiye nin doğusuna ilişkin toprak taleplerini dile getirme olasılığını açık tutmak istediğinden şüphelenmekte. Ermenistan hükümeti 1921 Kars Antlaşmasıyla belirlenen sınırlara itirazı olmadığı konusunda ısrar 36 Herşey yolunda giderse iki ülke, alt düzeyde bir misyon açmayı, ama eğer bu çok riskli görünürse iki tarafın elçilerini komşu ülke Gürcistan Cumhuriyeti ne karşılıklı olarak akredite etmeyi planlıyorlar. Radikal, 17 Mart Ermeni yetkililer, bu olasılığı doğruluyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Erivan, Mart Üst düzey bir Ermeni yetkili, Ermenistan ın Gürcistan ın olduğu gibi liberal bir vize rejimine sahip olmasını ve örneğin Türk cezaevlerindeki Ermenilere yardımcı olmak gibi hizmetler yürütmek üzere burada derhal konsolsoluk açmak istediklerini belirtiyordu. Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Şubat Aybars Görgülü, Türkiye-Ermenistan İlişkileri: Bir Kısır Döngü, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı TESEV, İstanbul, 2008, s. 11. B. KARA SINIRININ AÇILMASI 325 kilometrelik sınır, Sovyetler döneminin büyük bölümü boyunca kapalıydı. Sınırda iki ana geçiş noktası bulunuyor: Kars ve Gümrü arasındaki demiryolu bağlantısı ve Erivan yakınlarında geniş Aras nehri üzerindeki Markara/Alican köprüsü. Demiryolu 1980 lerde açıldı ve yolcu trenleri karşılıklı olarak haftada bir kez sefer yapmaya başladı. 43 Ermenistan Azarbeycan ın Kalbacar bölgesini ele geçirdiğinde Türkiye, bu ülkeye uyguladığı yaptırımların bir parçası olarak Ekim 1921 tarihinde (Büyük Millet Meclisi nin temsil ettiği) Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyet Cumhuriyetleri arasında imzalanan antlaşma, Moskova Antlaşması (Mart 1921) ile belirlenen sınırları çizdi ve Erivan da onaylandı. Türk ordusu Kafkasların bazı bölgelerinden çekildi ve Türkiye de iktidara gelen yeni milliyetçi yöneticileri potansiyel anti-emperyalist müttefikleri olarak gören Sovyetler Birliği, günümüzde Türkiye nin kuzeydoğusunda kalan geniş toprakları kaybetmeye razı oldu. 40 Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Şubat Taraf Ülkeler, ülkeleri arasındaki bağlantıların kesilmeden sürdürülmesi amacıyla, demiryolu, telgraf vb. ulaşım ve iletişimi koruma ve geliştirmeyi ve zorluklarla karşılaşmaksızın, kişi ve malların özgürce geçişini sağlamak için gerekli önlemlerin aralarında anlaşarak alınmasını kabul ederler. Bununla birlikte, yolcuların ve ticaret eşyasının giriş çıkışında Taraf Ülkelerin her birinde yürürlükte bulunan yasalar bütünüyle uygulanacaktır. Kars Antlaşması, Madde 17, Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Şubat Demiryolu raylarındaki farklılık nedeniyle yolcular sınırda başka bir trene aktarma yapmak zorunda kalıyorlardı den sonra Ermenistan a bir kısmını ABD nin finanse ettiği buğday ve gıda yardımı demiryoluyla gönderildi.

11 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 6 demiryolunu 3 Nisan 1993 te kapattı. 44 Son zamanlarda resmi olarak hiç bir yeni yol açılmadı. Sözü edilen yolların var olmalarına karşın geçiş noktalarının açılmaları için ve gümrük işlemleri, vergiler, ticaret ve sınır trafiği konularında yerel yetkililerin eğitilmeleri ve kapasitelerinin arttırılması için yatırım gerekecek. 45 Ne var ki tüm bunlar için pek az hazırlık yapılmış durumda. Ayrıca acil adımlar olarak sınır güvenliği ve geçişlerini, gümrük ve vergi meselelerini düzenleyen anlaşmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Müzakereler, yalnızca iki taraf arasında güven inşasına ve daha geniş bir işbirliğinin sağlanmasına katkıda bulunmayacak, aynı zamanda sınırın iki tarafındaki yerel yetkililer arasındaki bağları güçlendirecektir. ABD Kongresine taşınan soykırım taslağı nedeniyle gerilimin arttığı yıllarında aylarca kesintiye uğramış olsa da, Erivan ile İstanbul arasında 1995 ten bu yana hava bağlantısı bulunuyor. Gelişmekte olan ilişkilerin bir başka göstergesi de, Ermenistan hava yolları Armavia nın yaptığı gibi, bir devlet kuruluşu olan Türk Hava Yolları nın başkentler arasında uçuş yapması olacaktır. C. İKİLİ KOMİSYONLAR VE TARİH Türk ve Ermeni taraflar arasındaki temel fark, 1915 olaylarının nasıl adlandırılacağına ilişkindir: Türk görüşüne göre, toplumlar arası trajik çatışmalar ve katliamlarla birlikte meydana gelen bir tehcir emri söz konusudur, Ermeni tarafına göre ise 1915 olayları planlanmış bir soykırımdır. Türkiye, uzun yıllardır soykırım meselesini uluslararası siyasetin dışında tutmaya gayret gösterdi. Başbakan Erdoğan ın söylediği gibi, soykırım iddiaları parlamentolar değil, tarihçiler tarafından araştırılmalıdır. 46 Nisan 2005 te Erdoğan, zamanın Ermenistan Cumhurbaşkanı Koçaryan a yazdığı mektupta tarihçilerden ve uzmanlardan oluşan 44 Türkiye, bu yaptırımları AB ya da ABD nin çeşitli zamanlarda Miloseviç in Sırbistan ı, Castro nun Küba sı veya Saddam ın Irak ına karşı uyguladıklarına benzetiyordu. Bakınız Sedat Laçiner, Ermenistan sınır kapısını açmanın maliyeti, 5 Eylül Bunları daha fazla geliştirmek için alt yapı gerekecek. Zaman gerekiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Ermeni yetkili, Erivan, Şubat Sınırın açılmasını ve sınır geçiş kapılarını yönetmek, Ermeni yönetimi için başta gelen sorun olacak ve ilk günden itibaren gümrük, polis ve vergi konularında çabalarını artırmalarını gerektirecek. Kriz Grubu na verilen mülakat, Jonathan Stark, Cascade Capita yönetim kurulu başkanı, Erivan, Ocak Basın açıklaması, 21 Ekim bağımsız bir komisyonun 1915 olaylarını incelemesini önerdi. Bu öneri, alışık olmadık biçimde Türkiye nin ana muhalefet partisi tarafından da desteklendi ve bunun Türk ve Ermeni tarihçilerden oluşan ikili bir komisyon olması, kısıtlama olmaksızın ulusal arşivleri açmaları, diğer ilgili ülkelerin arşivlerini de inceleyerek bulgularını uluslararası kamuoyuna açıklamaları gerektiği vurgulandı. 47 Ermenilerin çoğu, tarihi komisyonun soykırımın tanınmasına karşı çıkmak ya da geciktirmek için bir Türk planı olduğuna inanıyor. Koçaryan, Erdoğan a cevaben: geçmişin ele alınması öneriniz, şimdinin ve geleceğin de ele alınmasını engelleyecekse etkili olmayacaktır uluslarımız arasındaki tüm önemli meseleleri, onları çözmek ve ortak bir anlayışa ulaşmak amacıyla tartışmaya açacak hükümetlerarası komisyon, [ancak diplomatik ilişkiler normalleştikten sonra] toplanabilir 48 diye yazıyordu. Erivan ın böyle bir komisyona geçmişte itiraz etmesinin bir başka nedeni de, 1915 te olanların artık yeni tarihi kanıtlar gerektirmediği yolundaki görüşüydü. Birçok ülke soykırımı zaten tanımış durumdaydı ve bu komisyon, Ermenistan ın olaylara dair görüşünü sorgulayabilir ve böylelikle Ermeni kimliğinin bir temel unsurunu tehlikeye düşürebilirdi. 49 Tüm Ermenilerin sadece üçte birinin Ermenistan da yaşamasına karşılık, hemen tümü soykırım konusunda çok güçlü duygulara sahip olup, sözkonusu temkinli yaklaşımın bir diğer gerekçesi de ortaya çıkan temsiliyet sorunuydu. 50 Bazı Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu zamanında yaşanan zulüm ve terörün tam olarak anlaşılması için komisyonun 1915 ten onlarca yıl geriye de bakması gerektiğini savunuyor. Üst düzey bir Ermeni yetkili, tarihi gerçekleri inceleyerek ve öneriler getirerek tarihi boyut konusunda diyalog kurma yoluyla uzlaşmaya varılabileceğini öneriyordu İktidar ve ana muhalefet partilerinin açıklaması, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 13 Nisan Cumhurbaşkanı Koçaryan ın Başbakan Erdoğan a gönderdiği mektup, 25 Nisan Soykırım için bir tarih komisyonu kormak, öldürülen insanlara hakarettir. Kriz Grubu na verilen mülakat, Heritage grubundan milletvekili Zaruhi Postanciyan, Erivan, Şubat Soykırım, yalnızca bir Ermeni meselesi değildir, aynı zamanda bir pan-ermeni meselesidir. [Ermeni diyasporasına bir soykırım komisyonu kurulmasını teklif ettiğimizde] hukuki açıdan bu bizim işimiz değildir dediler. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey yetkili, Erivan, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Ermeni yetkili, Erivan, Şubat 2009.

12 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 7 Haziran 2008 de Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Türkiye den gelen, bilhassa geçmişteki olayları incelemekle görevlendirilmiş bir ikili komisyon kurulması önerisini kabul etmeye hazır olduğu sinyalini verdi. 52 Ne var ki iç siyasetteki muhalefetten, diyasporadan ve koalisyon ortağı, aşırı milliyetçi Ermeni Devrimci Federasyonu ndan (ARF) 53 gelen eleştiriler üzerine geri adım attı ve Ermenistan ın tarihi ancak genel ikili bir komisyon aracılığıyla tartışmaya yanaşacağını yineledi. Her iki açıklamasında da Sarkisyan, görüşmelerin koşulunun normalleşme ve sınırın açılması olduğunu belirtti. 54 Şimdilerde görüşülen öneri, tarih de dahil olmak üzere ikili konuları inceleyecek alt komisyonlardan oluşan, hükümetlerarası bir komisyonun oluşturulması. 55 Her halükarda bağımsız tarihçiler, özellikle Türkiye de (bakınız aşağıdaki bölüm) yayınlar ve konferanslar yoluyla zihinleri değiştirmek için fazlasıyla çaba harcıyorlar. Daha fazlasını yapmaları için teşvik edilmeli ve mali destek sağlanmalı. D. DAĞLIK KARABAĞ MESELESİ Ermenistan, Türkiye ile ilişkilerin normalleşmesinin hiçbir koşula bağlanmaksızın ve Azerbaycan ile olan Dağlık Karabağ sorunuyla ilişkilendirilmeksizin sürdürülmesi gerektiğine inanıyor. 56 Ermeniler, Haziran 2008 de Sarkisyan şunları söylüyordu: bu komisyonun kurulmasına karşı değiliz, fakat önce ülkelerimiz arasındaki sınırın açılması gerekir. Emil Danielyan, Sarkisian signals support for Turkish genocide proposal, Armenia Liberty, 26 Haziran Önde gelen katı tutum yanlısı ve milliyetçi parti olan Ermeni Devrimci Federasyonunun (Hay Heghapokhakan Dashnaktsutiun) üyeleri, Daşnaklar olarak da biliniyorlar. Ruzanna Khachatryan, Dashnaks worried about Sarkisian support for Turkish-Armenian panel, Armenia Liberty, 30 Haziran Temmuz 2008 de Wall Street Journal gazetesindeki bir yazısında Sarkisyan, Ermenistan-Türkiye ilişkilerini etkileyen tüm karmaşık meseleleri incelemek üzere bir komisyonun kurulmasını önerdi. Bu, Ermenistan daki ve diyasporadaki muhafazakar kesimler tarafından cumhurbaşkanının daha önce tarihi komisyon önerisini kabulünün geçersiz olduğu şeklinde yorumlandı. President Serge Sargsian categorically rules out historians commission for 1915, The Armenian Reporter, 13 Kasım Bu yirmi yıl bile alsa tarihi aynı şekilde okumayı başarmamız gerekiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey hükümet yetkilisi, Erivan, Şubat Ermeni-Türk ilişkilerinin normalleşmesi hiçbir koşula bağlanmamalı. Biz, Türk tarafıyla bu karşılıklı mutabakat içinde müzakere ediyoruz. İlişkilerin normalleşmesinin Dağlık Karabağ sorununun çözümüyle bir ilişkisi yoktur ve Ermeni-Türk ilişkilerinin normalleşmesi yolunda hiçbir zaman müzakerelerin konusu olmamıştır. Ermenistan Türkleri ve Azerileri birbiriyle özdeşleştirme ve ikisini de tehdit olarak görme eğilimindeler. Geçmiş yıllarda Türkiye nin Ermenistan la sınırın açılmasının ve diplomatik ilişkilerin başlatılmasının ön koşulunun Ermeni güçlerinin işgal ettikleri Azerbaycan topraklarından çekilmesi olduğunu ifade etmesi üzerine bu algı daha da güçlendi. Türkiye ayrıca uzun bir süredir Azerbaycan ordusuna eğitim ve malzeme sağlamakta. 57 Ankara, Dağlık Karabağ sorunu ile normalleşme arasındaki ilişkinin geniş anlamda bölgesel bir çözüm bulma çabası olduğunu belirti. Ermenistan ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ konusunda yürütülen ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk Grubu nun arabuluculuk yaptığı görüşmelere işaret eden Ankara, Ermenistan ve Azerbaycan arasında sınırın açılması, serbest ticaret, ekonomik işbirliği ve Ermenistan ile Türkiye arasında benzer adımların atılmasının kapsamlı bir çatışma çözümü sürecinin parçası olması gerektiğini belirtti. Dağlık Karabağ açısından bu, askerlerin çekilmesini, barış güçlerinin konuşlandırılmasını ve yerlerinden edilmiş kişilerin evlerine dönmesini kapsıyor. Türkiye, bu çerçeve içinde Ermenistan la normalleşmenin yürütülebileceğini, aynı zamanda ülke içinde milliyetçi tepkilerin önleneceğini ve Azerbaycan ile köprüleri yıkmayacağını ümit ediyor. Eylül 2008 de başlayan futbol görüşmelerinin ardından Türkiye de bu ilişki tartışılmaya başlandı. Bir yorumcu, Türkiye nin sınırı açmayı kabul etmeden önce Ermenistan ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmesini talep etmediğini, bunun yerine ilerleme veya makul bir çekilme planı görmek istediğini söylüyordu. 58 Bir milletvekiline göre Türkiye-Ermenistan sınırı meselesi ile Dağlık Karabağ paralel süreçler ve birbirlerini doğrudan etkiliyorlar. 59 Bir Avrupalı diplomat, Ankara daki bazı kesimlerin iki konu arasında resmi olarak bağlantı kurulmasıyla yetinmeyebilecekleri ve birbirini Dışişleri Bakanı Edvard Nalbantyan ın Interfax a verdiği demeç, 6 Mart Türkiye, silah, eğitim ve askeri mühimmat sağlıyor ve kışlaları modernize ediyor. NATO nun yükümlülükleri ve Türkiye nin askeri üretiminin lisansını elinde bulunduran Batılı şirketlerin ihracat kısıtlamaları nedeniyle yardım, sınırlı kalıyor. Ancak Türkiye, 2008 de zırhlı personel taşıma araçları, piyade saldırı araçları ve düşük kalibreli toplar üretmeyi kabul etti. Bakınız Kriz Grubu Avrupa Brifingi Nº50, Azerbaijan: Defence Sector Management and Reform, 29 Ekim Hasan Kanbolat, Turkish-Armenian border may open in 2009, Today s Zaman, 18 Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, 20 Şubat 2009.

13 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 8 izleyecek olaylarla [Ermenistan ın çekilmesinin] sağlanmasını 60 istedikleri görüşünü taşıyor. Son zamanlarda Türkiye daha katı bir tutuma sahip görünüyor. 3 Nisan 2009 da Başbakan Erdoğan şunları kaydediyordu: bu sorun çözülmedikçe sağlıklı bir karara varmamız mümkün değildir; ancak yine de bu yolda hazırlık amacıyla adımlar attık ve bölgeyi bu gelişme için hazırlamaya çalışıyoruz. Azeri dostlarımızla görüşüyoruz, Ermeni dostlarımızla görüşüyoruz, Rusya, Fransa ve Amerika dan çalışmalarını hızlandırmalarını ve elimizi kolaylaştırmak için bu çalışmalarını tamamlamalarını istiyoruz. 61 Dağlık Karabağ sorununun çözümünde aşama kaydedilmesi, Türkiye nin Ermenistan la ilişkilerini normalleştirme kapasitesini mutlaka arttıracaktır. Ancak 2009 içinde beklenebilecek en olumlu gelişme, Fransa, Rusya ve Amerika nın eş başkanlığını yaptığı Minsk Grubu nun arabuluculuk çalışmalarında halihazırda tartışılan temel ilkeler üzerine uzlaşma sağlanması olacaktır. Arabulucuların bir açılım konusunda iyimser olmalarına karşın 62 Dağlık Karabağ ın nihai statüsünün belirlenmesi için yapılacak referandumun yöntemi, Laçin bölgesinde Dağlık Karabağ ı Ermenistan la birleştirecek olası bir koridorun statüsü ve büyüklüğü gibi konular başta olmak üzere pek çok meselede yıllardır süregelen çıkmazlar bulunuyor un ilk üç ayında ateşkes hattı üzerine veya yakınlarında altı kişinin öldürüldüğü düşünülürse bölgedeki durum hassas ve belirsiz görünüyor. Dağlık Karabağ açmazına feda edilmesine izin vermemeli. Sınırın açılması, Ermenilerin düşman Türki halklar tarafından kuşatıldıkları algısını yenmeye ve güvenlik garantisi olarak Dağlık Karabağ ve civarını elinde tutma konusunda daha az ısrarcı olmalarına yardımcı olabilir. İkili ilişkilerde ilerleme sağlamanın koşulunun, Türkiye ile olan sınırının açılmasının ardından belirli bir süre zarfında işgal edilmiş Azerbaycan topraklarından çekilmesi olduğunu Erivan ın farkına varması büyük önem arz ediyor. 64 Temel İlkeler üzerinde Azerbaycan ile bir an önce anlaşmaya varması gerekiyor. Ancak bu önemli adımın atılmasından sonra bile kapsamlı bir barış anlaşmasının imzalanabilmesi, uluslararası barış koruma güçlerinin konuşlanması yoluyla güvenlik rejiminin oluşturulması ve işgal altındaki Azerbaycan topraklarından Ermeni güçlerinin çekilmesinin sağlanması yıllar sürecektir. Ermenistan la ilişkilerde ilerleme sağlanmasının Dağlık Karabağ da açılım yapılmasına bağlanması Türkiye açısından, uzlaşma yolundaki ivmenin durması, geleneksel tutumuna geri dönmesi ve Ermenistan ile görüşmelerinde normalleşme sözünü sadece ABD nin soykırımı tanımasını geciktirme amacıyla verdiği yönündeki argümanların güçlenmesi anlamına gelecektir. Türkiye, Ermenistan politikasının 60 Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Avrupalı yetkili, İstanbul, Ocak Chatham House da yaptığı konuşma, Londra, 3 Nisan Bakınız 62 Minsk Grubu eş başkanı, Fransız Bernard Fassier, Ermenistan ve Azerbaycan ın bir anlaşmaya hiç bu kadar yakın olmadıklarını belirtiyordu. Viyana da yaptığı konuşma, 24 Mart Azerbaycan, ulaşımın normal, güvenli ve istikrarlı şekilde yürütülebilmesi için Laçin yolunun her iki tarafın eşit ve karşılıklı kullanımına açılması gerektiğini öne sürüyor. Once more about position of Azerbaijan on resolution of Nagorno-Karabakh conflict, Today.az (Azerbaycan), 15 Mayıs 2008, bakınız 64 Bir şey yapmak zorundalar. Bu, bir kilometre kareden çekilmek, birkaç köyden çekilmek ve sonra da takvim açıklamak olabilir. Yalan söyleseler bile. Kriz Grubu na verilen mülakat, Hasan Kanbolat, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi ORSAM başkanı, Ankara, 23 Aralık 2009.

14 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 9 III. ÇELİŞEN TARİH ANLATILARININ GETİRDİĞİ YÜK Bugünkü Türkiye ve Ermenistan, Birinci Dünya Savaşı nın getirdiği çalkantılar ve ardından Osmanlı İmparatorluğu nun çökmesiyle doğdular. Ermeni nüfusun çektiği acılar o dönemin ölçütleriyle dahi olağandışıydı. Ermenilerin soykırım olarak nitelenmesini talep ettiği Osmanlı faaliyetleri sonucu kısa bir zaman diliminde yaklaşık bir milyon Ermeni öldü. Türkiye, hukuki açıdan potansiyel sonuçlar doğuracak soykırım terimini reddediyor ve bu olayları, iki taraftan da insanların öldüğü planlanmamış katliamlar olarak adlandırıyor. 65 İki halk da bu dönemden kalma yara ve travmaları taşıyorlar ve tarihin çözüme kavuşturulmaması nedeniyle birbirlerini hâlâ tehdit olarak görüyorlar. A. SOYKIRIM MI BÜYÜK FELAKET Mİ? Son yıllarda bağımsız akademisyenler ve hatta iki taraftaki resmi yetkililer arasında 1915 olaylarına dair fikirlerde daha fazla yakınlaşma görüldü. Türkler de Ermeniler de Birinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelen zorla yerinden edilmeler ve katliamlar sırasında Osmanlı İmparatorluğu nda pek çok Ermeni nin öldüğü konusunda uzlaşıyorlar. Resmi Türk rakamlarına göre ölenlerin sayısı iken resmi Ermeni rakamlarında 1.5 milyon olarak anılıyor. Ermenilerin ölüm sebebinin katliam, bitkinlik ve hastalıklar olduğuna dair fikir birliği bulunuyor ve iki taraftan da yazarlar sıklıkla bir milyon rakamını zikrediyor. 66 Fikirlerin yakınlaşmaya başlamasının bir başka göstergesi de Türk aydınların Aralık 2008 de internet üzerinden başlattıkları özür kampanyasında Büyük Felaket terimini kullanmaları oldu (bakınız aşağıdaki bölüm). Soykırım terimini karşılamasa da bu terim, Ermenilerin 1915 olaylarını tanımlamak üzere kullandıkları Mets Yeghern in Türkçe tercümesi. 67 Seçkinler arasında da anlatının belli başlı niteliklerinde fikir birliği bulunduğu söylenebilir. İstanbul un güneyinde bulunan Gelibolu yarımadasına İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin gerçekleştirdiği şiddetli saldırıdan bir gün önce yani 24 Nisan 1915 te hükümet, Osmanlının başkentinde bulunan Ermeni siyasi teşkilatlarını kapattı ve 235 Ermeni aydınını ve liderini tutukladı. 68 Bunların çoğunluğu öldürüldü ve bundan sonra 24 Nisan Ermeniler ve pek çokları için Soykırımı Anma Günü olarak belirlendi. 27 Mayıs 1915 te Osmanlı İmparatorluğu orta ve doğu Anadolu da bulunan Ermenilerin büyük bölümünü zorla yeni yerlere yerleştirmeye karar verdi. 69 Ermenistan dışişleri bakanlığının internet sayfasına göre bunun ardından: kadınlar, çocuklar ve yaşlılardan oluşan grupta katliamlar, sürgünler ve Suriye çöllerine doğru ölüm yürüyüşleri yaşandı. Bu yürüyüş sırasında yüzbinlerce kişi, Türk askerleri, jandarmalar ve Kürt çeteler tarafından öldürüldü. Diğerleriyse açlık, salgın hastalıklar ve doğa koşulları nedeniyle öldü. 70 Türkiye de her ne kadar farklı bir anlatı kullanılsa ve bu dönemde Türklerin yaşadığı kayıplar vurgulansa da, çok sayıda kişinin ölmesi de dahil 71 bu genel 65 Kriz Grubu, Osmanlı veya soykırım çalışmaları üzerine uzman değildir ve amacı, ortaya kesin bir tarih anlatısı koymak değildir. Bundan ziyade Kriz Grubu nun amacı, çok sayıdaki anlatı ve tartışmalara dair farklı kesimlerin argümanlarını bir araya getirmek, bunları güncel siyasi bağlama oturtmak ve Türkiye-Ermenistan ilişkileriyle bağlantılarını ortaya koymaktır. 66 Bakınız Taner Akçam, A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility (New York, 2006); ve Donald Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians (Oxford, 2005). Londra da bulunan bağımsız Gomidas Enstitüsü nün başkanı olan Ara Sarafyan, bir milyon rakamının doğru olabileceğine inanıyor. Talat Paşa nın yakınlarda yayımlanan günlüklerini incelediği çalışmasında Osmanlı devletinin kayıpların resmi sayısını olarak belirlediğini yazıyor. Ara Sarafyan, Talat Pasha s Black Book documents his campaign of race extermination , The Armenian Reporter, 14 Mart Ayrıca bakınız Sabrina Tavernise, Nearly a million genocide victims, covered in a cloak of amnesia, The New York Times, 9 Mart Ermenice yeghern kelimesi, özellikle insanların yarattığı felaket anlamında kullanılırken Türkçe felaket sözcüğü genel bir anlama sahip. 68 Kesin rakam, T.B.M.M. de yaptığı konuşma sırasında dışişleri eski bakanı Abdullah Gül tarafından verildi, 13 Nisan [Tutuklamalar için] bir açıklamam yok. Bu bir trajedi. Bazı hatalar yapıldı. [sorun şu ki] muhtemelen 550 kişilik meclisten yalnızca bir ya da ikisi, 24 nisanda tam olarak neler olduğunu biliyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, emekli general Haldun Solmaztürk, Ankara, Şubat Alınan önlem, savaş bölgelerinde yaşayan Ermenilerin savunma amacıyla güneydeki Osmanlı topraklarına nakledilmesiydi. Gül ün T.B.M.M de yaptığı konuşma, a.g.e. 70 Bakınız, Genocide başlığı altındaki What is Genocide bağlantısı, 71 Pek çok can kaybı oldu. Buna üzülüyoruz. Birçok kimse buna katılabilir. Kriz Grubu na verilen mülakat, İbrahim

15 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 10 çerçevenin yanlış olduğunu az sayıda kişi iddia ediyor. 72 Abdullah Gül, dışişleri bakanıyken yaptığı açıklamada şunları söylüyordu: yerel halk arasındaki nefret ve öç duyguları nedeniyle nakil esnasında konvoylara bazı saldırılar yapıldı. 73 İki anlatı arasındaki temel fark, yaşanan dehşetin sorumlusunun kim olduğuna dairdir. Pek çok Türk, Ermenileri beşinci kol olmakla, Rusya, Britanya ve Fransa yı desteklemekle ve onların desteğini almakla ve Anadolu nun göbeğinde kendi devletlerini kurmak niyetinde olmakla suçluyor. Ermenilerin çoğuysa kurbanların sadık tebaa olduğunu, dağılan imparatorluğun diğer kesimlerinden gelen Müslüman mültecilere yer açmak ve etnik olarak tamamen Türk bir devletin kurulmasını mümkün kılmak için Ermenilerin yerlerinden edildiklerini veya öldürüldüklerini söylüyorlar. 1. Hukuki tanımlar Temel anlaşmazlık konusu, Osmanlı hükümetinin Ermenileri Ermeni oldukları için öldürmeye niyetlenip niyetlenmediği. Bu, meydana gelen olayların tanımlanmasında, tanımı ilk olarak 1948 tarihli BM Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme de yapılan soykırım kelimesinin kullanılması açısından kilit önemde bir soru. Söz konusu sözleşme, soykırımı şu şekilde tanımlamaktadır: ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden herhangi biri, soykırım suçunu oluşturur: (a) gruba mensup olanların öldürülmesi; (b) grubun mensuplarına ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi; (c) grubun bütünüyle veya kısmen, fiziksel varlığını ortadan kaldıracağı hesaplanarak, yaşam şartlarının kasten değiştirilmesi; (d) grup içinde doğumları engellemek amacıyla tedbirler alınması; (e) gruba mensup çocukların zorla bir başka gruba Kalın, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETAV) başkanı, Ankara, 19 Şubat Doğu Anadolu da olanları sorgulamıyorum. Birçok devlet görevlisi, bunları anılarında yazdılar. İfadelerinin çoğu Ermenilere yakındı.. [Tehcir sırasında] çok kişinin öleceğini muhtemelen biliyorlardı. Tek amaç, Ruslara yardım edebilecekleri bölgelerden uzaklaştırılmalarıydı..ben, şahsen yerel aşiretler tarafından öldürüldüklerini düşünüyorum. herkes yanlarında paraları olduğunu biliyordu..[devletin] öldürmek istediğine dair bir kanıt yok. Türkler savaşta acımasızdır. Ama [planlanmış soykırım suçlaması] çok fazla. Kriz Grubu na verilen mülakat, emekli general Haldun Solmaztürk, Ankara, Şubat Cumhurbaşkanı Gül ün T.B.M.M. de yaptığı konuşma, 13 Nisan nakledilmesi. 74 Saygın bir kuruluş olan Geçiş Döneminde Adalet İçin Uluslararası Merkez in (International Center for Transitional Justice veya ICTJ) öncülüğünde yapılan ve sözleşmenin Ermeni meselesine uygulanıp uygulanamayacağını hukuki açıdan değerlendiren bağımsız bir çalışma, şu sonuca vardı: Sözleşmeye dayanarak [1915 deki] Olaylar vesilesiyle herhangi bir kişi veya devlet aleyhine hiçbir yasal veya mali talep ya da toprak talebi yapılamaz [ancak] Olayların bütünü göz önünde bulundurulduğunda Sözleşmede tanımlandığı şekliyle soykırım suçunun tüm unsurlarını içinde barındırdığı söylenebilir ve hukuk uzmanlarının yanı sıra tarihçiler, siyasetçiler, gazeteciler ve diğerlerinin bu şekilde tanımlamayı sürdürmelerinde yeterli dayanak mevcuttur. 75 Bu görüş, iki tarafa da istediklerini bir nebze sağlamış oldu. Türk tarafı, tazminat veya toprak talebi gibi sözleşmede yer alan hukuki yaptırımların geriye dönük olarak uygulanmasının mümkün olmamasından dolayı rahatladı. Ermeni tarafıysa 1915 olaylarının günümüzde soykırım olarak adlandırılan suçun tüm unsurlarını taşıdığı ifadesi üzerine haklı olduğunu hissetti. Ancak araştırmanın ortaya koyduğu dört unsurdan birinin uygulanabilirliği konusunda şüpheler bulunuyor. 76 Osmanlı hükümetinin bizatihi kendisi tek tek askerler, memurlar ve diğer aktörler haricinde Ermenilerin tamamını veya bir kısmını Ermeni oldukları için yok etmek istedi mi? Araştırma, şu sonuca vardı: Olaylar üzerine pek çok ifadeden varılabilecek en makul sonuç, Olayları gerçekleştirenlerden en azından bazılarının eylemlerinin sonucunda doğu Anadolu daki Ermenilerin tamamının veya bir kısmının yok olacağını bildikleri veya bu amacı gerçekleştirmek üzere hareket ettikleri ve bu nedenle soykırım sayılması için gereken niyeti taşıdıklarıdır. Ancak rapor şunu da ekliyor: kritik önemdeki soykırım niyeti meselesi henüz kesinleşmemiştir ve bu Araştırma, 2002 de Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu nun mutabakat anlaşması gereğince yapılmıştı. Bakınız, 76 (i) Failler, bir veya daha fazla kişiyi öldürdüler; (ii) bu kişiler, belirli bir ulusal, etnik, ırksal veya dinsel gruba mensuplardı; (iii) failler, bu grubun bir kısmını veya tamamını yok etmeye yeltendi; ve (iv) bu tavır, söz konusu grubun aleyhine benimsenen belirgin, benzer tavrın bağlamında uygulandı veya böylesi bir yıkımı bizatihi kendisi gerçekleştirebilecek bir tavırdı. Bakınız, a.g.e.

16 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 11 hukuki memorandumun amacı, gerçeklere dair devam eden tartışmaları nihai çözüme kavuşturmak değildir Olaylarına Dair Ermeni Görüşü Olanlara dair Ermenilerin verdiği tasvir ve ifadeler, Türklerinkinden birkaç noktada ayrılmaktadır. 78 Ermenistan hükümetine göre temel karar, Jön Türk hükümeti tarafından I. Dünya Savaşı ndan çok önce 1911 de alınmıştı; Ermeni erkeği askere alındı, silahtan arındırıldı, öldürüldü veya Gelibolu da öldürülsünler diye cepheye sürüldü; Ermenilerin tehcire hazırlanmak üzere zamanlarının olduğuna dair Türk tezi doğru değildir; binlerce kadına ve çocuğa tecavüz edilmiştir ; yüzbinlerce kişi zorla Müslümanlaştırılmıştır ; soykırımın bir safhası, Ermeni ulusunun kendi vatanında toplu olarak öldürüldüklerinin ve yok edildiklerinin Türk hükümeti tarafından tamamen ve katiyetle reddedilmesidir. 80 Ermeni araştırmacılar, olaylara dair kendi görüşlerini savunmak için Britanya parlamentosunun Mavi Kitap 81 serisi ve ABD büyükelçisi Morgenthau nun anıları 82 gibi tarihi metinlere yoğunlaşıyorlar. Türkiye ise, müttefikler ve temsilcileri tarafından yayımlanan toplu katliamlara dair raporları savaş propagandası olarak niteleyip resmi olarak inkar ediyor. Ne var ki bağımsız Ermeni araştırmacı Ara Sarafyan bu görüşe karşı çıktı ve Britanya nın Mavi Kitabı nın ayrıntılı ve özenli kaynaklara dayandığını ve o dönemde Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan ABD li konsolosluk görevlileri ve misyonerler gibi bazı 77 A.g.e. 78 Ermenistan dışişleri bakanlığının internet sitesinden alınan bilgi, 79 Halk arasında Jön Türkler olarak bilinen siyasi bir örgütlenme olan İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908 deki bir askeri darbeyle Osmanlı İmparatorluğu nda yönetime el koydu. Önceleri amacı, imparatorluğu çok-etnili bir temel uyarınca reform etmekti; ancak bu deney, Balkan Savaşları nda ağır yenilgilerle sonuçlandı, büyük toprak kaybı korkularına ve yüzbinlerce Müslüman mültecinin göç etmesine yol açtı te Jön Türkler arasında Enver Paşa, Talat Paşa ve Cemal Paşa nın öncülük ettiği üçlü grup, yeni bir darbeyle yönetimi ele geçirdi, imparatorluğu Almanya nın tarafında I. Dünya Savaşı na soktu ve 1918 e kadar iktidarda kaldı. 80 What is Genocide yazısından alınmıştır, bkz James Bryce ve Arnold Toynbee, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, : Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon by Viscount Bryce (Londra, 1916). 82 Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau s Story (New York, 1918). muhbirleri korumak üzere 1916 da bağımsız ve gizli olarak yayımlanan bazı bilgileri sakladığını ortaya çıkardı. Benzer şekilde Morgenthau nun yayımladığı kitap, özel anılarıyla örtüşüyordu ve günümüzdeki bilimsel standartlara uygun, sağlam kanıtlara dayanıyordu. 83 Ermenistan, bir soykırımı tanımamanın dünyada bu tür suçların tekrarlanması imkanını doğurduğunu iddia ediyor. 84 Ulusal güvenlik kavramına göre Ermenistan, Ermeni Soykırımının Türkiye de dahil olmak üzere tüm ülkeler tarafından tanınarak kınanmasını hedefliyor ve bunun gerek tarihi adaletin yerini bulması ve bölgedeki genel durumun düzeltilmesi, gerekse gelecekte benzer suçların önlenmesi için bir koşul olarak görüyor. 85 Ermenistan, Türkiye nin inkarını resmi olarak soykırımın safhası olarak addediyor. 86 Türkiye, inkarın Ermeniler açısından ne ölçüde tehdit oluşturduğunu yeterince değerlendiremiyor. 87 Ermenilerin milliyetçi söylemi; 1915 in anılarını, geç Sovyet dönemindeki Azerbaycan dan sürülmeleri deneyimlerini, Dağlık Karabağ anlaşmazlığında Ermenilere uygulanan şiddeti ve Türkiye nin Ermenilerin soykırım taleplerini uzun süredir reddetmesini, Ermeni karşıtı aynı politikanın farklı ifadeleri olarak görüyor Olaylarına Dair Türk Görüşü Türklerin yanıtı çok çeşitli. En derinde, artan sayıda kanaat önderi, I. Dünya Savaşı nda çok sayıda Ermeni nin ölümünden üzüntü duyduklarını artık açık 83 Toynbee, kaynağını saptayamadığı iddialı malzemeleri reddederdi. Yararlı bir propaganda olması, gerçek olmadığı anlamına gelmez ki. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Sarafyan, Londra, 2 Mart Ayrıca bakınız, Ara Sarafyan ın sansürsüz olarak yayınladığı kitabın basımı, James Bryce ve Arnold Toynbee, a.g.e., ve United States Diplomacy on the Bosphorus: The Diaries of Ambassador Morgenthau, (Princeton ve Londra, 2004) adlı kitabı. 84 Soykırımın günümüz Türkiyesi tarafından inkar edilmesi, gerçeklerin çarpıtılması ve Soykırım gerçeğini kabul edenleri susturma çabaları, bölgede istikrara katkıda bulunmamaktadır. Dahası, dünyada böylesi yeni suçların işlenmesini mümkün kılmaktadır. Cumhurbaşkanı Rober Koçaryan ın yaptığı konuşma, 24 Nisan 2006, Bülten no. 2 (17), Ermenistan ın İngiltere Büyükelçiliği, Mart-Nisan- Mayıs Bkz. Genocide, 87 Kriz Grubu na verilen mülakatlar, eski üst düzey Ermeni dışişleri bakanlığı yetkilisi, Erivan, Ocak-Şubat [Tanınmaması] kapanmayan bir yaradır, size bir şey olacakmış hissidir. Dağlık Karabağ çatışmasını körükleyen bir nedendir. Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutumlu, Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat 2009.

17 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 12 şekilde ifade etseler de Türkler, kendi cumhuriyetleri sürgünler, katliamlar ve işgallerden sağ kurtulabilenler tarafından kurulmuşken Ermenilerin trajedisini ön planda tutmanın haksızlık olduğunu düşünüyorlar. 89 Yirminci yüzyılın başından cumhuriyetin kurulduğu 1923 yılına dek Osmanlı İmparatorluğu nun sınırları saldırılara uğrarken ve en geniş halinin dörtte birine inerken en azından iki, belki de beş milyon Müslüman ve Türk öldürüldü. 90 Pek çok Türkün dedeleri günümüzde çok uzakta kalan topraklarda doğdu, yanlarına hiçbir şey alamadan kaçtı ve travmalarını sessizce içlerine gömdüler. Dışişleri eski bakanı Gül, 2005 te mecliste şunları söylüyordu: Doğrudur, belki tarihimizin bazı sayfalarını özellikle silik bırakmışızdır. Mesela Osmanlı İmparatorluğu nun son yüzyılında Balkanlarda yaşayan soydaşlarımızın yüzyıllarca yaşadıkları topraklardan kitleler halinde, yaptıkları eserleri, camileri, kubbeleri, köprüleri bırakarak göçe zorlanmaları, Balkanlarda yaşadıkları katliam ve diğer trajediler, Kafkasya dan Osmanlı topraklarına sürülenler, Birinci Dünya Savaşı sırasında hayatını kaybeden yüzbinlerce Türk ve diğer Müslümanlar hakkında dünyaya yeterince haykırılmamıştır... Bu, bir zaafın sonucu değildir. Bu, asil bir amaç için, Cumhuriyetimizin kurulması için yapılmıştır yeni bir sayfa açıldığını kabul ederek, yeni nesiller geçmişin acılarıyla değil aydınlık, barış dolu dostluğun hüküm süreceği bir istikbalin umuduyla yetişmelidirler. 91 Türkiye, Ermeni iddialarına diğer düzeylerde de karşı çıkıyor. Resmi görevliler ve birçok aydın, Osmanlı hükümetinin Ermeni halkının tamamını veya bir kısmını sırf Ermeni oldukları için yok etme niyetine 89 Bu, yakın zamanlarda da devam etti da etnik Türk, bir yıl içinde komünist Bulgaristan tan Türkiye ye kaçtı veya sürgün edildi. Benzer şekilde Azeri, Ermenilerin Dağlık Karabağ ve çevresini işgal etmesi üzerine evlerinden oldu. Trajik şeyler yaşandığını inkar etmiyoruz... diyoruz ki belki Ermeniler pek çoğundan daha fazla acı çekti ama peki örneğin Girit te hemen hemen hiç Müslüman kalmamasını nasıl açıklayacaksınız? [Osmanlı İmparatorluğu nun çöküşü sırasında] tek odak, büyük Ermeni trajedisi oldu. En rasyonel Türk bile bundan dolayı kırgın. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Türk yetkili, Şubat Türkiye ye yakın bir akademisyen, bu rakamı beş milyon olarak belirliyor. Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, (Londra, 1996). Osmanlı İmparatorluğu nu inceleyen tarafsız araştırmacılarsa iki milyon veya biraz daha fazla olduğunu tahmin ediyorlar. 91 Gül, yaptığı konuşma, a.g.e. sahip olduğunu gösteren hiçbir kanıtın olmadığına; 92 uzun süreli ve özellikle Ermenilere karşı planlanmış, geniş çaplı bir demografik değişimin ispatlanamadığına; 93 Osmanlının etkin kontrolünün olduğu bölgelerden uzaklaşıldıkça daha fazla Ermeninin öldürüldüğüne; 94 İngiltere, Fransa ve Rusya gibi dış güçlerin Osmanlı İmparatorluğu na karşı saldırılardaki ve iç isyanları teşvik etmedeki rolünün de göz önünde bulundurulması gerektiğine; dış güçlerin desteklediği isyanda Ermenilerin silahlanarak işgalci Rus ordusunun yanında savaştığına; 95 Ermenilerin 1.5 milyon kişinin öldüğüne dair iddialarının abartılı olduğuna; dış ülkelerin parlamentolarının olayları resmen soykırım olarak tanımadaki amaçlarının tarihi gerçeklere ve hatta kendi arşivlerindeki kayıtlara saygı göstermek değil, iç siyasetlerine ve Ermeni diasporasından gelen baskılara yanıt vermek olduğuna; soykırım kelimesinin kullanılmasının, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki çalkantılarda meydana gelen ölümlerle Nazi holokostu sırasında Avrupa da bu sayının altı katına denk gelen Yahudilerin ve diğerlerinin planlanmış katliamının haksız şekilde aynı kefeye konulması anlamına geldiğine inanıyorlar Gül, Ermeni konvoylarına zarar veren ve hükümetin emirlerine uymayan yaklaşık kişinin yargılandığını ve cezalandırdığını, bunun da Osmanlıların Ermenileri yok etme niyetinin muhtemel olmadığını gösterdiğini söyledi. A.g.e. 93 Demografik planlamanın bu politikanın altında yatan amaçlardan biri olduğu gerçeğiyle doğrudan bir bağlantı kurmak zorundayız. Ben buna şüpheyle yaklaşıyorum.bu, tehcirlerin zamanlamasını açıklayamıyor. Bu demografik argüman, bir nevi [soykırım niyeti] planının yerine geçiyor. Alman tarihçi Hilmar Kaiser, Today s Zaman a verdiği röportaj, 22 Mart Devlet otoritesinin güçlü olduğu yerde saldırılar son derece kısıtlıydı. Gül ün konuşması, a.g.e. 95 Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu nu sırtından bıçakladılar. A.g.e. Soykırım gerçekleştirme niyetine dair hiçbir kanıt olmadığını öne süren Türkiye nin tezini savunan ABD li tarihçi Bernard Lewis, şunları söylüyor: pek çok Ermeni, Rusları kurtarıcıları olarak gördü 1914 te Ruslar aralarında tanınmış ve saygın kişilerin de olduğu, gönüllü Osmanlı Ermenilerinden oluşan dört büyük birim kurdu. Le Monde gazetesinde yayınlanan açıklama, 1 Ocak Ancak Türk medyasında yer alan ve Ermeniler kadar Türklerin ve Müslümanların öldüğü iddiaları için kanıt bulunmuyor. 96 Örneğin Ermeni dışişleri bakanlığının internet sitesi, Osmanlıların nihai çözüme ulaşmak için hazırladıkları planı anlatırken Nazi söylemini kullanıyor. Diyaspora örgütleri de ikisini özdeşleştiriyor. Şimdi oturup konuşursak Yahudilerin Holokostu inkar edenlerle konuşması gibi olacak. Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutum yanlısı Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington, 5 Şubat 2009.

18 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 13 Türkiye, ayrıca sürekli ve istikrarlı şekilde uygulanan bir Ermeni siyasetinin olmadığını iddia ediyor. Bazı Osmanlı idarecilerinin denetiminde ölenler olsa da bazıları da Ermenileri korumaya çalıştı Nisan 1915 te İstanbul daki Ermeni seçkinlerine vurulan darbeden sonra imparatorluğunun iki büyük şehri olan İstanbul ve İzmir deki Ermeniler, bu dönemde büyük oranda yeni yerlere gönderilmediler. Halkın kini, Naziler tarafından Yahudilere karşı yürütülen kampanyayla karşılaştırılabilecek boyutta değildi. Ermeni halkın bir kısmı sağ kaldı ve Osmanlı nın tehcir yasasının öngördüğü üzere cephenin uzağındaki bölgelere yerleştirildi Artçı şoklar ve ASALA cinayetleri Ermenistan-Türkiye ilişkileri, Türkiye Cumhuriyeti nin Osmanlı İmparatorluğu nun suçlarının yasal sorumluluğunu taşıyıp taşımadığı sorusunun gölgesinde kalmaya devam etmektedir. Gerek Türkler gerekse Ermeniler, günümüz Türkiye sini imparatorluğun 1915 te yaptıklarından dolayı zaman zaman sorumlu tutarken, bazense tutmamaktalar. Akademisyenlerin ise kesin bir görüşü bulunmuyor. 99 Cevabın olumlu veya olumsuz olması, çoğunlukla kişinin tarihi rahat bırakmayı isteyip istemediğine bağlı olarak değişiyor. Ermenilerin toprak veya tazminat talep etmesi ihtimali ve tehcir sırasında Ermenilerin terk ettiği çok sayıda malın kime ait olduğu meselesi (bakınız aşağıdaki bölüm) nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu nun devamı olmak, Türkler açısından büyük bir yük anlamına geliyor. Günümüz Türkiye sinin 1915 olayları hakkında sahip olduğu farklı anlatının yanı sıra, cumhuriyet dönemi Ankara sının, I. Dünya Savaşı sırasında Ermenilerin Osmanlı tarafından tehcir edilmesini savunmaya devam etmesinde bu da bir faktördür Örneğin Osmanlının valilerinden biri, günümüzde Suriye nin kuzeyinde bulunan Deyr el Zor daki kampta bulunanlara yiyecek ve çadır verirken bir başka vali katliamlar gerçekleştirdi. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direktörü, 20 Mart Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direktörü, Londra, 2 Mart Yeni bir devlet olan Türkiye, hukuki açıdan İmparatorluğun devamı niteliğinde bir devlet değil. Ancak İmparatorluğun borçları ve Ermenilerin toplu katliamı hakkındaki iddialar gibi konularda Osmanlı İmparatorluğu nun mirasını reddetmedi (yahut reddedemedi). Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Zühtü Arslan, anayasa hukuku profesörü, 25 Mart Türkiye nin bir eski büyükelçisi, olayın failleri ve rejim bu kadar geçmişte kalmışken suçlayacak birini aramanın adil olmadığını savunuyor: Ermeniler yeni bir suçlu Ermeni tarafındaysa 300 aydın, Cumhurbaşkanı Gül e Kasım 2008 de bir açık mektup göndererek Ermeni soykırımını inkar etmenin Türkiye ile Ermenistan arasındaki uzlaşmaya dönük çabalara son verebileceğini, çünkü günümüz Türk devletinin olanların sorumluluğunu miras aldığını yazdılar. 101 Eski cumhurbaşkanı Koçaryan, Osmanlı Türkiye si ve onun devamı olan devletin bu suçun tüm sorumluluğunu taşıdığını belirtti. 102 Ancak Türkiye ye yakınlaşmaya çalışan üst düzey Ermeni yetkililer, daha farklı bir görüş sergiliyorlar. 103 Devamlılık tezi, bazı karanlık sonuçlar barındırıyor ile 1985 arasında dünyanın çeşitli yerlerinde Ermeni teröristler tarafından Türk hedeflere ve diplomatik misyonlara karşı 45 saldırı gerçekleştirildi ve çoğunluğu Ermenistan ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia veya ASALA), Ermeni Yeni Direniş Örgütü (Armenian New Resistance Organisation) ya da Ermeni Soykırımı Adalet Komitesi (Armenian Genocide Justice Committee) ile bağlantılandırıldı. Paris teki Orly havaalanında yapılan ve sekiz kişinin ölümüne neden olan saldırı da dahil, tüm saldırılarda on tanesi üçüncü ülke vatandaşları olmak üzere toplam 56 kişi öldü ve pek çok kişi yaralandı. 104 Ölenlerden 30 unun Türk diplomatlar, aile üyeleri ve diplomatik misyonlarda çalışanlar olması, yaklaşık 1000 kişinin çalıştığı küçük bir kurum olan dışişleri bakanlığını derinden sarstı. Pek çok diplomatın kapısına kurşun geçirmez yelek asıldı ve o dönemdeki olayları yaşayan diplomatlar şimdi üst düzey makamlarda olduklarından bugün de izleri görülen bir kuşatılma zihniyeti yerleşti. Dışişleri bakanlığının girişine heybetli bir anıt konuldu ve birçok konferans salonuna öldürülen diplomatların isimleri verildi. ASALA 1980 lerin arıyorlardı. Türkiye, inkar ettiği için soykırım dan sorumlu tutuluyor. Ömer Lutem, Sadece Osmanlılar değil Türkiye de suçlanıyor, 28 Nisan Ermenice olarak Aravo da yayınlandı, Erivan, 9 Aralık Cumhurbaşkanı Koçaryan ın konuşması, a.g.e. 103 Belki de olaylardan dolayı sorumlu tutulacakları için korkuyorlardır. Şunu yeterince sık tekrarlayamıyorum: Ermeniler, suçlularla günümüz Türkiye si arasında fark olduğunun bilincindeler. Ancak Türkler de ahlaki açıdan doğru olanı yapma isteği taşımalılar ve Osmanlı İmparatorluğu nun suçlarını reddetmeli ve kınamalılar. Aksi takdirde şimdi inkar edilmesi, geçmişteki suçların üstü kapalı olarak desteklenmesi veya kabul edilmesi demek olacaktır. Dışişleri eski bakanı Vardan Oskanyan, Armenia TV ye verdiği demeç, 24 Nisan Ölenler arasında dört Fransa, iki İtalyan ve birer Kanada, ABD, İsveç ve Yugoslavya vatandaşı bulunuyordu. Daha fazla bilgi için Türkiye nin kültür bakanlığınin internet sitesine bakınız, gov.tr ve Tarih başlığı adlındaki bağlantıları takip ediniz.

19 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 14 ortalarında dağıldı ancak belli başlı hiçbir Ermeni kurumu veya örgütü, eylemlerle ilgili üzüntü belirten bir açıklama asla yapmadı. 105 B. TOPRAK BÜTÜNLÜĞÜ, İADE VE TAZMİNATLAR Türk otoriteler ve kamuoyu, 1915 olaylarının herhangi bir şekilde soykırım olarak tanınmasının çok sayıda toprak ve ekonomik tazminat talebini tetikleyeceğinden endişe etmektedirler. Ermeni diyasporasının önde gelenleri, Ermenistan daki bazı liderler gibi 106 gelecekteki toprak talepleri meselesini şimdilik muğlak bırakma isteğindeler. 107 Bazı Ermeni aktivistler, soykırım tanınsın tanınmasın toprak talepleri ve tazminatlar konusunda aktif olarak çalışmaktalar. 108 ARF partisi dış politika sözcüsü Giro Manoyan, resmi Ermeni tutumunu şu şekilde özetliyor: [Toprak talepleri] meselesi şu an bizim dış 105 ASALA nın resmi hedefleri, soykırımın tanınmasını sağlamak, Türkiye den tazminat ve toprak almaktı. Dünyanın [1915 te öldürülen Ermenileri] hatırlamak ve soykırımı tanımak istemediğini anladıklarında dünyaya bunu hatırlatmak için teröre başvurmaya karar verdiler. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Ermeni sivil toplum aktivisti, Nisan Ermenistan eski cumhurbaşkanı Koçaryan, Türkiye nin Ermeni soykırımı iddialarını kabul etmesi durumunda Ermenistan ın toprak talebinde bulunmayacağını söyledi, ancak şunu ekledi: [soykırımı tanımanın] getireceği hukuki sonuçlar, gelecekteki cumhurbaşkanları ve siyasilerin ele alması gereken bir konudur.şimdi Soykırımın tanınması için sürekli mücadele etmeliyiz. Konunun diğer boyutu hakkındaysa şimdilik ne kadar az konuşursak o kadar iyi olur. Bakınız Harut Sassunyan, What did Kocharian actually say about demanding territories from Turkey?, The California Courier, 21 Temmuz Nüfusumuzun üçte ikisini, kültürel mirasımızı, ekonomik açıdan kendimize yetme gücümüzü, kiliselerimizi kaybettik. Bunlar, Ermeni tarafının maruz kaldığı sonuçlar. Bu sonuçları ele almanın adil bir yolu olmalı. Çatışmayla suç arasında bir fark vardır ve bize göre bu, suçtur. Türkiye, sonuçları görüşmek için diyaloğu kabul etmeli. Kaybolan hayatları, toprakları, malları, fırsatları tazmin etmek için çaba sarf etmek zorundasınız. Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutum yanlısı Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat Toprak taleplerimiz soykırıma dayanmamaktadır [ve sınırı açarak ortadan kaldırılamazlar]. Türkiye, Ermenistan ı işgal etmektedir ve Batı Ermenistan topraklarına dair Ermenilerin haklı iddialarını [inkar etmektedir]. Kriz Grubu na verilen mülakat, emekli Ermeni büyükelçi ve tarihçi Ara Papyan, Erivan, Ocak politika gündemimizde bulunmuyor. Bu demektir ki yarın gündemimizde olabilir. 109 Bu konuda Türklerin hassasiyeti çok derinlere uzanmakta. I. Dünya Savaşı sonrasında ABD Başkanı Woodrow Wilson, Türkiye nin kuzeydoğusunun büyük bölümünün yeni kurulan Ermenistan cumhuriyetine bırakılması fikrini desteklemişti. Bu, asla onaylanmayan 1920 tarihli ve savaşın galiplerinin Osmanlı İmparatorluğu nun geriye kalan topraklarını parçaladıkları Sevr Antlaşmalarının bir parçasıydı. Türkler, bağımsızlık savaşıyla şimdiki cumhuriyetin topraklarını geri alsalar da batının bu arzusunu asla unutmadılar. Vaat edilen Wilson Ermenistanı nın bir haritası, şahin tutumuyla bilinen Amerikan Ulusal Ermeni Komitesi nin Washington DC deki ofisinin toplantı odasında şöminenin üstünde asılı durmakta. Ermenistan ın 1990 tarihli bağımsızlık bildirisinde Türkiye nin doğusundan dolaylı da olsa Batı Ermenistan olarak bahsedilmesi 110 ve Kars Antlaşmasıyla 111 Türkiye Cumhuriyetine katılan Ağrı Dağının Ermenistan ın resmi sembollerinde sık sık kullanılması yüzünden de mesele Türkiye gündeminde kalmaya devam ediyor. Ermeniler, havanın açık olduğu günlerde Erivan semalarının bir parçası olan bu dağın zirvesine çok eskilerden beri bir saygı beslemekteler. Ancak Türkiye nin esas korkusu, 1915 olaylarının herhangi bir şekilde soykırım olarak tanınmasının 109 Dashnaks insist on territorial claims to Turkey [Daşnaklar, Türkiye den toprak talebinde ısrarlı], Armenia Liberty, 27 Ocak Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanlı Türkiyesi ve Batı Ermenistan daki 1915 Soykırımının uluslararası alanda tanınması amacını desteklemektedir. 11. Madde, Ermenistan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirisi, 23 Ağustos Ancak bağımsızlık bildirisinin yeni bir anayasa kabul edilene kadar geçici bir metin işlevi gördüğü açıkça ifade edimişti. 5 Temmuz 1995 te kabul edilen anayasa, Batı Ermenistan dan hiç bahsetmiyor. Ayrıca şöyle yazıyor: Ermenistan Cumhuriyeti nin resmi sembolü, kalkanın ortasına yerleştirilmiş Ağrı Dağı ve Nuh un gemisi ile tarihi Ermenistan ın dört krallığının sembolleridir. Ağrı Dağı, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ( ) sınırları içinde bulunuyordu ve devletin resmi sembolünün ana figürüydü. Aynı zamanda Transkafkas Sovyet Federe Cumhuriyeti nin ( ) ve Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti nin ( ) ana sembolünü oluşturuyordu. 111 Bazen kara kuvvetleri mensubu olarak tehdit hissediyorum. [Ermenistan ın] herhangi bir toprak talebinde bulunmak istemediğini gösterecek bir hareket son derece faydalı olur. Münasip bir düzeyde yapılacak böylesi bir açıklama dahi yeterli olur. Kriz Grubu na verilen mülakat, General (emekli) Haldun Solmaztürk, Ankara, Şubat 2009.

20 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 15 toprak ve tazminat iddialarına yol açacağıdır. 112 Bazıları, soykırımın resmi olarak tanınmasının sivil bir çok dava açılmasına yol açabileceğine inanıyorlar. 113 ARF üyesi olan Ermenistan meclisi başkan yardımcısı, 2008 de Avrupa Konseyi parlamenter meclisine bir öneri sunarak Türkiye den bir Avrupa ülkesine uygun şekilde iade yapmasını istedi. 114 ABD Kongresinden geçmeye en çok yaklaşan taslaklardan 2000 tarih ve 596 sayılı taslak, salt bir soykırım tanınmasının ötesine giden bir dil içeriyordu. 2. bölüm, 32. maddede soykırım döneminde Emperyal Osmanlı Bankasınca tutulan Ermeni mallarının geri verilmesi olasılığından söz ediyordu. 115 Ancak 1948 tarihli Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılmasına dair BM Sözleşmesi, halklara ya da devletlere karşı geriye dönük olarak talepte bulunulmasına müsaade etmemekte. 116 Osmanlı Ermenilerinin yaşadıkları trajediden bugünkü Türkiye nin sorumlu tutulamayacağını öngören ve bu tarihsel olayın bir soykırım eylemi olarak tanınmasından dolayı bugünkü Türkiye den siyasi, hukuki ve maddi taleplerde bulunulamayacağını vurgulayan 1987 tarihli Avrupa Parlamentosu kararı da bu tür taleplere uluslararası desteğin olmadığını bir kez daha gösterdi. Türkiye nin Rusya eski büyükelçisi Volkan Vural, kişisel bir görüş olarak Türkiye de meclisin, malları ellerinden alınan veya sınırdışı edilen Ermenilere ya da onların çocuklarına yeniden vatandaşlık verebileceği ve dönmek isteyenlere uzun vadeli borç verilmesi gibi sembolik tazminatlar tahsis edebileceği önerisinde bulundu. 117 Üst düzey bir Ermeni yetkili, 112 Devamının geleceğine dair şüphe var, toprak, tazminat, bunu hazmedemeyiz. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Türk yetkili, Ankara, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, David Phillips, eski arabulucu, Türkiye-Ermenistan Uzlaşma Komisyonu, New York, 3 Şubat Bakınız Working documents başlığı, coe.int. 115 Tazminatlar ayrıca 1919 mahkemelerinde Türk yetkililerin cezalarının uygulanmaması karşısında ABD nin gereken tavrı göstermesini isteyen 1. maddenin 3. bölümüne dayanarak da talep edilebilir. 116 Sözleşmeye dayanarak Olaylar vesilesiyle herhangi bir kişi veya devlet aleyhine hiçbir yasal veya mali talep ya da toprak talebi yapılamaz. ICTJ nin raporu, a.g.e. 117 Bu olaylar yaşandığı için üzgünüm. Soykırım olarak nitelenmeleri gerektiğini düşünmüyorum. Ancak verilen hasar çok büyük ve özür dilemeliyiz [ancak hukuki açıdan bu], tazminat ödeme şeklinde olamaz. Kriz Grubu na verilen mülakat, Volkan Vural, eski büyükelçi, 24 Şubat Vural, aynı jestin cumhuriyet döneminde politikacıların değil ama bireylerin Türk topraklarına dair taleplerde bulunabileceğini ve en iyi tazminatın Ermenistan ın Türk limanlarına serbest erişiminin sağlanması gibi parasal olmayan tazminatlar olduğunu söylüyordu. 118 C. ULUSLARARASI SOYKIRIM KARARLARI Geçtiğimiz on yıl içinde yirmiden fazla ülkenin hükümet ve parlamentolarıyla bir dizi uluslararası kuruluş, 1915 olaylarını soykırım olarak tanımlayan bir çok tasarı veya açıklama yayımladılar. 119 Bunlara, Türkiye nin NATO içinde birlikte olduğu 27 ülkenin ve 27 AB üyesinin birçoğunun parlementoları, Avrupa Parlamentosu ve Rus meclisi de dahildir den bu yana New York Times ın da aralarında bulunduğu önde gelen uluslararası medya kuruluşları da hiçbir çekinceye yer vermeden 1915 olaylarının soykırım olduğunu söylemeye başladılar. Ermeni diyasporası örgütlerinin liderleri, soykırımın yasal tanınırlığı için yürüttükleri kampanyaların, geçtiğimiz on yıl içinde Türkiye nin yeniden yaptığı Ermeni tarihi değerlendirmesinin gerisinde kaldığına inanıyorlar. 121 En üst düzey Ermenistan lı yetkililer de bu görüşü paylaşıyorlar. 122 Aslında hiç şüphesiz ki yeni güvenilir bilgilere erişimin kolaylaşması olduğu kadar Türkiye de demokrasinin gelişmesi ve güvenlik hissinin artması gibi etkenler, bu yeniden değerlendirmede daha önemli bir rol oynadılar. Türkiye den ayrılmak zorunda bırakılan Rumlar gibi diğer azınlıklar için de yapılması gerektiğini söyledi. 118 Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutum yanlısı Ermeni- Amerikalı lobi üyesi, Washington DC, Şubat Bunların listesine şu adreslerden ulaşılabilir: ve Bu ülkeler arasında Fransa, Almanya, İtalya, Hollanda, Polonya, Kıbrıs, Litvanya, İsveç, Slovakya, Belçika, Yunanisyan ve Avusturya bulunuyor. Bakınız Görgülü, Türkiye-Ermenistan İlişkileri, a.g.e., s Konuyu gündeme getirmeseydik unutulup gidecekti ve eğer ABD başkanı soykırımı tanırsa görüşlerin tanınma yönünde hızla değişeceğini göreceksiniz. Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutum yanlısı Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat Soykırımın on yıldır uluslararası platformda tanınması Türkiye nin geçmişiyle hesaplaşmasına yardımcı oldu. Bugünse [inkar, ülkeyi] daha da fazla izole hale getiriyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey hükümet yetkilisi, Erivan, Şubat Soykırımın dünya çapında tanınması kamuoyunun sorular sormasına neden oldu. Aydınların önünü de açtı. Tanınma kampanyası sayesinde hükümetle aralarına mesafe koydular. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni diplomat, Mart 2009.

21 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 16 Ayrıca daha önceki bu yasama faaliyeti, Ankara nın Ermenistan la teması engellemesi, Türkiye de milliyetçiliğin yükselişe geçmesi ve Ermeni meselesine yeni bir bakış açısı getirmeye çalışan aydınlara karşı kamuoyunda tepki doğması gibi sonuçlara da yol açtı. 123 Dış baskılara karşı Türkiye de doğan direnç, 2005 yılında çok önemli bir akademik konferansta yaşandığı gibi bu konuda yol alınmasını geciktirebilir. 124 Türk yetkililer, benzer bir tepkinin şu anki Türk-Ermeni yakınlaşması çabalarını rayından çıkarmasından korkmaktalar. 125 Ermeni soykırımı konusunda bir yasa çıkarmanın ahlaki değerine ilişkin tartışmalar artarken 126, bazı ülkeler tartışmalara yol açmaktan kaçınıyorlar. Birleşik Krallık, 1915 olaylarının soykırım olarak tanımlanmasının adil olmadığına inandığını açıkladı. 127 İsrail de bu sözcüğü kullanmaktan uzak duruyor. 128 Nazi soykırımının inkarına karşı Hükümetimiz soykırımı tanıma yasasını kabul ettikten sonra Türkiye iki yıl boyunca bizimle hiç konuşmadı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kanadalı yetkili, Ocak Bu kez Türk millyetçileri, iç siyaset yoluyla kamuoyunda tepkiye neden oldular, ancak sonucu aynı oldu. 125 Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkililer, Ankara, Mart İsviçre de Osmanlı İmparatorluğu nun son yıllarında Ermenilerin yaşadığı felaketlerin soykırım olmadığını söylerseniz cezalandırılırsınız. Türkiye de ise soykırım olduğunu söylerseniz cezalandırılırsınız. Alplerde devletin dayattığı gerçek, Anadolu da devletin dayattığı yalan haline geliyor. İnsanların bunlarla yüzleşmesi için öncelikle bilgili olmaları gerekiyor. Bu nedenle bu konuların okullarda öğretilmesi ve toplumda anılması gerekiyor. Ancak öğretilmeden önce de araştırılmaları gerekiyor. Kanıtlar ortaya çıkarılmalı, sınanmalı ve ayıklanmalı, farklı hipotezler ışığında değerlendirilmeli. İşte bu tarihi araştırma ve tartışma sürecinin tam bir özgürlük ortamında yapılması, sadece karalama ve iftiraya dair çok sıkı kurallar uyarınca hareket edilmesi ve hükümetleri, devletleri veya milli gururu korumayı değil yaşayan insanları korumayı amaçlaması gerekir. Timothy Garton Ash, The freedom of historical debate is under attack by the memory police, The Guardian (İngiltere), 16 Ekim Bulgaristan, Danimarka ve İsveç de 1915 olaylarını soykırım olarak adlandırmayı açıkça reddetti ve konunun tarihçilere bırakılması konusunda Türkiye yle hemfikir oldu yılında Birleşik Krallık, sunulan bir soruya cevaben ölümleri kınayarak şu yanıtı verdi: Ne mevcut Hükümet ne de geçmişteki Britanya Hükümetleri, her halükarda geçmişe dönük uygulanması mümkün olmayan, BM nin 1948 tarihli Soykırım Sözleşmesi nde tanımlandığı şekliyle olayların soykırım olarak nitelenmesi gerektiğine dair yeterince kesin kanıtın olduğu hükmüne varmıştır. Bakınız Holokost ile Ermeni iddiaları arasında benzerlik kurma çabalarını reddediyoruz. Holokosta benzer bir olay asla yaşanmamıştır. Ermenilerin yaşadığı bir trajedidir, ancak yılında Gayssot yasası çıkarıldıktan sonra inkar karşıtı yasalar çoğalınca Fransa da bir haleti ruhiye değişimi yaşandı. 129 Daha sonra da Ermeni soykırımını ve köleliği (ikisi de 2001 de olmak üzere) insanlığa karşı işlenmiş suçlar olarak tanımlayan yasalar çıkarıldı ve (2005 te kabul edilen ve 2006 da kaldırılan) Fransız sömürgeciliğinin olumlu yanlarını vurgulayan bir yasa geçirildi. 130 Fransız aydınlar, bu kısıtlayıcı tavrı eleştirdiler de Fransız hükümeti, 2006 da parlamentonun alt kanadınca kabul edilmiş olan ve soykırım inkarını cezalandıran yasa taslağını senatoya sunmaktan vazgeçti ve bunun yerine bu tür yasaların geçirilmesine bir son verilmesini telkin etti. 132 Türkiye yi yeni bir yaklaşımın gerekliliğine ikna etmeye çalışanlar, dışarıdan sağlanan bilgi ve verilerle bunun başarılma şansının gayet az olduğunu ve Türkiye yurttaşlarının, kendi elitlerinin sağlayacağı bilgi ve öne süreceği argümanların geçerliliğini kabul etmeye daha yatkın olacağını anlamalılar. Ermeni Fransız yorumcu Michel Marian ın söylediği gibi soykırım değildir. İsrail eski dışişleri bakanı Şimon Peres in Turkish Daily News gazetesine verdiği mülakat, 10 Nisan Parlamenterler, böylesi bir yasaya yanaşmayacaklarını söylediler bu anma yasaları yeni ortaya çıktı, 1990 larda ve 2000 lerde; ancak ne kadar çok yasa yaparsak tarihi yazmak o kadar zor hale geliyor. Kölelik, kolonyalizm ve Yahudi holokostunda Fransız yetkililerinin rolü gibi [Fransa ya ait ve ikiyüzlülük olarak nitelenebilecek konuları eklemiyorum]. Parlamenterler, bunun tarihçilere bırakılması gerektiğine inanıyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Michel Braud, Sosyalist Parti nin uluslararası sekreteri, Paris, Kasım Amerikalı tarihçi Bernard Lewis, Le Monde gazetesine verdiği bir mülakatta soykırım tanımının Ermeni olayları için kullanılamayacağını söylediği için bir başka yasaya dayanarak küçük bir miktar cezaya ve masrafları ödemeye mahkum edilmişti. 21 Haziran 1995 tarihli kararın Fransızca metni için bkz Tarih, güncel siyasetin kölesi haline getirilmemeli, birbirine tezat anılara dayanılarak da yazılmamalı. Özgür bir devlette hiçbir siyasi makamın tarihi gerçeği tanımlamaya ve cezai yaptırımlarla tarihçinin özgürlüğünü kısıtlamaya yetkisi yoktur. Appel de Blois, ilk olarak Fransız tarihçi Pierre Nora tarafından Le Monde da yayımlanan bir imza kampanyası, 11 Ekim Teklif kabul edildiğinde parlamentonun alt kanadının büyük çoğunluğu eksikti, Hafızanın görevi yalnızca geçmişe yönelik değildir. Geleceğe karşı da sorumluluğumuz vardır. Türkiye, tartışmaya öncülük etmeli ve geçmişiyle barışmalı; ancak bu kendi başına olmaz. Dahası Ermenistan la diyalog yolunda yeni bir dinamik ortaya çıktı. ancak bu diyalog geçmişin yaralarını tedavi edebilir. Hükümet [ve] parlamento, tarihi konularda yasa yapmamamlı, bu konularda yazmayı ve yorum yapmayı tarihçilere bırakmalı. Fransız içişleri bakanı Alain Marleix nin yaptığı açıklama, 2 Aralık 2008.

22 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 17 Türkiye olaylardaki rolünü tanımanın kendine özgü bir yolunu bulmalıdır. 133 IV. DIŞ KAYNAKLI ETKİLER Türkiye ve Ermenistan, ilişkilerini normalleştirip normalleştirmemeye ve bunu nasıl yapacaklarına, geçmişi nasıl ele alacaklarına eninde sonunda kendileri karar verecek olsalar da ABD, Rusya ve Azerbaycan ın etkilerinden muaf değiller. Resmin bütününe bakıldığında ABD, Türk-Ermeni uzlaşmasını destekliyor, ancak Kongre ya da yeni başkanın 1915 olaylarını soykırım olarak tanıması müzakerelerin durmasına ve Türkiye-ABD ilişkilerinin zarar görmesine yol açacaktır. Rusya, tarihsel olarak her zaman için Kafkaslardaki Osmanlı ve Türk etkilerini sınırlamaya çalıştı ancak günümüzde gerek Ermenistan gerekse Türkiye yle mükemmel ilişkilere sahip ve bu ikisi arasındaki ilişkilerin iyileştirilmesini ve sınırın açılmasını en azından üstü kapalı olarak kabullenmiş görünüyor. Azerbaycan, Türkiye yle tarihsel, kültürel, ekonomik ve siyasal çok yakın ilişkileri dolayısıyla çok özel bir role sahip ve bu yakınlaşmayı etkileyebilir. AB ve AB üyesi ülkelerinse, Türk-Ermeni ikili ilişkileri üzerinde pek az etkisi bulunuyor. A. KRİTİK ÖNEMDEKİ AMERİKAN ROLÜ Amerikan Ermenileri ve örgütleri, 1915 olaylarının Amerika da soykırım olarak tanınmasını (şimdiye dek 42 eyaletin parlamentosu tanıdı bile) ve her yıl yapılan 24 Nisan açıklamasında soykırım teriminin görevdeki ABD başkanınca kullanılmasını sağlamak konusunda son derece kararlılar. Başkan Obama, kampanyalarında soykırımın tanınması yönünde ciddi sözler verdiğinden bu yıl özellikle önemli addediliyor. Ancak seçim kampanyaları süresince birçok başkan adayı, Ermeni soykırımını tanıyacağını vaat etti, sonradan yuvarlak ifadelerle geçiştirdi. Kaliforniya daki Ermeni diyasporasının gücünü gösterir şekilde, Ronald Reagan, Nisan 1981 deki konuşmasında soykırım sözcüğünü kullanan tek başkan oldu. 134 Obama yönetiminin, Bush zamanında Türkiye yle zorlaşan ilişkilerin iyileştirilmesine karar verdiğini gösteren sinyaller mevcut. Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, bölgede işbirliği yapılması arzusunu açıkça ifade eden mesajları Mart ayında Ankara ya iletti. Obama, ABD Başkanı olarak Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkelere yaptığı ziyaretlerin ilkini 133 Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, Kasım Eylül 2000 de alınan 596 no lu parlamento kararı, George Bush un adayken 1988 de Ermeni soykırımına yeltenildiği ve Bill Clinton ın yine adayken 1992 de 1915 teki soykırım dan bahsettiğine yer verdi.

23 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 18 6 Nisan da Türkiye ye gerçekleştirdi ve Ermeni soykırımının tanınmasına geçmişte verdiği destekle Türkiye yle olan bağların güçlendirilmesi isteğini ve Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesine olan desteğini hassasiyetle dengeledi. 135 Türkiye, içinde Başkan Bush un 2001 deki ilk 24 Nisan konuşmasında kullandığına benzer güçlü ifadeler barındırsa da, Obama nın kullanacağı ve soykırım sözcüğüne yer vermeyen hemen her dili tercih edecektir. 136 Ermeni soykırımını tanıyan 252 no lu karar taslağının 17 Mart 2009 da bir kez daha sunulduğu ABD Kongresi ise başka bir konu. 137 Destekçileri, taslağın ahlaki bir pozisyon almakla ilgili olduğunu söyleseler de Kongrenin Amerikan yerlilerinin tarihine dair asla benzeri bir dil kullanmadığını belirten Türkler, durumu bu şekilde algılamıyorlar. 138 Böyle bir taslağın, Türklerin tarihleri üzerine yeniden düşünmelerini sağlamak yerine ülkelerinin tarihin kurbanı olduğu yolundaki milliyetçi algılarını güçlendireceği beklenebilir. Birçok demokrat Kongre üyesinin bu konuda kasten Obama yönetimine karşı 135 Görüşlerim kayıtlardadır ve ben, görüşlerimi değiştirmedim. Oldukça hızlı ilerleyen, çabucak ve çok yakında sonuç verebilecek görüşmeler esnasında mümkün olduğunca teşvik edici olmak istiyorum. Sonuç olarak mevcut durumda kendi görüşüme değil Türk ve Ermeni halklarının görüşlerine odaklanmak istiyorum. İleriye bakabilir ve zor ve trajik tarihleriyle yüzleşebilirlerse tüm dünyanın onları teşvik etmesi gerektiğine inanıyorum. Barack Obama, basın toplantısı, Ankara, 6 Nisan Bugün, tarihin en büyük trajedilerinden birinin yıldönümüdür: Osmanlı İmparatorluğu nun son yıllarında yaklaşık 1.5 milyon Ermeni nin sürgüne gönderilmesi ve yok edilmesinin yıldönümü. Bu meşum katliam, 20. yüzyıla gölge düşürmüştür ve bugüne dek izlerini korumuştur. Bugün çok sayıda masum insanın hayatını yitirmesinin yasını tutan Ermeni Amerikalıların ve yurtdışındaki Ermenistan toplumunun yanındayım. Tüm Amerikalıları bu korkunç olayları düşünmeye davet ediyorum. Açıklama, 24 Nisan Soykırım kararı olarak adlandırılan kararların sonuncusu, 252 numarasıyla Kalifornia temsilcisi Adam Schiss tarafından 17 Mart 2009 da Temsilciler Meclisi ne sunuldu. Bakınız Yerli Amerikalılara yapılan soykırım mıydı? Sanırım öyleydi. Peki şimdiye dek Kongre de bunun soykırım olduğunu söyledik mi ya da hiç söyler miyiz? Hayır! Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD Senatosu çalışanı, Ankara, Şubat ABD Senatosu, 2008 de kabul ettiği bir kararla yerli Amerikalılardan kötü muameleden dolayı özür diledi, ancak tazminat vermedi. Kongre, 1988 tarihli Kişisel Özgürlükler Yasası nda II. Dünya Savaşı sırasında Japon kökenli vatandaşların hapsedilmesindeki vahim haksızlık tan dolayı özür diledi ve tazminat önerdi. çıkması beklenmiyor 139 ve bu taslak için desteğin, buna benzer bir taslağın son kez geçirilmek istendiği 2007 yılından çok daha az olduğu görülüyor. 140 Ne var ki Türkiye, Obama nın daha önceki başkanlar gibi taslağı bloke etmesine güvenemez. Dahası yönetim, Ankara yı Kongrede bu tür girişimleri doğrudan engellemeyeceği konusunda da uyarmış bulunuyor. 141 Yine de ABD, Amerikan Ermeni seçmenlerden gelen iç siyasi baskılarla Türkiye ye ilişkin stratejik çıkarlarını dengeleme sınavından defalarca geçti. Elbette ki tartışmalı tarihsel olay ve yorumlar hakkında yasa yapılmasına karşı çıkan aydın görüşü mevcuttur. Örneğin gündemdeki karar taslağı, 1.5 milyon Ermeninin öldürüldüğünü ya da sistematik ve planlı bir imhaya maruz bırakıldıklarını öne sürüyor ki bu sayı ve terminoloji konusunda bağımsız bilim adamları arasında bir uzlaşma yok. Taslak ayrıca Osmanlı liderlerinden Cemal Paşa nın soykırımın baş örgütleyicisi olduğunu ileri sürse de aslında kendisinin birçok Ermeninin hayatını kurtardığını söyleyen, aralarında Ermeni kökenlilerin de olduğu bağımsız tarihçiler bulunuyor. 142 Türkiye ve Ermenistan ın, uzun zamandır sorunlu olan ilişkilerinde yeni bir sayfa açmaya ne denli yakın oldukları ve Türk toplumundaki olumlu hava dikkate alındığında diyasporadaki şahinlerin tezlerine karşı çıkmak ve böyle bir zamanda soykırım konusunda bir pozisyon almaktan kaçınmak ABD li yasa yapıcılar 139 Obama nın yoluna mayın döşemek istemiyoruz. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kongre çalışanı, Washington, Şubat Nisan 2009 itibariyle 252 no lu karar, kabulü için 217 oy gerekirken yalnızca 93 üyenin desteğini aldı de benzer bir karar için 212 sinin desteği vardı. En başarılı dönemi olan 2007 de 106 no lu karar kabul edilmiş ve 227 üyenin desteği sağlanmıştı. Ancak yasa lehine karar verilmesiyle diğer konuların yanı sıra ABD nin İncirlik üssüne erişimine zarar geleceği düşüncesiyle üyeler desteklerini çektiler ve taslaktan fiilen vazgeçildi. Yine ilk defa olarak önerilerin şimdiye dek çoğunluğun desteğini almadığı Senato ya hiçbir taslak sunulmadı. 141 Kriz Grubu na verilen mülakatlar, ABD li yetkililer, Washington, Mart Alman tarihçi Hilmar Kaiser e göre Cemal Paşa, I. Dünya Savaşı sırasında en çok Ermeni nin hayatını kurtaran kişiydi bazen tehcir edilen Ermenilere kötü muamele edildiğini gördüğünde sorumlunun hemen oracıkta asılmasına izin verirdi. Today s Zaman da yayınlanan mülakat, 22 Mart Bağımsız bir Ermeni araştırmacı, onun batı Suriye ye ulaşan yaklaşık Ermeniyi koruduğunu belirtiyor. Deyr el Zor da veya Musul da olduğu gibi eriyip yok olmadılar veya katliama uğramadılar. Kriz Grubu na gönderilen eposta, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsünün direktörü, 20 Mart 2009.

24 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 19 için bir devlet adamlığı tutumu olacaktır. 143 Türkiye de milliyetçi baskının yeniden artışı, son derece olumsuz sonuçlar doğuracak, muhtemelen Ankara hükümetini normalleşme yolunda attığı adımları geri almaya zorlayacak ve Türkiye nin tarihiyle yüzleşme sürecini olumsuz etkileyecektir. 144 ABD ayrıca, soykırımın resmen tanınmasının Türkiye de Amerikan karşıtlığını körükleme ve ABD çıkarlarına önemli ölçüde zarar verme olasılığını da hesaplamalıdır. 145 Örneğin Türkiye, kamuoyu baskısından dolayı ABD nin Irak a öldürücü olmayan silah sevkıyatının yüzde 70 ini, Afganistan a öldürücü olmayan silah sevkıyatının yüzde 40 ını gerçekleştirdiği İncirlik hava üssünü daha fazla kullanmasına izin vermeyebilir. 146 Türk Hava Yollarının 12 milyar dolar tutarındaki uçak alım siparişi ve Türkiye nin yeni F35 Ortak Saldırı Uçaklarının üretimine katılımı ve sahip olduğu F16 ların geliştirilmesi gibi projeler gözden geçirilebilir. Ayrıca ABD, İran, Afganistan-Pakistan, Suriye-İsrail gibi Ankara nın hemen tümünde son yıllarda aktif, saygın bir aktör haline geldiği Ortadoğu meselelerinde Türkiye den daha az işbirliği bekleyebilir Ermeni parlamentosunun dış ilişkiler komisyonu başkanı ve ARF üyesi Armen Rustamyan, 19 Mart 2009 da ABD li muhatabı Howard Berman a gönderdiği mektupta şunları yazıyordu: Ermeni Soykırımının ABD tarafından tanınmasının Türkiye ile Ermenistan arasındaki kapsamlı bir diyaloğa hiçbir zarar vermeyeceğinden, bilakis buna katkıda bulunacağından hiç şüphem yok. 144 Eğer kabul edilirse Türkiye, Ermenistan için hiçbir şey yapmaz. Kriz Grubu na verilen mülakat, önde gelen Türk yorumcu, Ankara, Şubat Kanada parlamentosu ve başbakanı soykırım başlığını 2004 te destekledikten sonra Türkiye bu NATO müttefikiyle iki yıl süresince siyasi diyaloğu kesti. Kriz Grubu na verilen mülakat, Kanadalı yetkili, İstanbul, Ocak Fransız Ulusal Meclisi nde benzeri bir kararın 2001 de kabul edilmesinden sonraysa resmi ziyaretler askıya alındı ve savunma anlaşmalarında Fransa ya yer verilmedi. 146 Kriz Grubu na verilen mülakat, eski büyükelçi James H. Holmes, Amerikan Türk Konseyi başkanı, Washington, Şubat Eğer hükümet İncirlik Havaüssünü kapatmaza halk kapatacak. Ben bunun olmasını istemem ancak dikkatsiz ABD yönetiminin karşı karşıya kalacağı bu olacak. Türkler, Amerikalıların tarihi kanıtlar olmaksızın atalarımızı soykırım suçlusu olarak yaftalamasına ve sonra da bu toprakların üzerine uçmaya devam etmelerine izin vermeyecektir. Kerim Balcı, Pre-emptive gestures in Turkish-Armenian- Azerbaijani Triangle, Today s Zaman, 24 Mart Soykırım kelimesinin kullanılması ABD-Türkiye ilişkilerine zarar verecek ve Türkiye nin iç siyasetinde çok büyük etkiye neden olacaktır. Türk hükümeti, Irak, Afganistan, İran vs. gibi pek çok konuda [ABD nin] istediklerini yapamayacak. Nefreti körüklemek kolaydır. Ankara ile Erivan arasında olanlar geçmişte kalacak. Kriz Son olarak Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesi, ABD, Rusya ve Fransa nın AGİT Minsk Grubu eş başkanlarının seviyesini arttırmak ve Dağlık Karabağ sorununu nihai olarak çözüme kavuşturmaya çalışmak da dahil olmak üzere ABD yi AGİT Minsk Grubu na olan taahhüdünü arttırmaya teşvik etmeli. Çatışmanın yeniden ortaya çıkma riski, Kafkasların istikrarını ve Hazar enerji kaynaklarına uluslararası erişimi tehdit etmeye devam ediyor, ancak deneyimler gösteriyor ki devlet başkanları dahil üst düzey yetkililerin doğrudan dahil oluşları (2008 Moskova deklarasyonunun Rusya Devlet Başkanı Medvedev tarafından sonuçlandırılmasında olduğu gibi) iki tarafı anlaşmaya doğru yaklaştırabilir. 148 B. AZERBAYCAN IN İKNA EDİLMESİ Türkiye nin Azerbaycan ile olan yakın ilişkileri ve Dağlık Karabağ sorununa ilgisi, uzun yıllardır Türkiye-Ermenistan normalleşmesini zorlaştırmaktaydı. Sınırların açılması ve Ermenistan la diplomatik ilişkilerin kurulması için Türkiye nin öteden beri ilan ettiği başlıca önkoşul Ermenistan ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmesi olup, Erivan da Türk politikalarının bu ülkenin Azerbaycan la ilişkilerinin rehinesi olmasından şikayet etmekte. 149 Bu tutumun, Dağlık Karabağ sorununun çözümüne katkıda bulunmadığını söyleyen Türkiye deki kanaat önderleri, Azerbaycan ın Türkiye nin Ermenistan sınırını açmasına koyduğu vetoyu artan bir sıklıkla sorguluyorlar. Ne var ki Ankara nın Azerbaycan la ilgili birçok çıkarının olması, Ermenistan la normalleşmenin tüm taraflar için en iyi yol olduğuna Grubu na verilen mülakat, İbrahim Kalın, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETAV) başkanı, Ankara, 19 Şubat Rus devlet başkanı Dimitri Medvedev in arabuluculuk yaptığı 2 Kasım 2008 tarihli Moskova deklarasyonu, 1994 teki ateşkesten bu yana Ermenistan ve Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ a ilişkin imzalanan ilk metin oldu. Anlaşmazlığın çözümü için belirli ilkeler belirlemese de taraflar, uluslararası hukukun ilkelerine ve bu çerçevede kabul edilen kararlar ve metinlere dayanarak ve Kasım 2007 de Madrid de belirlenen temel ilkelere dair AGİT tarafından sunulan önerileri dikkate alarak Dağlık Karabağ anlaşmazlığının siyasi yoldan çözümlenmesi sözü verdiler. 149 Sizin [Türkiye nin] Ermenistan la ilişkileri başlatmaya olan direnciniz, ortak tarihi sorunların varlığına dayanmıyor. Bundan ziyade Türkiye-Ermenistan ilişkileri, Ermenistan ın kendi anlaşmazlıkları ile Azerbaycan ile olan gerilimlere kurban ediliyor. Vardan Oskanyan, Ermenistan eski dışişleri bakanı, İstanbul da yaptığı konuşma, Bkz.

25 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 20 Bakü yü ikna etmek için elinden geleni yapmasını gerektiriyor. 1. Türkiye önceliklerini değiştiriyor Azerbaycan la olan özel ilişkiler, güçlü ticaret ilişkilerine, ortak petrol ve doğalgaz boru hatlarına ve etnik, kültürel ve dilsel Türk dünyası içinde ortak kader anlayışına dayanıyor de Sovyetler Birliği nin çökmesinin ardından Türk dünyası fikri için ilk şevk dalgası yükseldiğinde Türkiye Azerbaycan ı en aktif partneri olarak buldu. 151 Türk dünyasının birlikteliğine dayanan siyasi unsur kaybolmaya yüz tutmuş olsa da 152 Türkiye de resmi yetkililer ve kamuoyu hâlâ Azerbaycan ın desteklenmesini bir gereklilik olarak algılamaktadırlar. Bazıları Bakü yle güçlü ticari ilişkilere sahip olan kurulu düzen yanlısı milliyetçilerden oluşan Azerbaycan lobisinden de baskı gelmektedir. Ancak, 15 yıl boyunca sınırları kapalı tuttuktan sonra Türkiye de birçok kişi artık yeni bir yaklaşım geliştirmenin zamanının geldiğini düşünüyor. 153 Aslında te bile Ankara, ikmal hatlarını Ermenistan a açarak Azerbaycan a ters gitmişti. Önde gelen bir AKP milletvekili, Azeriler mutlu değiller. Ama biz onlara statükonun sürdürülebilir olmadığını söyledik. Onlara, sınırların kapalı olmasına, müzakere sürecinde yararlanacakları kalıcı bir araç olarak güvenmemeleri gerektiğini söyledik diyordu. 154 Dağlık Karabağ sorunu baş gösterdiği ve Türkiye nin Azerbaycan a açıkça siyasi, ekonomik ve diplomatik destek veren birkaç ülkeden biri olduğu zamanlarda durum oldukça farklıydı. 155 Zamanın başbakanı Süleyman Demirel, o zaman bile Rusya yla gerilimi yükseltmemek ve Türkiye yi NATO daki müttefiklerinden uzaklaştırmamak için tedbirli bir politika izlenmesinden yanaydı. Şubat 1992 de Ermenistan güçleri Dağlık Karabağ ın Hocalı bölgesine düzenledikleri bir saldırıda yüzlerce sivil Azeriyi öldürünce, Türkiye de hükümet, sokaklarda gösteri yaparak Azerbaycan için müdahale edilmesini isteyen yüzbinlerin baskısına maruz kaldı. 156 Mayıs ta eski Azerbaycan toprağı Nahçıvan a karşı yapılan saldırıların ardından Türkiye, Kars Antlaşmasını 157 hatırlatarak Ermenistan ı karşılık vermekle tehdit etti, ancak sahada çatışmaya dahil olma isteğini göstermedi. 158 Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Silahlı Kuvetler başkomutanı Rus mareşal Yevgeni Şapoşnikov, [Dağlık Karabağ] sorununa üçüncü tarafların müdahalesinin III. Dünya Savaşını başlatabileceği yolunda zaten uyarıda bulunmuştu. 159 Son yıllarda açılan ve Gürcistan yoluyla Azerbaycan dan Türkiye ye ulaşan büyük enerji hatları, Türkiye nin Azerbaycan la kurduğu stratejik işbirliğinin sağlam dayanakları olarak durmaktadır Azerbaycan la ilişkiler bizim için AB yle olan ilişkiler kadar önemli. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk yetkili, Eylül Türki çoğunluğun bulunduğu bağımsız devletler, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan. Ondan fazla ülkede ise Türki azınlıklara rastlamak mümkün teki ilk Azeri hükümetinin başında bulunan Ebülfez Elçibey, Türki halklarla ilişkiler konusunda oldukça istekliydi. 152 Türki devletlerin yetkilileri arasında düzenli toplantılar yapılıyor ancak bunlar nadiren bakanlar düzeyinde oluyor ve son on yıldır liderlerin hatırı sayılır katılımına sahne olmadı. Türk işadamları Bakü de ve diğer Türki devletlerin başkentlerinde önemli bir varlığa sahip. Türkiye, Türki halkların çoğunlukta olduğu diğer beş ülkeyle yakın ikili ilişkileri sürdürüyor. 153 İkili ilişkilerimizle Dağlık Karabağ ı birbirinden ayırmalıyız. Diplomatik ilişki kurmalıyız ve sınırları açmalıyız. [Azerbaycan a] uzun bir zaman tanıdık. Ermenistan la ilişkileri bizimkinden çok daha yoğun. Türk halkının Azerbaycan la özel bir ilişkisi var, fakat bu duruma gelmemeliydik. Kriz Grubu na verilen mülakat, eski büyükelçi Volkan Vural, İstanbul, 24 Şubat Bakü, yıllardır süregeldiği üzere Türkiye yle olan ortaklığının garanti olmadığının farkına varmalı. Hasan Kanbolat, Turkey, Armenia to open border gates, Today s Zaman, 10 Mart Kriz Grubu na verilen mülakat, Ankara, Şubat Azerbaycan 1993 te Sovyetlerden kalan son askeri birlikleri çekilmesini istedikten sonra Rusların Kafkaslardaki en önemli müttefiki Ermenistan oldu. İran, kendi sınırları içindeki geniş Azeri nüfusu ve Türkiye yle olan rekabeti nedeniyle Azerbaycan a kuşkuyla bakıyordu. Ermeni diyasporasının etkisinde kalan ABD, Bakü ye yaptırımlar uyguladı ve bunları ancak 2001 deki Afganistan savaşından önce kaldırdı. 156 Svante Cornell, Turkey and the conflict in Nagorno Karabakh, a.g.e., s. 60. Ayrıca bakınız Suzanne Goldenberg, Pride of Small Nations: The Caucasus and Post-Soviet Disorder (Londra, 1994), s Nahçıvan ın Azerbaycan a bağlı olması bu anlaşmayla karara bağlandı. Bu küçük enklavın kuzeyinde Ermenistan, güneyinde İran bulunuyor ve küçük bir geçitle batısından Türkiye ye bağlanıyor. 158 Hugh Pope, Sons of the Conquerors: The Rise of the Turkic World (New York, 2005), s Şapoşnikov, bu açıklamayı Rusya, Ermenistan, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan 15 Mayıs 1992 de BDT Ortak Güvenlik Anlaşması nı imzalayarak dış müdahale durumunda karşılıklı askeri yardımı karara bağladıktan birkaç gün sonra yaptı. Financial Times, 1 Temmuz Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ve Bakü-Tiflis- Erzurum doğal gaz hattı faaliyette. Azerbaycan ın doğalgaz

26 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 21 Bu ülke aynı zamanda Rusya ve İran la rekabet içinde olan Türkiye nin Orta Asya Türki cumhuriyetlerine ulaşabilmesi için bir köprü durumundadır. Ankara, Ermenistan la ilişkilerin normalleşmesi 161 dolayısıyla bu ekonomik ve jeopolitik çıkarları tehlikeye atmak istemiyor ve yeni girişimler hakkında Azerbaycan ı sürekli bilgilendiriyor. Üst düzey yetkililer, Ermenilerle olan görüşmelerden sonra genellikle Bakü ye uçuyorlar. 162 Türkiye ayrıca 26 Eylül 2008 de New York ta Ermeni ve Azeri dışişleri bakanlarının da katıldığı üçlü bir toplantı düzenledi. Bakü ye son zamanlarda yaptığı ziyaretlerde Dışişleri Bakanı Ali Babacan ın, Ermenistan la yakınlaşmanın Azerbaycan ın çıkarlarına zarar vermeyeceği konusunda yetkililere teminat vermeye çalıştığı kaydedildi. 29 Ocak ta Dünya Ekonomi Forumu sırasında Davos ta Başbakan Erdoğan, Ermenistan Cumhurbaşkanı Sarkisyan la görüşmeden önce Azeri Cumhurbaşkanı İlham Aliyev le bir araya geldi. Daha sonra da Türkiye nin Dağlık Karabağ sorununun çözümünde Azerbaycan ı asla yalnız bırakmayacağını açıkladı Azerbaycan ın endişeleri Azerbaycan, Ermenistan ın işgal ettiği topraklardan çekilmesinden önce yaşanacak normalleşmenin barışa yardımcı olacağı fikrine karşı çıkıyor. 164 Türk-Ermeni sınırının açılmasının, Erivan ın izolasyonuna son vereceğinden ve böylece Dağlık Karabağ görüşmelerinde önemli bir kozu yitireceğinden ihracatının gelecekte genişletilmesi, AB nin desteklediği Nabucco hattıyla AB nin ihtiyacının karşılanmasını sağlayabilir. 161 Türkiye-Ermenistan ilişkilerini sadece ikili düzeyde çözmek zor olabilir. Türkiye Dışişleri Bakanı Ali Babacan ın Sabah ta yer alan açıklaması, 10 Eylül Gül, 6 Eylül deki Erivan ziyaretinin ardından 10 Eylül de Bakü yü ziyaret etti ve Türkiye nin Azerbaycan a olan desteğinin değişmediği mesajını verdi. ( kimsenin bundan şüphesi olmasın ). J. Bayramova, Gül, iftar için Bakü ye uçtu, Zerkalo (Rusça yayınlanan Azerbaycan gazetesi), 11 Eylül Ayrıca Babacan, 24 Kasım 2008 de İstanbul da ve 7 Şubatta Münih te Ermeni meslektaşıyla görüştükten sonra 1 Aralık 2008 de ve 8 Şubat 2009 da Bakü yü ziyaret etti. 163 Türkiye Başbakanı: Dağlık Karabağ ın çözümünde Azerbaycan ı asla yalnız bırakmayacağız, Day.az (Rusça yayınlanan Azerbaycan gazetesi), 29 Ocak Azeriler, her fırsatta Türkiye ye baskı yapıyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li yetkili, Washington, Şubat ABD, Küba ve İran a karşı yıllarca yaptırım uyguladı. Neden Türkiye saldırgan Ermenistan a karşı aynı şeyi yapamıyor? Kriz Grubu na verilen mülakat, Azerbaycanlı yetkili, Bakü, Şubat korkuyor te bir Azeri yazar, eğer Türkiye Bakü yle bir fikir birliğine varmadan sınırı yeniden açarsa ya barış anlaşmasını geciktirmiş ya da Azerbaycan ı bir kenara atmış olacak. Ermeni siyasetçilerin isteği ve stratejisi, bu iki kardeş devlet arasında ayrılık yaratmaktır diye yazıyordu. 166 Başlangıçta Azerbaycan ın Türkiye-Ermenistan yaklaşmasına tepkisi, suskunluk ve kafa karışıklığı oldu, zira yeni politikanın içeriği, altında yatan nedenleri ve yaratacağı etkiler konusunda bir fikir birliği yoktu. Türk ve Ermeni milli takımları arasındaki futbol karşılaşması, Gül ün Sarkisyan la toplantısında kullandığı dostane dile duyulan tepkiyle karışık bir ilgiyle izlendi. 167 Resmi yetkililer yorum yapmaktan kaçındılar, ancak bir ziyaretinde dışişleri bakanı Elmar Mammadyarov, bunun Türkiye nin iç meselesi olduğunu söyledi. 168 Hemen ardından cumhurbaşkanlığı dış politika danışmanı, kesin, radikal ve somut bir pozisyon almak yanlış olacaktır. Bu [ziyaret] hassas bir adımdır. Beklemek zorundayız dedi. 169 Sonrasında hükümet yanlısı bazı etkili milletvekillerinden ardı ardına gelen onaylayıcı yorumlar, en azından Türkiye ile Ermenistan arasında kurulacak iyi ilişkilerin birtakım avantajlar getirebileceğini düşündüklerini gösteriyor. 170 Süreci yakından izleyen bir Türk yorumcu, Ankara daki siyaset yapıcıların Bakü deki üst düzey çevrelerin en azından başlangıçta bir açılımın Dağlık Karabağ sorunundaki çıkmazı sona erdirebileceği yolunda umutlu olduklarını 165 Eğer Ermeni askerleri işgal altındaki topraklardan çekilmeden önce sınır açılırsa bu, Azerbaycan ın milli çıkarına zarar verir. Bu görüşümüzü Türk liderlere ilettik. Azerbaycan dışişleri bakanı Elmar Mammadyarov un ANS televizyonunda yaptığı açıklama, 3 Nisan Adil Baguirov, Political and economic dilemma over Turkey s border and embargo of Armenia, implications visà-vis Azerbaijan, The Journal of Turkish Weekly, Haziran Önceleri Türk takımlarının zaferlerinden sonra Bakü sokaklarında kutlamalar yapılırken bu maçta Türkiye 2-0 yenmesine karşın hiçbir tepki verilmedi. 168 Elmar Mammadyarov: Azerbaycan, Kafkaslarda bir işbirliği platformu kurulması çabalarına olumlu yaklaşıyor, Day.az (Rusça), 4 Eylül Yetkililer, Gül ün ziyaretine Azerbaycan ın onay verip vermediğini cevapsız bıraktı, Yeni Musavat (Azerice), 7 Eylül Aralık 2008 de yaptığı bir konuşmada iktidardaki partinin milletvekillerinden Mubariz Gurbanlı şunları söylüyordu: Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkiler gelişmeli, çünkü Karabağ anlaşmazlığı çözülmek zorunda.bana göre [bu] ülkeler arasındaki ilişkilerin gelişmesi, Kafkaslarda güvenlik ve barış için bir ivme oluşturacaktır. Mubariz Gurbanlı: Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkiler gelişmeli, Day.az (Rusça), 12 Aralık 2008.

27 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 22 anladıklarını söyledi. 171 Önde gelen bir Ermeni sivil toplum örgütünün yöneticisi, Ermenistan da daha güçlü bir güvenlik algısı oluşmasının Dağlık Karabağ konusunda daha cesur bir uzlaşmaya yol açacağını belirtiyordu. 172 Hatta bazı az sayıda liberal Azeri ses, Ermenistan la yakınlaşma sonrasında Türkiye nin Dağlık Karabağ sorununda arabuluculuk yapabileceğini ve böylece Rusya nın Ermenistan a verdiği desteği dengeleyebileceğini ileri sürdü. 173 Türkiye Ermenistan ve Azerbaycan ile eşit ilişki kurana dek 174 Ermenistan bu ülkenin arabuluculuk yapmasını reddetmekte. Aslında bazı yorumcular, Türkiye nin attığı adımların, daha geniş ölçekte batının Ermenistan ı Rusya nın etki alanından çıkarma çabasının bir parçası olduğuna inanmaktalar. 175 Başka bazı gözlemciler de Ağustos 2008 deki Gürcistan savaşından sonra Moskova nın bölgedeki ağırlığının artmasıyla Ermeni müttefikinin uzlaşma konusunda daha az istekli olacağını düşünmekteler. 176 Cumhurbaşkanı Gül ün Şubat 2009 da Rusya ya yaptığı ziyaret, Azerbaycan da Türkiye nin en önemli ticaret partneri olan Rusya nın elini güçlendirdiği yolunda endişelere yol açtı. 177 Başka bazı yorumcular da AB ye yakınlaşmak ve bölgesel bir güç olmak isteyen Türkiye nin, Azerbaycan ın çıkarlarını feda edebileceğinden endişe duyuyorlar. Türkiye hükümeti, parlamentoda muhalefetin gündeme getirdiği ve 171 Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk gazetesi köşe yazarı, Ankara, Eylül Kapalı sınırlar komşularımızla olan güveni yıktı ve güvenlik hissimizi azalttı. Sınırın açılması, şüphesiz Ermenilerin güvenlik algılamalarında daha esnek olmalarını ve hatta daha fazla ödün vermelerini sağlayacaktır. Sonuçta güvenlik, Dağlık Karabağ sorununun çözümünde kilit önemdeki tek unsur olmasa da son derece önemli bir unsurdur. Salpi Gazaryan, Civilitas Vakfı direktörü, Kriz Grubu na verilen mülakat, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Zerdüşt Alizade, siyaset alanında uzman, Bakü, Mart 2009; I. Bayandurlu, Türkler, Ermenilerle jeopolitik bir maç oynuyorlar, Zerkalo (Azerbaycan, Rusça), 6 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni diplomat, Mart Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Azeri yorumcular, Bakü, Şubat-Mart Popüler bir Azeri gazetesinde şunlar yazıyordu: Mevcut koşullarda Ermenistan ın taviz vermesi pek mümkün değildir. Büyük ihtimalle Güney Kafkas bölgesinde efendi sorunu çözülene kadar Ermenistan anlaşmazlıkta bekle ve gör politikası güdecek. J. Bayramova, Gül, iftar için Bakü ye uçtu, Zerkalo (Rusça), 11 Eylül Örneğin, Türkiye, Rusların Güney Kafkasya ya dönmesine yardımcı oluyor, Zerkalo (Rusça), 14 Şubat Ermeni milislerin tahminen 600 sivil Azeri yi öldürdüğü Şubat 1992 deki Hocalı katliamını soykırım olarak tanıyan tasarıyı engellediğinde, bu tasarı Türkiye tarihsel olayları soykırım olarak adlandıran tüm parlamento kararlarına prensipte karşı olduğundan geri çekilmiş olsa da Azerbaycan üzerinde soğuk duş etkisi yarattı. 178 Türkiye, Bakü ye meydan okuyarak Ermenistan sınırını yeniden açarsa, Azerbaycan ın güvenini kaybedebilir. Azeri gazeteler, Türkiye ye dönük hayal kırıklığını ve nasıl tepki verileceği konusunda yaşanan kafa karışıklığını yansıtan başlıklarla dolu Şubat ta cumhurbaşkanlığından bir üst düzey yetkili, Ankara nın Dağlık Karabağ sorunu ile Ermenistan la ikili ilişkilerin normalleşmesi arasındaki bağlantının kaldırıldığı yolunda basında çıkan haberleri doğrulamak veya yalanlamaktan kaçınmasını ilk kez açıkça eleştirdi. 180 Azerbaycan devlet başkanı İlham Aliyev, 6-7 Nisan daki Medeniyetler İttifakı zirvesine katılmak için yapacağı İstanbul ziyaretini iptal etti ve yerine alt düzeyde bir heyet gönderdi. Türkiye nin politikalarından duyduğu rahatsızlığın boyutlarını göstermek üzere Aliyev, Türk Cumhurbaşkanı Gül den, Başbakan Erdoğan dan ve toplantıya katılması için kendisini ikna etmek üzere Başkan Obama yla özel bir toplantı öneren ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton dan gelen telefonlara rağmen katılmayı reddetti Nisan da pek görülmedik şekilde Azerbaycan daki hükümet ve muhalefet partileri, ortak bir açıklama yaparak Azeri toprakları işgal altında kaldıkça Türkiye-Ermenistan sınırının açılmasının Ermenistan ın saldırgan politikalarının ve onun bölgede gerilimi yükseltmeyi amaçlayan 178 AKP-Ermenistan gizli anlaşması şekilleniyor, Yeni Musavat (Azerbaycan, Azerice), 25 Şubar Örnekler arasında şunlar sayılabilir: Türkiye, ihanet yoluna gidebilir mi?, Kaspi, 13 Şubat; Ankara nın pozisyonuna dair şüpheler artıyor, Sherg, 17 Şubat; Güvenilir müttefiklerimiz yok, Zerkalo, 18 Şubat; Hain bir plan var, Yeni Musavat, 26 Şubat; Türkiye Azerbaycan ı terk mi ediyor?, Yeni Musavat, 3 Mart; Türkiye Ermenistan sınırını açarsa ne yapacağız?, Yeni Musavat, 11 Mart. 180 Devletler arası aşk ilişkileri sorun yaratıyor, Zerkalo, 20 Şubat Eleştirel yorumlar, iç meselelerden sorumlu bir yetkili olan Ali Hasanov tarafından yapıldı ve iç siyaset malzemesi olarak kullanıldığını ve aslında kati bir resmi politika olmadığını belirtti. 181 Zeynep Gürcanlı, Obama nın sözü bile ikna edemedi, Hürriyet, 7 Nisan 2009; ayrıca E.Veliyev, Barack Obama Türkiye ye geldi (Rusça), Zerkalo (Azerbaycan), 7 Nisan 2009.

28 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 23 soykırım iddia ve çabalarının meşrulaştırılmasından başka bir şey olmadığını ilan etti. 182 Azeri yetkililer, üçüncü taraflarla temaslarından dolayı Türkiye yi sert şekilde eleştirdiler. 183 Bir Avrupalı yetkiliyle görüşmesinde cumhurbaşkanı, AB ve ABD önkoşullar olmadan Türkiye nin Ermenistan la ilişkilerini normalleştirmesini teşvik ederlerse bunun Şahdeniz doğal gazıyla ilgili olarak çok önemli sonuçlar doğuracağı tehdidinde bulundu Mart ta Moskova yla belirsiz miktarda doğalgaz satışı için mutabakat anlaşması imzalayan Azerbaycan, Avrupalıların Türkiye den geçecek Nabucco doğalgaz boru hattını en azından kısmen karşılamak üzere güvendiği doğalgazı Rusya ya satabilir. Ancak ticari konularda ve Türkiye nin ne miktarda gazı elinde tutabileceği konusunda Ankara yla yaşanan ciddi fikir ayrılıkları yüzünden Şahdeniz alanının genişletilmesinde zaten iki yıllık bir gecikme yaşandığından Türkiye yi dolaylı olarak tehdit etmenin ne kadar anlamlı olduğu tartışılır. 185 Tüm bunların ötesinde Şahdeniz, Nabucco yu beslemek için yeterli gaza sahip olmayabilir. 186 Azerbaycan ın eleştirilerini yatıştırmak üzere Bakü deki Türkiye büyükelçiliği ve Başbakan Erdoğan 19 Şubat ta paralel açıklamalar yaptılar. Elçilik, Türkiye nin Ermenistan politikalarına ilişkin olarak Azeri yetkililerle sürekli ve kapsamlı görüş alışverişinde bulunduğunu açıkladı. 187 Erdoğan, Dağlık Karabağ sorunu konusunda Türkiye ve Azerbaycan ın pozisyonları arasında bir farklılık olmadığında ısrar etti. 188 Yukarıda sözü edildiği gibi Başbakan Erdoğan, 3 Nisan da daha da açık konuştu: Bu sorun [Ermenistan ın Azeri topraklarını işgali] 182 Azerbaycan Milli Meclisindeki partiler, Ermenistan- Türkiye sınırının açılmasına karşı çıkan bir açıklama yayınladılar (Azerice), Azeri haber ajansı, 7 Nisan Kriz Grubu na verilen mülakat, ABD li yetkili, Washington, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Avrupalı yetkili, İstanbul, Ocak İşin tuhafı, Gazprom Türkiye nin Azerbaycan a sunduğundan daha iyi koşullar sunuyor. Vladimir Socor, Shaking down the Turkic brother? Turkey s AKP government obstructs Azerbaijan s gas outlet to Europe, Eurasia Daily Monitor, 16 Mart Şahdeniz in ilk etabı yılda sekiz milyar metreküp doğalgaz pompalıyor; Nabucco nun bunun dışında 30 milyar metreküpe daha ihtiyacı var. Turkey-Azerbaijan gas transit dispute poses problem for Nabucco, Platts Commodity News, 12 Mart Bakü deki Türk büyükelçiliği bir açıklama yayımladı, Yeni Musavat, 20 Şubat Erdoğan: Dağlık Karabağ konusunda Azerbaycan ile Türkiye nin pozisyonları arasında fark yoktur (Rusça), 1st News.az, 19 Şubat çözülmedikçe, sağlıklı bir karara varmamız mümkün değildir. 189 Türkiye, Ermenistan la bir anlaşma imzalamaya yaklaştıkça Bakü deki egemen tutumun daha çok farkına varıyor ve Ermenistan la ilişkilerini normalleştirmesinin son kertede Dağlık Karabağ sorununun çözümünü hızlandırabileceğini de savunarak Azeri endişelerini gidermeye çalışıyor. Türkiye ayrıca daha fazla uluslararası destek arayışında. Nisan ayındaki Türkiye ziyaretinin ardından Başkan Obama, Azerbaycan devlet başkanı İlham Aliyev i Bağdat tan arayarak Dağlık Karabağ sorununun çözümüne giden yol olarak ABD nin Türkiye-Ermenistan normalleşmesine verdiği desteğin altını çizdi. 190 C. RUSYA NIN ROLÜ Rusya, yaklaşımında bariz bir değişiklik yaparak Türkiye-Ermenistan uzlaşmasını sessizce desteklemeye başladı. 191 Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Gül ü Erivan daki futbol maçına davet edeceğinin işaretini ilk olarak Moskova da verdi. 192 Güney Kafkasya da Rusya ve ABD nin ortak bir amaca sahip olmasının ender örneklerinden biri yaşanıyor. Önceleri ikili ilişkilerde iyileşmeye Rusya nın yaklaşımı, en fazla kayıtsız denebilirdi. Sınırın kapalı olmasının Rusya ya Ermenistan üzerindeki hakimiyetini sürdürme ve Soğuk savaştan kalma sınırı koruma fırsatı verdiği düşünülüyordu. Bunun yanı sıra Gümrü de üssün ve Türk sınırında Rus askerlerin bulunması ve Erivan havaalanı gibi uluslararası giriş noktalarının kontrolü sayesinde Ermenistan ın küçük ortak olduğu askeri ittifak sürdürülüyordu. 193 Rusya nın stratejisindeki değişimin önemli nedenlerinden biri, Türkiye ile düzelen ilişkileri kullanarak ABD, AB ve diğer bölge dışı güçleri 189 Chatham House ta yaptığı konuşma, Londra, 3 Nisan Bkz Obama, ABD nin Azerbaycan la olan güçlü ilişkilere ve Dağlık Karabağ anlaşmazlığının çözümüne doğru ilerleme kaydedilmesine destek sağlama sözünü yineledi. Başkan ayrıca bölgede daha fazla barış ve güvenliğe yol açacak Türkiye-Ermenistan uzlaşmasının önemine dikkat çekti. Beyaz Saray basın açıklaması, 7 Nisan Moskova, gerilimin azalmasını istiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Rus diplomat, Erivan, Kasım Tam açıklama için bakınız 24 Haziran Türk kuvvetleri sınıra dayandı. Bu nedenle Rusların üs açmasına izin verdik. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni diplomat, New York, Şubat 2009.

29 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 24 Güney Kafkasya dan uzak tutma isteğiydi. 194 Moskova ayrıca Gürcistan ı daha da izole etmeyi, marjinalleştirmeyi ve kuşatmayı amaçlıyor. 195 Bakü nün Ankara ya karşı olan tepkisi, aynı zamanda Rusya nın Azerbaycan da yeni bir açılım yapmasını sağlayabilir. Ancak Türkiye ye Ermenistan dan doğrudan geçiş olursa Rusya bundan kazanç da sağlayabilir. Gümrü deki askeri üssüne mühimmat sağlayabilmek için bir geçiş noktasına ihtiyacı var. Ayrıca Rus şirketleri artık cep telefonu operatörleri, enerji üretimi ve dağıtımı, boru hatları ve demiryolları da dahil olmak üzere Ermenistan ın altyapısının önemli bölümünü kontrol ediyor veya satın almış durumda. Türkiye-Ermenistan sınırının açılması ve serbest ticaretin yapılması bunların değerini arttıracaktır. Ermenistan daki kıdemli bir Rus diplomatın ifadesine göre Rusya, sınırın açılmasını Ermenistan ekonomisine yatırım yapması, yeni pazarlara açılması ve Türkiye açısından da, karşılıklı avantaj sağlayan bir paylaşıma katılması açısından bir potansiyel olarak görüyor. 196 V. KAMUOYU Ermeni-Türk uzlaşması, aydınların yürüttüğü bir süreçten ibaret değil; iki ülkedeki kamuoyu da buna hazır. Türklerin üçte ikisi Cumhurbaşkanı Gül ün Erivan ziyaretini destekledi. 197 Ankara daki bir düşünce kuruluşunun direktörüne göre muhalif internet sitelerinde bu ziyarete çok yer verildi; bu, bir iç siyaset futbolu, ancak kamuoyu hazır. Diyorlar ki [sınırı] açın ve kapansın bu konu. Bu bir zamanlama meselesi, hazırlık meselesi değil. 198 Ermenistan da ise nüfusun yarısından fazlası Türkiye Ermeni soykırımını tanımadan sınırın açılmasını destekliyor. 199 Önceleri çok katı biçimde Türk karşıtı olan Ermeni diyasporası şimdilerde daha nüanslı bir tutum takınıyor. Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu nun de yaptığı çığır açıcı çalışmadan sonra gayriresmi düzeyde yürütülen ondan fazla sivil toplum projesi, ilişkileri düzeltmeye gayret etti. Bunlar arasında ortak konserler, 200 ortak sergiler, öğrenci değişimleri, 201 bir 194 Geçen yıl Ağustos taki kriz, bu tür tehditler ortaya çıktığında bölgedeki tüm ülkelerin işbirliği yapmasının ne kadar önemli olduğunu ortaya koydu ve bölge dışı güçlerin müdahalesi olmadan bu tür sorunlarla bağımsız olarak baş edebileceğimizi gösterdi. Cumhurbaşkanı Dimitri Medvedev in Cumhurbaşkanı Gül le görüşmesinden sonra yaptığı açıklama, Moskova, 13 Şubat Bakınız, Press statements following the Russian-Turkish talks, Rusya, Gürcistan ı zayıflatmak ve Türkiye ile diyaloğunu geliştirmek için uzlaşmaya destek veriyor. Ermeni demiryollarına yaptıkları 500 milyon dolarlık yatırım, Türkiye ile bağlantısı olmadığı sürece işe yaramaz. Ancak bu, uzun vadede [stratejik] çıkarına uygun olmayabilir. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermenistan da görev yapan Avrupalı diplomat, İstanbul, Aralık Sınırın açılması, Gürcistan ın Güney Kafkasya daki ana geçiş noktası olarak önemini kaybetmesine yol açabilir, fakat Türkiye yle sınır açılsa da Ermenistan Gürcistan dan geçmeyen ve doğrudan Rusya ya bağlanan bir hatta sahip olmayacak. 196 Kriz Grubu na verilen mülakat, Rus diplomat, Erivan, Kasım Bir araştırmaya göre Türklerin yüzde 69.6 sı Gül ün ziyaretini başarılı buldu; yüzde 62.8 si Türkiye nin Ermenistan ile siyasi ve ekonomik bağlar kurması gerektiğine inanıyor. Metropoll, 8 Eylül Kriz Grubu na verilen mülakat, Hasan Kanbolat, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi ORSAM direktörü, Ankara, 23 Aralık A1+ televizyonunun online olarak yaptığı araştırmaya göre katılanların yüzde 54.8 i sınırın koşulsuz olarak açılmasını destekledi, yüzde 27.9 u Türkiye nin önce Ermeni soykırımını tanıması gerektiğini söyledi ve yüzde 11.7 si sınırın açılmasını hiç istemediğini belirtti. A1+, 6 Nisan Buna göre üç yıl öncesine göre halkın görüşünde değişim yaşandı. Mayıs 2006 daki araştırmada yüzde 42 si koşulsuz açılmasından yanaydı. Bu araştırma, International Republican Institute, Baltic Surveys Ltd./The Gallup Organization ve the Armenian Sociological Association tarafından ve ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı nın (USAID) maddi desteğiyle yürütülmüştü. Yüzde 39 unun koşulsuz olarak açılmasını istediği, yüzde 57 sinin karşı çıktığı araştırmaysa the Gallup Organization, the Armenian Sociological Association, USAID ve the International Republican Institute tarafından Ağustos 2006 da yapılmıştı. 200 Daha önceki bir faaliyette Türk halk müziği grubu Lalezar ın Ermeni-Amerikalı bir müzisyen olan ve geleneksel Ermeni müziği yapan Richard Hagopian ile İstanbul ve Erivan da ortak konseri organize edilmişti. ARF den radikaller, 2001 de Erivan daki ilk konseri koku bombasıyla mahvetmeyi başaramadılar. Sonraki yıl Hagopian, akıcı Türkçesi ve sıcak kişiliğiyle Türkleri büyüledi. ABD, İngiltere ve Norveç in finanse ettiği Avrasya Ortaklık Vakfı, Aralık 2008 de Kardeş Türküler i bir konser için Erivan a getirdiğinde ziyaretçilerin sayısı Eylül deki maç için Türkiye den gelenlerin sayısından fazla oldu.

30 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 25 gençlik zirvesi, 202 ortak Türk Ermeni Kadın Dergisi, karşı tarafın yetkilileriyle görüşmek üzere düşünce kuruluşları arasında yapılan karşılıklı ziyaretler ve Türk fotoğrafçıların Erivan fotoğrafları ile Ermeni fotoğrafçıların İstanbul fotoğraflarından oluşan bir sergi bulunuyor. Bu projelerin her biri farklı düzeylerde başarıya ulaştı, ancak hepsi de yakın zamanda yaşanan diplomatik ilerlemeye verilen halk desteğini artırdı. 203 Akademisyenler, kendi aralarında tarihi meseleleri ele almaya başladılar bile. Örneğin Ekim 2008 de Erivan da Tarih ve Kimlik: Diyalog ve Anlayış İçin Köprüler Kurmak başlıklı bir çalıştay yapıldı. Sıradan insanların birbiriyle iç içe olan geçmişlerini nasıl hatırladıklarını anlatan Türkçe ve Ermenice bir kitap yayımlamak üzere çalışma kararı aldılar. 204 Mart 2009 da 30 dan fazla Ermeni ve Türk sivil toplum örgütü, Erivan da yapılan büyük bir toplantıda bir araya geldi. Hâlâ 1915 olaylarının gölgesinde kalmış ve belirli bir siyasi hedeften yoksun olsa da iki ülke arasındaki bağların hiçbir koşula bağlanmaksızın normalleşmesi gerektiği konusunda fikir birliğine varıldı. 205 A. TÜRK AYDINLAR ÖZÜR DİLİYOR Resmi diyalogtaki artış, sivil toplum yoluyla yürütülen diplomasi, önemli miktardaki ticaret ve kişilerin seyahatlerinin kolaylaşması, Ermenistan ve Ermenilere dair her konuda Türkiye de hakim olan tabu anlayışını değiştirmeye başladı bile. Sözkonusu tabu ifade özgürlüğüne aykırı eylemlerle desteklense de bu tür örneklere artık daha nadir rastlanıyor. Ermeni meselesinde 301. maddeye dayanan tek dava olan ve 201 Örneğin Ağustos 2005 te Helsinki Yurttaşlar Derneği, Ermenistan ve Türkiye den toplam 24 üniversite öğrencisine Antakya daki on günlük bir seminer için sponsor oldu. 202 Kasım 2008 de Arı grubu ve ABD deki Alman Marshall Fonu tarafından İstanbul da yapılan Karadeniz Gençlik Zirvesi, aralarında Ermenistan ın da olduğu beş ülkeden toplam on beş genci bir araya getirdi ve yoksulluk, eğitim, yolsuzluk ve önyargılar gibi bölgeye özgü sorunları tartışmalarını sağladı. 203 Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu nun eski bir Ermeni üyesi, sivil toplum düzeyinde önceleri gösterilen çabaların Ermenistan ın Türkiye ye bakışında bir köşetaşı olduğunu ve bunun günümüzde Ermeni-Türk görüşmelerinde yaşananlarda son derece önemli bir aşama olarak görülebileceğini öyledi. Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Ocak Almanya Yetişkinlerin Eğitimi Derneği Uluslararası İşbirliği Enstitüsü nün Ermenistan şubesi tarafından desteklenen araştırmanın başlığı: Birlikte Hatırlamak: Türk ve Ermenilerin Ortak Tarih Anıları. 205 Sivil Toplum Geliştirme Merkezi ve Sivil Toplum Enstitüsü tarafından organize edildi. Bakınız solcu yazar Temel Demirer in soykırımı ve Türk devletinin bundaki sorumluluğunu kabul ettiği açıksözlü konuşmasından dolayı 2008 de adalet bakanının açılmasına onay verdiği davanın düşebileceğine dair işaretler mevcut. 206 Dahası Ermeni meselesine dair Türklerin bakış açısında büyük açılım yaşandı lerde bile 1915 te yaşanan dehşet hakkında konuşulmuyordu. Türk ve Ermeni tarihçiler, ilk çalıştaylarını 2000 de Chicago da yaptılar te ise Türk akademisyenlerin İstanbul da İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları 207 başlıklı bir konferans düzenlemesiyle bu konu gündeme oturdu. Sanat faaliyetleriyle Ermeni toplumunun hatırası yad edildi. Örneğin Kasım 2005 te Osmanlı dönemini resmeden ve Ermeni toplumunun okullar, köyler ve manastrılarla günlük yaşamda ne kadar önemli bir rol oynadığını gösteren kartpostal sergisi açıldı. 208 Önde gelen yazarlar, resmi söylemi eleştiren ve Ermenilerin konu edildiği romanlar yazdılar. Tirajı yüksek ve milliyetçi Hürriyet gazetesi, Atatürk ün 1915 katliamlarını ve faillerini kınadığı sözlerine yer verdi. 209 Her açılım, belli bir ölçüde de direnişle karşılaştı. Bir grup tutucu, sağcı milliyetçi avukat, Nobel ödüllü roman yazarı Orhan Pamuk aleyhinde bir 206 Hrant Dink in cenazesinde Demirer şunları söyledi: gerçekleri haykırmamanın cinayete ortak olduğu bir ülkede yaşıyoruz. Hrant sadece Ermeni olduğu için değil, bu ülkede soykırım olduğu gerçeğini ifade ettiği için katledildi [Ceza Yasasının 301. maddesini ihlal ederek ve tanıklık yaparak] bu katil devlet karşısında suç işlemeyenler Hrank Dink cinayetine ortak olanlardır.. Bianet haber portalı, 9 Şubat Devleti aşağılamak suçuyla Türk Ceza Yasasının 301. maddesiyle yargılanabilmesi için adalet bakanının onay vermesi gerekiyor. 207 Konferansı Türkiye nin en iyi üç üniversitesinden dokuz profesör organize etti. Önde gelen yirmi akademisyenden oluşan bir danışma kurulu ve sunum yapan ve panel yöneten 60 katılımcı vardı. Sadece Türklerin katıldığı bu büyük olay, tüm Türk halkına gösterdi ki Türk akademisyenlerin en üst tabakası, milliyetçi fikirleri paylaşmamaktadır ve artık gözleri korkmamaktadır. Artık hiçbir şey eskisi gibi değil. Kaçınılmaz olanın resmi olarak kabul edilmesine ve sözde soykırım laflarının bir anda yaygınlaşmasına bakın. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, önde gelen akademisyenlerden Halil Berktay, 29 Mart Sevgili Kardeşim, serginin kataloğu İstanbul da 2005 te basıldı Nisan 1920 de, Büyük Millet Meclisi nde yaptığı konuşmada 1915 olaylarını maziye aid fazâhat (geçmişe ait alçaklık) olarak tanımlamıştı. Ayşe Hür ün Türk Ermenisiz, Ermeni Türksüz Olmaz! başlıklı yazısı, Taraf, 31 Ağustos 2008.

31 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 26 İsviçre gazetesine bu topraklarda bir milyon Ermeni öldürüldü diyerek cumhuriyete hakaret ettiği iddiasıyla 2005 te dava açtı. Bir başka önemli yazar olan Elif Şafak, Ermenilerin 1915 te yok olmasıyla günlük hayatta bıraktıkları boşluğa hayıflandığı romanıyla Türk kimliğine hakaret ettiği iddiasıyla mahkemede yargılandı. Ancak her seferinde tartışma bir adım daha ilerledi. İktidardaki AK Parti, bu tür hukuka aykırı davaları önleyebilmek için Nisan 2008 de 301. maddede değişiklik yaptı. Ayrıca adı geçen milliyetçi avukatlar artık ya cezaevindeler ya da hükümete karşı örgütlenen Ergenekon örgütünün parçası olmak suçundan mahkemede yargılanıyorlar. 210 Gerçek dönüm noktası, İstanbul daki aydın çevrenin çok sevilen bir üyesi olan Ermeni-Türk gazeteci Hrant Dink in Ocak 2007 de milliyetçi bir çete adına hareket eden bir suikastçı tarafından öldürülmesi oldu. 211 Çoğu, üzerinde hepimiz Ermeni yiz yazan pankartlar taşıyan en az kişi Dink in tabutunun arkasında caddeler boyunca yürüdü. Özellikle de olayda devletin ihmali ve hatta suç ortaklığı olasılığı ortaya çıktıktan sonra İstanbul elitleri arasında bu cinayetle ilgili olarak derin bir utanç duygusunun hakim olduğu yeni bir hassasiyet oluştu. Önde gelen aydınlardan Murat Belge, Türkiye nin geçmişiyle yüzleşmesi gerektiğine işaret etti: Hayaletler gömülmez. Mezarlarında zincirlerini şıkırdatıyorlar. 212 Geçmişten çok farklı olarak, bugün artık her türden bilgiye ulaşmak mümkün. 213 İçerikleriyle ilgili bazı şüpheler bulunmasına karşın 214 devlet arşivleri, 210 Bakınız Kriz Grubu 197. Avrupa Raporu, Türkiye ve Avrupa: Belirleyici Yıla Girerken, 15 Aralık 2008, s Önde gelen gazetecilerden Hasan Cemal, Erivan daki soykırım anıtına Eylül 2008 de çelenk bıraktı ve 1915 te yaşanan trajedi nedeniyle derin bir üzüntü duyduğunu ve bunu özellikle Hrant Dink için bıraktığını söyledi. Cemal in dedesi olan Cemal Paşa, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı nın liderlerindendi ve bir Ermeni tarafından 1922 de Tiflis te suikasta uğramıştı. Nouvelles d Arménie (Fransa), Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, İstanbul, 18 Aralık Lisans eğitimi almak üzere Manchester a gelmeden önce Ermenilerin hikayesi hakkında ne birşey duymuştum ne de birşey biliyordum. Okuldaki tarih kitaplarımız 1915 olayları hakkında pek bilgi vermiyordu. Bu konuya Manchester halk kütüphanesinde rastladım. Sonrasında kitap yığınının içinde oturarak bulabildiğim her şeyi okudum. Kriz Grubu na verilen mülakat, Üstün Ergüder, önde gelen Türk akademisyen, İstanbul, Ocak Erişim sorunu başka şey, koleksiyonların içeriği sorunu başka olaylarıyla alakalı hiçbir yeniden iskan kaydı Türkiye de yok. Ayrıca arşivlerde Ermeni meselesi hakkında tarafsızlık yok. Bu da Ermeni soykırımı olmamıştır başlıklı yayınlarından açıkça görülebiliyor. Kriz geçmişte olduğundan çok daha erişilebilir durumda ten bu yana ve özellikle de geçtiğimiz yıl, resmi açıklamalarda, devlet televizyonunun haberlerinde ve okul kitaplarında sözde soykırım tabirinin yerini yavaş yavaş 1915 olayları tabiri almaya başladı. 216 Türkiye radyo televizyon kurumu, Nisan ayında günde bir saat Ermenice yayına başladı ve Ermeni dilinde televizyon programları hazırlamayı da planlıyor. Özellikle basının liberal kesimi için aşağıdaki gibi başlıklar artık olağanüstü olmaktan çıktı: İddia edilen şeyleri yapmadığımıza dünyayı inandırabilir miyiz? Dünyayı bırakın, kendimizi inandırabilir miyiz?... Bugün pek çok Ermeni için soykırım terimi, sadece 1915 te yaşananları tanımlayan hukuki bir terim değil, 90 yıldır Ermeni cemaatine, kültürüne, tarihine, devletine, diasporasına, insanına yönelttiğimiz sistematik yok saymanın, inkarın, dışlamanın, düşmanlığın ortak adı. 217 Türkiye de kitapçılar, tamamen karşıt görüşü yansıtan kitapların yanı sıra İngilizce ve Türkçe olarak Utanç Verici Bir Olay: Ermeni Soykırımı ve Türkiye nin Sorumluluğu Meselesi gibi başlıklar taşıyan kitapları raflarına koyuyorlar. 218 Ocak 2008 de saygın İletişim Yayınları, I. Dünya Savaşı boyunca Osmanlı liderlerinden biri olan ve 1915 Ermeni politikasının baş sorumlusu olarak bilinen Talat Paşa nın eylemlerini ayrıntılarıyla anlatan bir kitap yayımladı. Kitapta bu çalışma, [Ermenilerin başına gelen] büyük felaketin inkar edilmesi yerine araştırılmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir yazıyordu da Grubu na gönderilen e-posta, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direkörü, 24 Mart Bir sorun olursa hemen ele alınıyor ve çözümleniyor. İstenen de bu zaten. Türkiye, yeni arşiv politikasıyla çok saygınlık kazandı. Mevcut hükümet, ek finansmanla arşivleri desteklemeye devam ederse daha da saygınlık kazanacak. Alman tarihçi Hilmar Kaiser in Today s Zaman a verdiği röportaj, 22 Mart Ermeni Araştırmaları Enstitüsü ERAREN in direktörü olan eski büyükelçi Ömer Lütem, bunun 2005 te Milli Güvenlik Konseyi nde alınan ve komşularla olan ilişkilerde daha ılımlı bir dil kullanma ve yine 2005 te kabul edilen meseleyi tarihçilere bırakma ilkesiyle uyumlu olduğunu belirtiyor. Günlük Bülten, ren.org, 23 Ocak Ayşe Hür, Türk Ermenisiz, Ermeni Türksüz Olmaz!, a.g.e. 218 Taner Akçam, A Shameful Act, a.g.e. Bu kitabın milliyetçi Türk perspektifinden yapılmış bir eleştirisi için bakınız, Review of Armenian Studies, sayı 13-14, Ankara, İlk ayında dört kez tekrar basılan Ermeni Meselesi Hallolunmuştur adlı kitabında Taner Akçam, şunları yazıyor:

32 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 27 basılan ve Talat Paşa nın Ermeninin, ki kendisi bu sayının 1917 itibariyle yüzde 90 ının kayıp olduğunu hesaplamıştı, tehcirini yönettiğini gösteren özel günlük ve belgeleri yayımlandığında buna karşı yasal bir girişimde bulunulmadı. 220 Bir Ermeni akademisyen tarafından bu, Ermenilerin arasında Osmanlı İmparatorluğunda yaşadıkları tahribatı tanımlayan ve şu ana kadar açığa çıkarılmış büyük olasılıkla en önemli belge 221 olarak tanımlandı. Bunun kadar ilgi çekici bir başka gelişme de, 200 civarındaki Türk aydınının Aralık 2008 de başlattığı ve internet üzerinden yaklaşık kişi tarafından imzalanan özür kampanyası oldu. 222 Kampanya metninde şöyle yazıyordu: 1915 te Osmanlı Ermenileri nin maruz kaldığı Büyük Felaket e duyarsız kalınmasını, bunun inkar edilmesini vicdanım kabul etmiyor. Bu adaletsizliği reddediyor, kendi payıma Ermeni kardeşlerimin duygu ve acılarını paylaşıyor, onlardan özür diliyorum.. Ermenistan la 1990 ların başında kurulan ilk temaslara öncülük etmiş olan bir diplomat da, özür dilemenin yerinde olduğunu söyledi. 223 Özür kampanyası, Başbakan Erdoğan, genelkurmay başkanı, bir grup emekli muhafazakar diplomat ve milliyetçi gazeteler tarafından farklı dozajlarda eleştirildi. 224 Buna rakip olarak başlatılan, güçlü bir Adına tehcir, kırım, soykırım ya da ne dersek diyelim... yaşanmış acıları anlayan, nedeni ne olursa olsun, dini, etnik kökeni farklı diye insanlara karşı işlenmiş cinayetleri kınayan bir dil geliştirilmedikçe sorunun çözümü doğrultusunda sağlıklı adımların atılması mümkün olmayacaktır. Yani öncelikle ihtiyacımız olan şey, ahlâken, vicdanen kabul edilemez bir eylemle karşı karşıya olduğumuz gerçeğini görmek ve buna uygun bir dil geliştirebilmektir. 220 Murat Bardakçı (der.), Talat Paşanın Evrak-ı Metrukesi, (İstanbul, 2009). 221 Ara Sarafyan, Talaat Pasha s Black Book, a.g.e Ben özür de dilerim aslında. Hangi şartlar altında olduğu çok tartışmalı ama... [1955 te İstanbul da yaşadıkları saldırılardan ötürü] Rum vatandaşlardan da özür dilerim. Bu olaylar Türkiye ye yakışmayan hadiselerdir. Biz bunları tasvip etmiyoruz. Buradan giden insanlara sempatiyle bakıyoruz. Onları kardeşimiz olarak görüyoruz. acılardan ötürü [özür dilemeliyiz]. Bizim gibi bir devletin yapması gereken şey budur. Eski büyükelçi Volkan Vural ın Taraf gazetesine verdiği röportaj, 8 Eylül Erdoğan, şunları kaydediyordu: o kampanyayı kabul etmiyorum, desteklemiyorum ve onun içinde de yer almam. Çünkü suç işlemedim ki özür dileyeyim.sadece ortalığı karıştırmak, huzurumuzu kaçırmaktan başka bir işe yaramaz. asp?scr=1. Cumhurbaşkanı Gül, daha ılımlı bir çizgi izledi Ermenistan karşıtı mesajla, İsrail e ve milliyetçi Kürt militanlara yönelik öfkeyi harmanlayan özür bekliyorum kampanyası ise dört kat fazla imzacısı olduğunu iddia etse de, sadece küçük çaplı 39 milliyetçi derneğin, bazı yerel sendika şubelerinin ve ana akımın dışında duran bazı akademisyenlerin desteğini almış durumda. 225 Bir Türk gazetesi, 2008 de Milli Eğitim Bakanlığı nın 1915 yılında olanlardan dolayı Ermenileri suçlayan bir propaganda filmini okullara dağıttığını ortaya çıkarması üzerine hükümet filmi geri çekti. Türkler, geride kalan Ermenilerin durumunu da tartışmaya başladılar yılında avukat Fethiye Çetin, anneannesinin küçük bir doğu kasabasında evlerde çalıştırılmak ve sonra da eş olmak üzere tehcirden kaçırılan sekiz Ermeni kızından biri 226 olduğunu keşfedişiyle ilgili hatıralarını kitap olarak bastığında bir yıl içinde 9000 adet sattı ve en az bir üniversitede ders kitabı oldu. 227 Bugünün Türkiye sınırlarında yaşayan eski Ermeni nüfusundan geriye kalan, zorla Müslümanlaştırılanların sayısı genellikle düşünüldüğünden daha fazla olabilir, ki bu da bu konuları konuşmanın çatışmaya ve acıya yol açmasının nedenlerinden biri. Eskiden Ermeni nüfusunun en yoğun olduğu merkezlerden biri olan Diyarbakır da önde gelen bir siyasi parti yetkilisi, her beş aileden ikisi ya da üçünün Ermeni kökenli ataları olduğundan emin olduğunu söyledi. 228 Türkiye deki Ermenileri konu alan yeni bir film, söylediklerine göre öldürülme tehdidiyle Müslümanlaştırılan Ermeniler olan doğudaki Kürtlerle yapılan mülakatlara yer veriyor. 229 Filmin Almanya da yaşayan yönetmeni Osman Okan a eserin üzerinde bıraktığı en büyük etkinin ne olduğu sorulduğunda, şunu söylüyordu: Montaj odasında sahneler gözlerimin önünden durmadan geçirken, Türkiye de bugün yüzlerce, binlerce hayır milyonlarca insanın [aynı zamanda Ermeni ve Türk ya da Kürt olmanın] paradoksunu yaşadığını ve bu ikili kimliği inkar etmek zorunda ve kampanyayı ifade özgürlüğünün şahsi bir ifadesi olarak değerlendirdi. Ancak şunu da ekledi: sonuçlarına ve son tartışmalara bakarak olumlu biz katkıda bulunmadığını düşünüyorum. Today s Zaman a verdiği röportaj, 2 Ocak Fethiye Çetin, Anneannem (İstanbul, 2004), İngilizce ye çeviren Maureen Freely (My Grandmother Londra, 2008). 227 Türklerin uzun süre gizli kalan Ermeni köklerinin keşfini anlatan bir yazı için bakınız, Ayşe Gül Altınay, Türkiyeli Ermenilerin yeniden keşfi, Bianet haber portalı, 1 Ekim Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey AKP mensubu, Diyarbakır, Ekim Hrant Dink Cinayet Dosyası, ARTE, Mart 2009.

33 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 28 olduğunu gittikçe daha fazla düşünürken buldum kendimi. 230 B. ERMENİSTAN DAKİ TARTIŞMALAR Ermenistan toplumundaki değişim daha küçük çaplı olabilir ama kamuoyu araştırmalarına göre (bakınız yukarıdaki bölümler) Türkiye soykırımı tanımasa bile sınırın açılmasına oldukça büyük bir destek veriyor. Katı tutumlu ARF nin meclisteki kanadı, sınırın yeniden açılması yönünde Ermenistan ın taviz vermesi gereğine inanmıyor, zira ilk etapta sınırı kapatan Türkiye oldu ve bunu tekrar yapabilir. 231 Öte yandan bağımsızlık sonrası dönemde reşit olan genç nesil arasında iyimserlik ve ümit hakim. İktidardaki Cumhuriyet Partisi nin genç bir bayan üyesi şunları söylüyordu: Türk ve Ermeni gençleri arasındaki uçurumu kaldırma imkanımız var.[türk aydınlarının özür kampanyası] bilgiye olan ihtiyacın ve iki taraf için de geçmişi incelemek üzere atılan dürüst bir adımın göstergesi. Bu ikili avantajla sınırın açılması ve ilişkilerin normalleşmesi gibi diğer konularda daha hızlı ilerlemek için ilk adımı atmak mümkün olabilir. Bu çağrıyla Ermeni ve Türk gençlerinin bir araya gelebilecekleri kapı açılabilir ve önyargıları yıkmak ve iyi komşuluk ilişkilerinin tesis edecek geleceği kurmak üzere pek çok meseleyi tartışabilecekleri bir fırsat yaratılabilir. 232 Ermenilere Türkiye ve Azerbaycan ile olan tarihi düşmanlıkları öğretiliyor, oysa aynı mutfak kültürüne sahipler, Azerbaycan müziğinden hoşlanıyorlar ve Türklerle geniş çaplı ticareti sürdürüyorlar. Sınır kapalı olsa da Türk kanalları Erivan dan kolayca izlenebiliyor. Antalya gibi sahil şehirleri yeni tatil merkezleri oldu. Türk aydınlarının özür kampanyası dikkatleri çekti. Erivan lı bir aydın, Türk aydınları arasında Ermeni meselesinin böylesine hararetli bir tartışma yaratmasına şaşırdığını söylüyordu. Bu ileriye atılmış bir adımdır. Bunun bazı Türkler için önemli bir mesele olması cesaret verici. 233 Soykırımın tanınması, Ermenistan daki Ermeniler için diyasporadakiler kadar önemli bir öncelik teşkil 230 Osman Okkan, Bilgi Üniversitesinde yaptığı konuşma, İstanbul, 20 Mart Türkiye şimdi Ermenistan ile ilişkileri normalleştirme yolunda bir sonraki adımı atmalı. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ani Avetisyan, ARF çalışanı, Erivan, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, Dr. Ruben Mehrabyan, Erivan, Ocak etmiyor. 234 Ancak Türkiye nin bu konuya eğilmek zorunda olmadığını düşünmesi bir hata olur. 235 Günümüzde Ermenistan da yaşayanların büyük bir bölümünün ataları, şimdi Türkiye sınırları içinde bulunan Osmanlı şehirlerinden 1915 te kaçmak zorunda kalan Ermeniler. 236 Her yıl 24 Nisan da yüzbinlerce kişi Erivan daki soykırım anıtını ziyaret ediyor. Türkiye bazen Ermenilerin soykırımın tanınması için ortaya koydukları geniş kapsamlı ve ısrarcı taleplerinden dolayı samimiyetlerini sorguluyor. Ermeni aydınlarsa bunu yaşadıklarının neden olduğu travmaya, hayatta kalanların ve diyasporada yaşayanların odaklarını kaybetmelerine ve yeni yerleştikleri ülkelere adapte olma isteklerine bağlıyorlar lerin Türkiye sinde olduğu gibi Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti nde de iktidardaki pozitivist ideoloji, yüzünü geçmişe değil görkemli geleceğe döndü. Sovyet rejimi ilk zamanlarda birçok Ermeniyi milliyetçi olmak suçuyla infaz etti ve tarihi hatırlamayı bir tabu haline getirdi. Değişim, 1965 te 50. yıldönümünde Sovyet Ermenistan ında ilk toplu gösteriye izin verildiğinde başladı. O dönemde çağrılar bizim toprağımız ve adalet için yapılıyordu. Zamanla toprak talebi unutuldu ancak soykırımın tanınması yoluyla adalet talebi bugün geçerliliğini koruyor. 237 C. DİYASPORADAKİ EĞİLİMLER Katı tutum yanlısı ARF nin etkisi altındaki diyaspora 238, uzun süre Woodrow Wilson ın I. Dünya 234 Soykırımın tanınması, Ermenistan ın öncelikleri listesinde altıncı veya yedinci sırada geliyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan da görevli Avrupalı diplomat, İstanbul, Aralık Bir yandan bu sıkıntıları çeken orada [Ermenistan da] yaşayan bir halk var, bir de tuzu kuru diye ifade ettiğimiz, Avrupa'da, ABD'de kendi işini kurmuş, rahat bir ortamda yaşayan bir diaspora var. Bu iki grubun gündemleri farklı. Türkiye dışişleri bakanı Ali Babacan, Sabah, 10 Eylül Erivan daki Ermenilerin çoğu sınırların açılmasını sabırsızlıkla beklerken bizim için Ermeni soykırımı hayati önemde bir mesele, Kriz Grubu na verilen mülakat, Dr Reuben Mehrabyan, Erivan, Ocak Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Fransız yorumcu Michel Marian, Paris, Kasım ARF, 1890 da kuruldu. Sol milliyetçi bir ideolojiye sahip ve uzun süre Ermenistan ın bağımsızlığı, soykırımın tanınması ve Türkiye den tazminat alınması için çalıştı. Diyasporada en büyük desteğe sahip parti olduğunu iddia etse de Ermenistan da yaklaşık yüzde 10 desteği var. Partinin adayı, Şubat 2008 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların yüzde 6.2 sini kazandı. ARF, tarihi boyunca sert tutumuyla tanınan bir parti. Daşnaklarla büyük zorluk yaşıyoruz. Bir nevi şantaj söz

34 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 29 Savaşı sonrası verdiği Türk topraklarında kurulacak bağımsız bir Ermeni devleti sözünü hayata geçirme hedefine odaklandı. 239 Diyasporada yaşayanların sayısı, Ermenistan ın nüfusunun yaklaşık iki katı ve çoğunluğu ABD, Rusya, Fransa ve Lübnan da olmak üzere üç ile altı milyonluk bir nüfusa sahip. 240 Ermenistan da olduğu gibi diyasporada da 1965 teki 50. yıldönümünde dikkatini soykırımın tanınmasına yönlendirdi. Yahudi Holokostunun üzerinden çok zaman geçmesine karşın Nazilerin savaş suçlarından cezalandırıldığını görmek de cesaretlerinin artmasına neden oldu. Ancak ARF, zaman içinde adım adım uygulayacağı bir strateji benimsedi, buna göre önce soykırımın tanınmasını, ardından tazminat talebini ve tüm bunlardan sonra toprak talebini dile getirmeyi hedefliyor. Tarihi açıdan soykırımın tanınması yoluyla adalet arayışı daha ziyade, Sovyet Ermenistan da değil günümüz Türkiye sinde bulunan topraklarda doğmuş ve buradan kaçmak zorunda kalmış ve komünist Sovyetler Birliği ne geri dönerek yerleşme isteği olmamış, diyasporada yaşayan Ermenilere hitap ediyor. Diyasporada yaşayan veya yaşayanlarla yakın işbirliği içinde olan bazı kesimler, ARF yi soykırım meselesini kullanarak diyasporadaki Ermenilere gözdağı vererek ultra-milliyetçi hedefler uğruna para bağışlamaya ve dayanışmaya zorlamakla suçluyor. 241 Bu mesele, en önemli birleştirici bağ olma özelliğini koruyor ve pek çokları için kendilerini Ermeni olarak tanımlayabilmelerinin gerekçesini oluşturuyor. 242 Ne var ki bağımsız Ermeni devletinin 1991 de kurulmasından bu yana yeni eğilimler ortaya çıkıyor. Artık toplumda birbirinden farklı sesler mevcut. Kimliğini tanımlamanın yegane yolu soykırım değil. Gençler bunu sıkıcı buluyor ve her gün soykırıma kafa yormak istemiyorlar. Artık bir devletimiz var, Dağlık Karabağ savaşını kazandık savaş kahramanlarımız var gibi olumlu şeyleri düşünmeyi tercih ediyorlar. 243 Diyasporadaki bazı kesimlerin Türkiye ile diyaloğa geçmeye hazır olduğu açıkça görülüyor. 244 Hrant Dink in öldürülmesinden sonra sıradan Türk vatandaşlarının nüfuslu Ermeni toplumuna ulaşma çabası ve bilhassa internet üzerinden yürütülen özür kampanyası olumlu bir izlenim bıraktı. Çoğunluğunu Fransızların oluşturduğu ve aralarında Kanadalı yönetmen Atom Egoyan ın da bulunduğu Ermeni yazar ve aydınlar grubu Ocak 2009 da bir imza kampanyası başlattı. Kampanyada şunlar yazılıydı: [Türklerin] Ermenilere yönelik sözlerle ifade ettiği ilk girişim olan özür kampanyasından dolayı teşekkür ederiz. İki ay içinde 66 imzayla başlayan kampanyaya dünyanın her yerinden 84 kişi daha katıldı. 245 Bir yorumcu şunları söylüyor: konusu. Diyorlar ki bizi görmek istiyorsanız bizim koşullarımızı kabul etmek zorundasınız. Kriz Grubu na verilen mülakat, Michel Braud, uluslararası sekreter, Sosyalist Parti, Paris, Kasım lara kadar Sevr [Anlaşması] her şeyin cevabıydı. Ancak o tarihten sonra komünistler soykırımın tanınması çabalarına başladılar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Fransız yorumcu Michel Marian, Paris, Kasım Resmi rakamlara göre Ermenistan ın nüfusu 3.2 milyon. Ancak gerçekte 2 milyon gibi az bir rakam olabilir. Gerek Rusya da gerekse ABD de Ermeniler in sayısının en azından bir milyon, Fransa daysa olduğu düşünülüyor. Diyasporadaki nüfusun miktarı, yoğun şekilde yaşanan asimilasyon ve siyasi grupların rakamları yüksek göstermeye çalışması nedeniyle tam olarak bilinemiyor. Örneğin diyaspora dernekleri Birleşik Krallık ta yaşayan Ermenilerin sayısının olduğunu söylese de kilise seçimlerinde yalnızca Ermeni oy kullanıyor. Ermenilerin ilk olarak 1870 lerde geldiği Manchester da bir Ermeni kilisesi bulunuyor ancak söz konusu nüfus toplumun içinde tamamen erimiş durumda. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direktörü, Londra, 2 Mart Daşnaklar sürekli para toplayabilmek için bu konuyu gündeme getiriyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, David Phillips, Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu nda görevli eski arabulucu, New York, 3 Şubat ARF nin tüm diyasporayı temsil ettiğini iddia etmek mümkün değil. Aşırı uçta bulunanların sesi en fazla duyuluyor, ancak onlar da anaakım diyasporadan ayrıldılar. Daha yaratıcı olan bazıları, Türkiye ye geri dönebilmek, Türk arkadaşlara sahip olmak ve Türkiye deki Ermeni anıtlarını restore etmek istiyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Fransız yorumcu Michel Marian, Paris, Kasım Sosyalist Parti nin uluslararası sekreteri de bu fikre katılıyor: Ermeni diyasporasının nabzını tutmak çok zor. [Radikal] kesimlerle çok fazla uğraşmamız gerekiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, Kasım Soykırımın tanınmasından sonra Ermeniler arasındaki fikir birliği parçalanır. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat Ervan da bulunan pek çok yetkili ve bağımsız uzman, soykırım olmazsa diyasporada yaşayan çok sayıda Ermeninin kendisini Ermeni olarak tanımlaması için elinde hemen hemen hiçbir şey kalmıyor, zira dillerini ve dinlerini kaybettiler ve yerleştikleri ülkelerin kültürünü aldılar. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, Erivan, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni diplomat, Mart [Önceden radikal olan bazı gruplar] artık yumuşadılar. [Lobi] oyununun kurallarına göre oynamak zorunda olduklarını ve Ermeni hükümetinin gerçek sorumlulukları olduğunu anladılar. Herkes olgunlaşıyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni eski yetkili, Washington, Şubat Metnin tamamı için bakınız Ayrıca bakınız Guillaume Perrier, Turcs-Arméniens, le temps du dialogue, Le Monde, 20 Şubat 2009.

35 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 30 diyaspora adalet istiyor, ancak bunun ne şekilde yapılacağını bilmiyor. 246 Ne var ki ABD de önde gelen lobi üyelerinden biri, Türkiye deki özür kampanyasını Türkiye de önemli düzeyde herhangi bir değişimi ifade etmediği iddiasıyla dikkate almadı ve sözde özrü soykırım terimini kullanmamasından dolayı eleştirdi Bir başka Ermeni-Amerikalı lobi üyesine göreyse Türkiye, Ermenistan ın soykırıma dair görüşünü benimsemeden önce sınırın açılması feci sonuçlar doğuracak: Söylenmemiş sözlerin üstünü örterek, iltihaplı yaraları öylece bırakarak ya da Türkiye nin sınırı açarak kendini batılı demokrasilere beğendirmesini sağlayarak barış yapamayız. 248 Ermeni dergisi Nouvelle Armenie nin editörü ve Türk diplomatları öldüren ASALA suikastçılarının bir dönem sözcülüğünü yapmış Ara Toranian, şahsi fikrince ARF nin artık toprak iadesi veya tazminat konularında kazanım sağlamayı ummadığını belirtiyor. 249 Kendisi, soykırımın tanınması için çalışıyor ve inkarın suç sayılabilmesi için Fransız yasalarını inceliyor. 250 Bir Ermeni-Amerikalı lobi üyesi şöyle söylüyor: Soykırımdan vazgeçmektense kolumu keserim. Eğer Türkiye ve Ermenistan ilişkilerini normalleştirebilirse tarihi kayıtlardan doğacak sonuçlara dair anlaşmaya varmak Ankara ve Erivan ın sorumluluğu olacaktır. Ermeni-Amerikalı lobi üyesinin söylediği üzere: bu meseleyi çözmeleri için dünya iki ülkenin hükümetine gözlerini çevirecek. Biz [diyasporadakiler] masaya oturma şansı bulamayacağız Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Fransız yorumcu Michel Marian, Paris, Kasım Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Ermeni-Amerikalı aktivist, Aralık Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutumlu Ermeni- Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat Toranian, Ağrı Dağı nda bir barış parkı açılmasının ve Ani harabelerinin geri verilmesinin herkesi mutlu edeceğini ancak bunların yapılacağını sanmadığı söylüyordu. ASALA nın sözcüsüydüm. Görüşlerim çok katıydı. Ancak bu mesele artık para veya toprak geri alma meselesi değil, bir onur meselesi. Tek isteğimiz Ermenistan ın yaşanılabilir bir ülke olması. ve tehditlerin ortadan kalkması. Kimse toprak istemiyor. Yalnızca Dağlık Karabağ. Bu Ermeniler için yeterli. Kriz Grubu na verilen mülakat, Paris, 25 Kasım Bu, olmazsa olmaz. Ben Türkiye nin Avrupa Birliği ne katılmasına karşı değilim, pazarlıkçı bir Türkiye nin Avrupa Birliği nde olmasına karşıyım. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Toranian, editör, Nouvelles d Armenie, Paris, Kasım Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Amerikalı lobi üyesi, Washington DC, 6 Şubat VI. ÖNÜMÜZDEKİ DÖNEM A. EKONOMİK YARARLAR Normalleşmenin, özellikle Ermenistan ama bu arada Türkiye için de getirilerinden biri ekonomik alanda olacak. Aslında 1991 den bu yana iş bağlantıları, uzlaşma için çok ihtiyaç duyulan itkiyi sağlıyordu. Ermeni diyasporasından bir grup ve Musevi asıllı Türk işadamı İshak Alaton, (hiçbir zaman bitirilmeyen) Karadeniz deki Trabzon limanının yenilenmesi ve Erivan a yeni bir yol açılması projesiyle bu konudaki durgunluğu aşmak üzere ilk adımları attılar. 252 Günümüzde Türk ve Ermeni işadamlarının ortaklaşa kurdukları yaklaşık yirmi şirket faaliyet göstermekte ve Gürcistan ve İran üzerinden dolaylı da olsa ticaret yapmaktalar. Türkiye ile Ermenistan arasındaki ticaretin değeri, 1997 de 30 milyon dolarken, 2007 de en az 120 milyon dolara çıktı. 253 Bir çalışmaya göre sınırların açılması, bunun katlanarak 300 milyon dolara ulaşmasını sağlayabilir. 254 Gül ün ziyareti sırasında Ermenistan elektriğinin Türkiye ye satılması konusunda prensipte anlaşıldı. 255 Ermenistan da yeni nükleer enerji tesislerinin inşasında Türk şirketlerinin olması maliyeti düşürecek ve işbirliğini teşvik edecektir Resmi düzeyde siyasi desteğe sahip olduklarını düşünseler de Ankara daki ve medyadaki savunmacı milliyetçi tavır, projenin suya düşmesine neden oldu. Liderler hepimizle buluştu, projeyi onayladı, ancak sonra basından korktular ve yalan söylediler...sadece 29 Şubat 1992 günü onüç gazete ve 27 haberde bana saldırıldı. Böyle bir şey bugün yaşanmaz. Kriz Grubu na verilen mülakat, İshak Alaton, İstanbul, 25 Şubat Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni yetkili, New York, Şubat Uluslararası Para Fonu, yüzde 96 sı Türkiye nin Ermenistan a ihracatı olmak üzere 2005 teki ikili ticaretin hacminin daha düşük ve yaklaşık 54 milyon avro (65 milyon dolar) olduğunu tahmin ediyor. 254 Türk Ermeni İş Geliştirme Konseyi başkanı Kaan Soyak ın sunduğu tahmin, Today s Zaman a verdiği röportaj, 16 Şubat Merkezi Brüksel de bulunan Türk firması Unit Group, Cumhurbaşkanı Gül ün Erivan ziyareti sırasında Türkiye nin Ermenistan dan elektrik satın alması konusunda bir mutabakat anlaşması imzaladı. Ancak siyasi sorunlar, izin alınması ve tamamlanması gereken diğer teknik detaylar nedeniyle ne zaman başlayacağını bilmiyor. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Unit Group tan bir yetkili, İstanbul, 20 Mart Ermenistan ın enerji bakanı Armen Movsisian, mümkün olduğunca kısa sürede her yıl 1.5 milyar kw/saat elektrik satmaya başlamayı umduklarını belirtti. Armenia Report, Radio Free Europe/Radio Liberty (REF/RL), 20 Mart Başbakan Sarkisyan, prensipte bir Türk firmasının 5 milyar dolarlık ihaleye katılabileceklerini ifade etti. A.g.e.

36 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa Karayla çevrili Ermenistan için yeni bir teşvik Türkiye yle sınırların kapalı olması, Ermenistan ın ulaştırma maliyetlerini yükseltti ve onu Gürcistan ve Karadeniz deki limanları üzerinden geçen pahalı, düşük kapasiteli ve istikrarsız demir ve kara yolu bağlantılarına bağımlı kıldı. 257 Sınırların açılması, bu maliyetleri düşürecek ve esnekliğin artmasını sağlayacak. Ambargonun kalkması ve demir yolu bağlantısının açılmasının çeşitli tahminlere göre potansiyel olarak 75 milyonla 300 milyon dolar arasında değişen bir tasarruf sağlayacağı öngörülmekte. Trabzon a erişim, Gürcistan ın Poti limanını stratejik açıdan tamamlayacak, ancak daha ucuz oldukları ve büyük konteynır gemileri tarafından da kullanılabildikleri için Mersin gibi Akdeniz limanları daha da cazip. 258 Ticaret yollarında seçeneklerinin artması, Ermenistan ın Rusya ya bağımlılığını da azaltacaktır. Türkiye sınırının açılması, Ermenistan ın riskli ve izole bir durumda olduğu algısını hafifleteceğinden bu ülkeye yapılacak doğrudan yabancı yatırımda artışa neden olabilir. 259 Türkiye nin doğusu, mevcut ve yapılması planlanan yeni tesislerden sağlanacak elektrik için hazır bir pazar olacaktır. Ermenistan ın ihracatının yüzde 18 le yüzde 50 arasında bir oranda artabileceği 260 ve ağır sanayinin daha güçlü hale 257 Ermenistan, mücevher ve değerli taş işleme gibi hafif sanayiye yönelerek uyum sağladı deki depremden sonra kapatılan nükleer enerji santrali, 1995 te tekrar açıldı. Erivan, inşaat ve diğer sektörlerde bir patlamaya sahne oldu. Ancak yine de iş imkanı, su ya da gazı olmayan köyler bulunuyor. Nüfusun üçte biri yoksulluk seviyesinin altında yaşıyor. Kriz Grubu na verilen mülakatlar, görevdeki ve eski Ermeni yetkililer, Washington ve Erivan, Şubat The Closed Armenia-Turkey Border: Economic and Social Effects, Including Those on the People; and Implications for the Overall Situation in the Region, (Kapalı Olan Ermenistan-Türkiye Sınırı: Halk Üzerindeki ve Diğer Ekonomik ve Sosyal Etkileri; Bölgedeki Genel Duruma Etkisi), Avrupa Parlamentosu Dış Politikalar Bölümü, Ağustos Ermenistan, yılları arasında dünyanın en riskli yüzde onluk diliminde bulunan en yüksek dış ihtilaf riskine sahip ülkeleri arasındaydı. King Banaian ve Bryan Roberts, The Impacts of Conflict Risk Reduction on the Armenian Economy, The Economic and Social Consequences of Opening the Armenian-Turkey Border başlıklı konferans, Erivan, Ocak, Türk-Ermeni Sınırının Yeniden Açılmasının Ermenistan Ekonomisine Etkileri Üzerine Bir Çalışma: Dış Ticaret Boyutu, Ermeni-Avrupa Siyaset ve Hukuki Danışmanlık Merkezi (Armenian-European Policy and Legal Advice Centre)(AEPLAC), Erivan, Ermenistan, geleceği 261 tahmin edilmektedir. Bir hesaba göre, orta vadede yeni iş olanağı yaratılacak, reel GSYİH yüzde 2.7 ve reel harcanabilir gelir yüzde 1.8 oranında bir artış gösterecek. 262 Doldurulmayan tekstil kotaları gibi ABD nin ticari faydalarından yararlanılması ve Türkiye nin Rusya ya ihracatındaki yüksek vergilerden kurtulunması da dahil olmak üzere Türk üreticilerine olanaklar sağlayacak, sınırda yeni bir endüstri bölgesi Ermenistan topraklarında demiryoluna yakın bir bölgede saptandı bile. 263 Azerbaycan sınırı da açılırsa, Ermenistan gerçek anlamda bir bölgesel ticaret ortağı ve geçiş ülkesi haline gelebilir ve ekonomisinin hacmi ikiye katlanabilir. 264 Ancak Ermenilerin hepsinin Türkiye yle sınırların açılmasını istediği söylenemez. Akademisyen Ashot Yeghiazarian, ekonomik yararların abartıldığına inanıyor. 265 Makine ve aksamları, ahşap, kağıt, madencilik, kimya ve bazı diğer sanayi alanlarında istihdam kaybı olabilir. 266 Ekonomi uzmanı Tatul Manasarian da Ermenistan ın gıda güvenliğinin çok olumsuz bir şekilde etkilenmesi ve Ermenistan pazarının Türkiye den gelen tarım ve hafif sanayi ürünlerinin işgaline uğraması tehlikesi bulunduğunu ileri sürüyor. Yerel ticaretin büyük bölümü, mevcut ticari ortakların değişmesiyle önemli çıkarları zarar görebilecek olan on civarında şirket grubu tarafından yürütülüyor. Erivan da yaşayan bir yatırımcı Jonathan Stark, ekonomik oligarşi yanlısı olmayan herkes kati bir gereklilik olarak sınırın açılmasını destekliyor, ancak oligarşi yanlıları rekabetin kendilerini tehdit ettiğini hissediyorlar diyor. 267 ARF, blokajın sona ermesiyle ucuz Türk ürünlerinin sel gibi akmasından ve Türkiye nin daha gelişmiş ekonomisine bağımlı kalma sonucunu doğurmasından endişe duyuyor Burcu Gültekin, The Stakes of Opening the Turkish Armenian Border, Anadolu Araştırmaları Fransız Enstitüsü, Türkiye-Kafkas Araştırma Programı, Ekim Türk-Ermeni Sınırının Yeniden Açılmasının Ermenistan Ekonomisine Etkileri Üzerine Bir Çalışma, a.g.e. 263 Kriz Grubu na verilen mülakat, Türk Ermeni İş Geliştirme Konseyi başkanı Kaan Soyak Ankara, 2 Nisan Burcu Gültekin, The Stakes of Opening the Turkish Armenian Border, a.g.e. 265 Ashot Yeghiazarian, Prospects of Armenian-Turkish Economic Relations, Yerkir Online, 18 Temmuz Türk-Ermeni Sınırının Yeniden Açılmasının Ermenistan Ekonomisine Etkileri Üzerine Bir Çalışma, a.g.e. 267 Kriz Grubu na verilen mülakat, Erivan, Aralık Türkiye ile Sınırın Açılmasının Etkileri Tartışılıyor, Armenpress Haber Ajansı, 30 Eylül 2004; Atom Markarian, Ulaştırma Bakanı Türkiye ile Sınırın Açılmasını Ümit Ediyor, Armenia Report, RFE/RL, 4 Şubat 2004.

37 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa Türkiye nin doğusu için bir avantaj Ermenistan a açılmak, Türkiye için ekonomik faydadan çok risk getirebilir. Ermenistan ın 4.7 milyar dolarlık toplam ticaret hacmi, Azerbaycan ınkinin sadece onda birine tekabül ediyor ve ekonomisinin Türkiye nin 142 milyar dolara ulaşan ihracatı ve 205 milyar doları bulan ithalatı üzerinde önemli bir etkiye sahip olması beklenemez. 269 Erivan pazarları, Gürcistan ve İran üzerinden yapılan dolaylı ticaretle gelen Türk mallarıyla zaten dolmuş durumda. Bu nedenle Türkiye de kimileri, sınırın açılmasının ancak Rusya ve İran ı da içeren tam kapsamlı bölgesel bir Güney Kafkasya kalkınma planı çerçevesinde bir anlam taşıyacağını öne sürüyorlar. 270 Ancak sınırın açılması yine de küçük işletmeler için ticareti hareketlendirecek ve Türk tüccarların uzun zamandır Gürcistan sınırındaki yoğunluktan ve yüksek ulaştırma maliyetlerinden şikayet ettikleri, nüfus yoğunluğunun az olduğu ve izole durumdaki Kars, Iğdır, Trabzon ve Erzurum gibi doğu sınır kentlerinin ekonomilerini kalkındıracaktır. 271 Kars ta, daha geniş ölçekte Kafkas lara açılımın bir adımı olarak Ermenistan sınırının açılmasına destek verenlerden den fazla imza toplandı. 272 Kars ve Iğdır lılar sınırın öte yakasına özellikle süt ürünleri, meyve ve kümes hayvanları satmak istiyorlar. 273 Güzel ve tarihi Ermeni kiliseleri, Ermenistan ın tarihi başkenti Ani ve Türkiye de sınırın hemen yanındaki diğer tarihi bölgeler, turizmi geliştirebilir ve sadece Ermenistan dan değil, diyasporadan zengin turistlerin yanı sıra diğer yabancı turistlerin de ilgisini çekebilir. 269 Azerbaycan ın toplam 39.8 milyar dolar olan ticaretinin 32.3 milyar dolarını ihracat oluşturuyor. Ticarete ilişkin rakamlar, CIA in 2008 tarihli World Factbook adlı yayınından alındı ve 2008 e ait veriler. 270 Sedat Laçiner, Türkiye-Ermenistan İlişkilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve Ekonomik Boyutu Ermenistan Araştırmaları, sayı 6 (2002). 271 Ermenistan için ulaştırma, yerel ürünlerin maliyetini yüzde 50 oranında artırıyor ki bu da normal koşullarda ek masrafların iki katına denk geliyor da Trabzon Serbest Bölgesindeki yaklaşık 30 işletme, Türk dışişlerine yazarak Gürcistan ın aldığı uygunsuz geçiş ücretleri hakkında şikayette bulundu. Bkz. Burcu Gültekin, The Stakes of Opening the Turkish Armenian Border, a.g.e. 272 Doğukapısı açılsın!, 1996 da başlatılan kampanya, kent haber.com. 273 Sema Kalaycıoğlu, Exploring Complementarities between Turkey and Armenia for Regional Cooperation: Potentials and Challenges, başlıklı konferans, Erivan, Ocak, B. SINIRLARIN AÇILMASININ ÖTESİNDE Ermenistan, Türkiye ye herhangi bir toprak talebi olmadığı konusunda güvence verirken Türkiye de bu arada 1915 öncesinde Ermenilerin yaşadığı bölgelerde bulunan dini ve dini olmayan bir çok yapı ve anıtla ilgili Ermenistan ın endişelerini gidermeli. 274 Bunu yapmak Türkiye nin kendi çıkarına, zira daha önce de belirtildiği üzere bu eserler önemli turistik cazibe merkezleridir. Van Gölü ndeki Akdamar adasında (Ermenice de Aghtamar), bulunan 10. yüzyıldan kalma Ermeni kilisesinin 3 yıl süren ve 2007 de biten restorasyonu, her ne kadar Ermeni yetkililer tarafından yeterli bulunmasa da, girişimlere iyi bir örnekti. 275 Türkiye, sınırın hemen içinde kalan ve 5. yüzyıldan 12. yüzyıla uzanan bir dönemden kalma görkemli anıt ve kiliseleri barındıran Ani nin restorasyonuna Ermeni uzmanların katılımını sağlarsa muhtemel uluslararası eleştirileri minimuma indirecektir. 276 Arpaçay Nehri üzerinden geçen bir köprü ya da ileride devreye girecek Gümrü-Kars karayolundan gelen tur otobüslerine sağlanacak özel imkanlarla burası Ermenistan dan doğrudan ulaşılabilen bir yer haline gelebilir. 277 Türkiye de milli eğitim bakanlığı ve yerel yönetimler, Ermenilerin Türk tarihine yaptığı katkıların öğretilmesine daha fazla ağırlık vermeleri konusunda 274 Ermenilerden kalan mirasın durumunu düzeltmek havayı yumuşatmayı sağlayabilir. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni-Fransız yorumcu Michel Marian, Paris, Kasım Bu ayrıca Ermeni mirası konusunu Avrupa da gündeme getiren Ermeni yetkililerin de desteğini arkasına alacaktır. Bu konuda bir öneri, meclis başkan yardımcısı Raffi Hovannisian tarafından 25 Ocak 2008 de Avrupa Konseyi parlamenter asamblesine sunuldu ve 26 parlamenter tarafından imzalandı ancak tartışmaya sunulmadı. 275 Kriz Grubu na verilen mülakat, Ermeni dışişleri bakanlığından bir üst düzey yetkili, Erivan, Şubat Ne var ki Türk makamlar, buranın ibadet mekanı değil müze olduğunu belirterek kilisenin kulesine yeni bir haç konulmasına izin vermediler. 276 Ermeniler tarafından kaleme alınan Ani ye Tecavüz: Türklerin restorasyonu başlıklı rapor, Türkiye yi yeniden inşa ettiği şehir duvarlarıyla tarihi dokuyu bozmakla, arkeolojik niteliklerini göz ardı etmekle ve buldozer ve kepçe dahil ağır makineler ve eğitimsiz işçiler kullanmakla suçluyor. Bir başka sorun da yetersiz denetim nedeniyle bölgedeki hazine avcılarının birçok bölgeyi kazmalarına ve mezar taşlarını kırmalarına engel olunamaması. Bakınız Türkiye, restorasyon standartlarının düşük olduğunu kabul etti ancak meydana gelen hasarın çoğunun nehrin öte tarafında kazı ve maden çalışmalarında dinamit kullanan Ermenilerden kaynaklandığını iddia etti. Yeni Şafak, 15 Şubat Bu, Ermenistan ın turizmi açısından bir nimet ve Türkiye için ekonomik bir avantaj olur. Daha izole bölgelerdeki güvenlik endişeleri son derece az olacaktır.

38 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 33 teşvik edilmeliler. Türkiye nin doğu şehirlerinde bulunan ve 1915 olaylarını tümüyle Ermenilerin Türkleri katletmesi şeklinde tasvir eden soykırım müzeleri kapatılmalı veya kökten bir değişime uğramalı. Resmi tabela ve işaretlerde yapıların Ermeni kökenlerini belirtmeme politikası da terk edilmeli. 278 Türkiye deki hava durumu raporlarına Erivan da dahil edilmeli. İlişkilerin normalleşmesine Ermenistan da, kamuoyu desteği sağlamak için atılacak bir başka adım da Ağrı Dağı nı Ermeni kökenliler dahil tüm tırmanıcılara bütünüyle açmak olacaktır. 279 Sınır açıldığında veya açılırsa iki taraftaki yerel yönetimler, sivil toplumun halihazırdaki başarılarını devam ettirmek üzere okullar, iş adamları ve turizm acenteleri arasında bağlantıların kurulması dahil sınır aşırı faaliyetleri aktif şekilde teşvik etmeliler. Aslında sınır resmi olarak açılmasa bile yukarıda sayılan adımlar atılabilir. C. TARİHLE YÜZLEŞMEK 2005 te en üst düzeye taşındığından bu yana Ankara, bir tarih komisyonunun 1915 olaylarını araştırması fikrini savunuyor. Meselenin halledilmesinin Türkiye ye de Ermenistan a da getirileri son derece fazla. Türkler, olayların Türk tarafınca anlatılışına hiç itibar edilmemesinden dolayı hayal kırıklığı içindeler. Ermenilerse yaşadıkları acıların ve kayıplarının Türkiye de yeterince kabul görmemesinden dolayı öfkeliler. Yargı süreci yalnızca İstanbul un İngiliz ve Fransız işgali altında olduğu 1919 yılında devam etti ve Osmanlı yönetimindeki bazı kişiler aleyhinde kararlar verildi, ancak bunları çok azı uygulandı. Türkiye yle Ermenistan arasında diplomatik ilişki kurulmasını sağlayacak bir anlaşmayla tüm önemli konuları ele alacak hükümetlerarası komisyonlar oluşturulması bekleniyor. Bu, meselelerin hallolmasında sorumluluğunun bir kısmını iki devlete yükleyecektir. Ancak Osmanlı dönemi tarihçileri, çoğunluğu karşı tarafın haksız olduğunu iddia ederek geçimlerini sağladığı için gerçeğin ne olduğu konusunda fikir 278 Örneğin tabelaların birinde sadece şunlar yazıyor: Hristiyan dönemden. 279 Diplomatlar, Ermeni ismine sahip dağcıların Avrupa veya Kuzey Amerika ülkelerinden birinin pasaportuna sahip olsalar da Ağrı Dağı na tırmanacak resmi Türk gruplara katılmalarına izin verilmediğini belirtiyorlar. Kriz Grubu na verilen mülakat, Batılı diplomat, İstanbul, Mart Yazılı hiçbir kural Ermeni kökenli dağcıları yasaklamıyor ancak güvenlik gerekçesiyle jandarmanın [bazı kişilerin] girişini yasaklama yetkisi bulunuyor. Kriz Grubu na telefonda verilen mülakat, Türk yetkili, Iğdır, Mart birliğine varmanın oldukça zor olacağını söylüyorlar. 280 Deneyimli bir arabulucu, tarihçiler her zaman kendi tezlerini destekleyecek kanıtlar getireceklerinden 281 tarih komisyonunun hiçbir şeyi çözemeyeceğine inanıyor. Ermeniler ayrıca Türk tarihçilerinin, soykırımın kamusal alanda dile getirilmesinin devlete hakaret olması gerekçesiyle Türk yasalarınca hala cezalandırılmasından korktukları için tarafsız olamayacaklarından endişe duyuyorlar. Bu nedenle, Türkiye ve Ermenistan ın girişimiyle bir tarih komisyonunun kurulması faydasız olabilir ya da en azından gecikebilir. 282 Dolayısıyla hükümetler, daha geniş zeminli tarih araştırmalarını kendileri teşvik ederek inandırıcılıklarını arttırmayı düşünebilirler. Eğitim bakanlıkları, okul kitaplarındaki önyargılı anlatımları temizlemek için birlikte çalışmalılar. Kurumlar, belirli bölgelerin tarihlerine ve oralarda yaşananların en kritik boyutlarına odaklanan araştırmalara kaynak sağlamak için daha fazlasını yapabilirler. Bu çalışmaların, diğer tarafın ve dış dünyanın nezdinde inandırıcı olabilmesi için, tarafların Ermeni, Türk ve üçüncü ülkelerden uzmanların katkılarına açık projeler gerçekleştirmeye çalışması gerekiyor. 280 Tarihi gerçekleri araştırmak için ikili bir komisyon fikri tarihçileri tarihin yargıcı konumuna getiriyor ki bu da arzu edilir veya mümkün bir durum değil. Dahası bu şekilde siyasetçiler omuzlarındaki bir yükten kurtulmayı hatta daha kötüsü tarihçileri yönlendirmeyi planlıyorlar gibi görünüyor.iki taraf da onlarca yılı kanıtlarını göstermekle harcadılar. Birisi daha önce kimsenin bilmediği, çığır açacak bir bilgiyi ortaya çıkarmadığı sürece her türlü uzlaşı, tarihi değil siyasi olacaktır. Kriz Grubu na gönderilen e-posta, Edhem Eldem, İstanbul, Aralık Tarih komisyonu hiçbir şeyi çözemez. Tarihçilerin amacı gerçek üzerinde uzlaşmak değil. Bu işin anahtarı, üçüncü bir tarafın devreye girmesi, tüm dünyadaki arşivlere ulaşması ve birincil kaynakları incelemesi ve Türk-Ermeni kültürünün ortak tarihine dair bir kitap hazırlamasıdır. Kriz Grubu na verilen mülakat, David Phillips, eski arabulucu, Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu, New York, 3 Şubat Bu gülünç. Devletler arası bir komisyon kurmak bunu izole etmeye çalışmak, baskıya maruz bırakmak demek oluyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direktörü, Londra, 2 Mart Saygın bir Türk yorumcu, resmi bir komisyonun, bir matematik denkleminde değeri bilinmesi gerekmeyen, ortadan kalksa bile hiçbir etkisi olmayacak etkisiz değişken den farkı olmayacağını savundu. Ona göre soykırım meselesinde uzlaşmaya varmak iki halk için de bir barut fıçısı ve bu nedenle ilişkilerde genel normalleşme sağlandıktan sonra sessizce bir kenara itilmesi muhtemel. Kriz Grubu na verilen mülakat, Şubat 2009.

39 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 34 Türkiye de daha fazla araştırma için zaten bir destek bulunuyor. 283 Cumhurbaşkanı Gül, dışişleri bakanlığı görevini yürütürken Osmanlı arşivlerinin daha iyi kataloglanması gerektiğinden söz etmişti. 284 Önde gelen Türk kökenli bir Amerikalı ya göre Ankara, Washington da Ermeni diyasporasına karşı yürüttüğü pahalı ticari lobi faaliyetlerine son verip bunun yerine kaynaklarını araştırmaların finansmanında kullanırsa ahlaki açıdan avantajlı konuma geçebilir. 285 Türkiye nin ABD büyükelçisinin zamanının ve siyasi sermayesinin üçte ikisini 1915 hakkında mücadele etmekle harcadığı düşünülürse Türkiye, bu meseleyi bir kenara bırakarak kazançlı çıkacaktır dönemi üzerine çalışmalar Ermeni tarafında daha ilerlemiş olsa da hâlâ bazı boşluklar mevcut. Ermeni arşivlerinin dünya çapında tamamen ve şeffaf biçimde kataloglanması yararlı olacaktır. Tıpkı Ermenilerin Türk arşivlerine erişim konusunda şüpheci olabilmeleri gibi Türkler de Ermenilerin bazı şeyleri sakladıklarına inanıyorlar. Milliyetçi nitelikteki Ermeni isyanlarının Osmanlı İmparatorluğu ndaki rolü, iki tarafın da siyasi 283 Pek çok Türk gerçekte ne olduğunu merak ediyor. Komisyon kurulması sağlıklı olur. Buna kendimiz için ihtiyacımız var. Kriz Grubu na verilen mülakat, AK Parti yetkilisi, Ankara, 20 Şubat İktidardaki AK Parti ye yakın bir yorumcu, Türkiye nin tek taraflı olarak bir komisyon kurmasını ve Ermenileri katılıma davet etmesini önerdi. Bu, uluslararası arenada samimiyetimizi ve cesaretimizi kanıtlamakla kalmayacak aynı zamanda kendi aramızdaki üzücü ve tehlikeli bölünmeleri de önleyecektir. Abdülhamit Bilici, Ermenilerden bağımsız olarak tarih komisyonumuzu kendimiz kuralım, Zaman ve Today s Zaman, 20 Aralık Kamuoyuna anlatılması için gerekli arşiv çalışmaları zamanında yapılmamıştır. Veya gerekli alt yapı ve tasnif çalışmaları tamamlanamadığı için istenilen düzeyde hizmet verilmemiştir. Bu durum dışarıda Türkiye sanki birşeyleri gizliyor inancının oluşmasına yol açmıştır. Gül, T.B.M.M de yaptığı konuşma, a.g.e. 285 Kriz Grubu na verilen mülakat, Osman Bengur, ilk Türk kökenli Amerikalı Kongre adayı, Washington, Şubat da Türkiye soykırımı tanıyana ve mağdurların itibarını iade edecek adımlar atana dek yıllık 3 milyon dolar olduğu tahmin edilen lobi harcamalarıyla Türkiye ye yapılan yardımın azaltılması için Kongre de bir çalışma yapıldı ancak bu hiçbir zaman bir yasaya dönüşmedi. 286 Amaç saptamak değil temizlemek olmalı. Her şeyin yavaşça ilerleyeceği bir süreç olmalı. Türkiye, Ermenilerin evet demesi için beklemekten vazgeçmeli ve işine bakmalı. Türklere kötü bir olayın yaşandığını ve bunun sorumluluğunun alınması gerektiğini ifade etmeleri gerekiyor. Kriz Grubu na verilen mülakat, Türkiye için çalışan saygın bir Amerikalı lobi üyesi, Washington, Şubat amaçlarla kullandığı ve araştırılması gereken bir alan olarak gözüküyor. 287 Ermeni bakış açısının diplomatik temsiline ön yargıyla yaklaşmadan şu söylenebilir ki eğer bir devlet olarak Ermenistan, uzlaşma süreci boyunca soykırımın tanınması kampanyalarıyla Türk tarafını provoke etmekten kaçınırsa sürece daha çok yardımcı olacaktır. 288 Karşılıklı uzlaşmacı adımların desteklenmesi bağlamında Ermenistan, Türk diplomatlarına ve başkalarına karşı yaklaşık on yıl süren ASALA saldırılarını kınarsa bunun da Türk kamuoyu üzerinde büyük etkisi olacaktır. Birçok Ermeni, Türkiye ye soykırımı ancak dış baskı yoluyla tanıttırabileceklerine inanıyor. 289 Ancak TBMM nin ortaya koyduğu gibi yoğun uluslararası baskı kampanyalarıyla Türkiye ye tarihini tek yanlı ve yanıltıcı değerlendirmelerle yeniden yazdırmayı empoze edebileceklerini sananlar fena halde yanılgı içindedirler. 290 Ancak bazı Türk ve Ermeni diyaspora örgütlerinin farz etmeye eğilimli olduğu gibi ilerleme, karşı tarafın tamamıyla yok sayılmasıyla mümkün değil. 291 Eğer Türkiye yi sürece katmak ve onu ikna etmek istiyorsa Ermeni tarafı, 1915 olayları öncesi, olayların kendisi ve sonrasına dair söylemini ve bu 287 Osmanlı Ermenilerinin çoğu köylüydü, siyasetten uzaktı ve patrikliğe bağlı hissediyordu. Azınlıklardı ve yerel aşiretlerden korkuyorlardı; genel karakteristik olarak da savaşçı değillerdi. İhtilalcilerin rolü, iki taraftaki romantik hikayelerden ibaret ve milli tarihin parçası olarak abartılıyor. Gerçek anlamda bir toplum tarihi yok. Hepsi ideolojik örneğin 1915 e dair 1920 lerin Ermeni edebiyatıyla günümüz edebiyatı arasında dağlar kadar fark var. Kriz Grubu na verilen mülakat, Ara Sarafyan, Gomidas Enstitüsü direktörü, Londra, 2 Mart Bu bizim için son derece önemli. Uluslararası düzeyde sürekli aleyhimize çalışan bir ülkeyle muhatap olmamız mümkün değil. Kriz Grubu na verilen mülakat, üst düzey Türk yetkili, Ankara, Şubat Kriz Grubu na verilen mülakatlar, resmi ve gayri resmi temsilciler, Erivan, Şubat İktidar ve ana muhalefet partilerinin açıklaması, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 13 Nisan Tarihin karanlık yüzüyle karşı karşıya olduğumuz bir sürece girdik dayatılma yapılması tüm çabaları boşa çıkaracak. Tartışmanın marjinal kalmasına neden olacak. Sonunda ortada Ermenistan dan özür dileyen bir avuç aydın kalacak. Kriz Grubu na verilen mülakat, İbrahim Kalın, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı SETAV direktörü, Ankara, 19 Şubat Hikayede iki tarafın olduğu kabulü yüzeysel. Ama bu, yerkürenin düz olup olmadığı veya suçlunun suçunu itiraf ederek ne kadar ceza indirimi alacağını tartışmakla aynı şey. Bir akciğer sağlığı derneği bir tütün şirketiyle tartışmaz ki. Bizim için durum öyle değil. Kriz Grubu na verilen mülakat, katı tutumlu Ermeni-Amerikalı lobi üyesi Washington, Şubat 2009.

40 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 35 söylemdeki çelişkileri araştırmaya, tartışmaya açmak zorunda kalacaktır. 292 VII. SONUÇ Benzer şekilde Türkiye, Osmanlı nın hatalarını tümüyle inkar etme politikasını sürdürmezse daha makul bir tutum almış olur. Bir Ermeni diplomat, Ermeni toplumunu kazanmak için Türkiye nin pek az şey yaptığını söylüyordu. 293 Türk yetkililer, Ermeni kökenli Türk yurttaşların eşit muamele görmeleri için tüm yükümlülükleri yerine getirmeliler, zira buna ters düşen en küçük şey Ermenistan da derhal kamuoyuna yansıyor ve ilk Cumhuriyet döneminde el konulan Ermenilere ait mallar konusunun çözümü de dahil olmak üzere pek çok meselede Türkiye ye güvenmemek için yeni bir neden olarak görülüyor. 294 Bazılarına göreyse tüm bunlardan önce Türk tarafı, Ermeni bakış açısını daha çok anlamaya çalışmalı. Eski büyükelçi Vural a göre: Bu, tarihçiler tarafından çözülecek bir sorun değil. Bunu çözmek siyasetçilere düşer. geçmişte olanlar, bir piskoloji, bir güvensizlik, bir korku ve bir travma yarattı kendimizi bir çıkmaza soktuk. Biz ilk önce hiçbir şey olmamış gibi davrandık. Şimdiyse evet bir şeyler olmuş ama [ölümler] iki taraftan diyoruz. Yarın bu tartışmalar nerelere gidecek bilmiyorum. Ancak piskolojik düzlemde yapabileceğimiz bazı şeyler var. Önemli olan, acıya duyarsız olmadığımızı ve empati kurabileceğimizi gösteren bir yaklaşım içinde olmak Önde gelen Türk akademisyenlerden Halil Berktay, soykırımın bir an önce tanınması için dışarıdan dile getirilen taleplerin güçlü bir tepkiye neden olduğunu ve [Türkiye de] militarist, milliyetçi düzenin elini güçlendirdiğini belirtiyor. Bu, iyi bir iletişim stratejisi değil. Türk halkının dinlemesini sağlayamaz. Tatışmanın tamamen Ermeni milliyetçilerinin istediği gibi soykırımın tanınması siyaseti ile Türklerin istediği gibi soykırımın reddedilmesi siyaseti arasında kutuplaşmaya dönüşmesine neden oluyor. Ne yazık ki Ermeni/diyaspora toplumunun birçok kesimi bu itirazı anlamakta güçlük çekiyor. Kriz Grubu na gönderilen e- posta, 29 Mart Kriz Grubu na verilen mülakat, New York, Şubat te imzalanan Lozan Antlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda Ankara, Ermeniler gibi gayrimüslim azınlığın haklarını koruyacağına söz vermişti; ancak Lozan ın uygulanışı bunu ihlal etmek bir yana genel kuralın istisnası haline geldi. Bkz. Bir Yabancı laştırma Hikâyesi: Türkiye de Gayrimüslim Cemaatlerin Vakıf ve Taşınmaz Mülkiyet Sorunu, Türkiye Ekonomi ve Sosyal Etüdler Vakfı TESEV, Mart Volkan Vural, Taraf gazetesine verdiği mülakat, Eylül 2008, Kriz Grubu na verdiği mülakatta da bunu doğruladı, İstanbul, 24 Şubat Türkiye ve Ermenistan da mevcut uzlaşma sürecini destekleyen bir çok güçlü neden var: aydınların ortak yeni bir zemin bulmak için çaba göstermeleri, yetkililerin yeni fikirleri tartışmaya istekli olmaları ve kamuoyunun olumlu yaklaşımı. Ermeni diyasporasında da yeni eğilimler açığa çıkıyor ve bu süreç ABD, AB ve Rusya gibi dış güçlerin desteğine sahip. Bir sonraki adımlar olan diplomatik ilişkilerin kurulması ve sınırların açılması, Türkler ve Ermeniler için barışçıl bir gelecek ve iki ülkede de daha fazla refah isteyen yeni bir kitlenin yaratılmasına katkıda bulunabilir. Ermenistan, Türkiye nin Irak Kürdistanı yla ilişkilerini normalleştirmeye başlamasının, Kıbrıs ta çözüm müzakerelerini desteklemesinin ve Cumhurbaşkanı Gül ün Erivan ı ziyaret etme kararı almasının işaret ettiği üzere komşularıyla ilişkilerini sağlamlaştırma konusundaki samimiyetinden cesaret almalıdır. Türkiye, söz konusu ziyarete iki ülkede de verilen kamuoyu desteğinden cesaret almalı, samimiyeti ve Anadolu Ermenilerinin tarihine ve mirasına saygılı olduğu konusunda Ermenistan ı ikna etme çabalarını artırmalı. Tarihi dosyaların kapatılması konusunda şeffaf hareket etmenin Türkiye için ödülü büyük olacaktır. Bir kere Ermeni meselesi, doğrudan ilgili olmayan başka birçok konuyu zehirleyebilir, ancak geçmişi dürüstçe ele almaya hazır olduğu algısını oluşturması, Türkiye nin başka alanlardaki tezlerini güçlendirebilir. Ermenistan la uzlaşma, Türkiye nin AB hedeflerine dair samimiyetinin altını daha da çizecek ve Türkiye nin enerjik bir bölgesel güç olarak yükselen profiline katkıda bulunacaktır. Ermenistan şundan emin olmalı ki, Türkiye sınırın açılmasıyla Dağlık Karabağ dan çekilinmesini birbirinden ayırmak suretiyle ödün verse bile Ermenistan ın Azerbaycan la ihtilafında ilerleme olmadan normalleşmenin sürdürülebilmesi mümkün olmayacaktır. Dağlık Karabağ sorunu belirsiz bir süreliğine askıda kalmaya devam ederse Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan ve genel olarak bölgenin tümünün kalkınması ve güvenliği bundan zarar görecektir. Ermenistan daki yeni realizm ve hâlâ muhafazakar olan Ermeni diyasporasının bir kısmında gözlemlenen Türkiye ye ulaşma eğilimi cesaret verici. Uzlaşmacı yaklaşımın getirilerinden kuşku duymaya devam eden Ermeniler, soydaşlarının çoğunun ne istediğini dikkate almalılar. Eğer amaç, cezalandırma, tazminat ve topraksa, geçtiğimiz 90 yılın başarısızlık öyküsü onları bunun çıkış yolu olmadığına ikna etmek için yeterli olmalıdır. Geçen on yıl boyunca kabul edilen soykırım ile ilgili uluslararası yasa taslakları, Türkiye yi kendini savunma yolları aramaya itmiş ve böylece Ermenistan la normalleşmeyi istemeye teşvik etmiş olsa da, geçmişte

41 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 36 yapılan hatalar için özür dilemeye istekli akademisyenler arasında bile bu tür taslakların Türkiye yi soykırım etiketini kabul etmeye ittiği yönünde bir işaret yok. Ancak Ermeni lerin amacı, 1915 olaylarına ilişkin görüşlerinin Türkiye tarafından kabül görmesi ise bu, yalnızca Türklerin Ermeniler ve diğerlerince dile getirilen tezlerin gerçekliğine ikna olmalarıyla mümkündür. Bu ayrıca, Türkiye nin tehdit altında olmadığına, toprak iddialarının gündeme getirilmeyeceğine inanmasına ve Ermenilerin de Türklerin yaşadığı acıları anladıklarını göstermelerine bağlıdır. Ermeniler şunu anlamalılar ki doğrulara ulaşmak üzere yapılacak dürüst akademik çalışmalar, Türk aydınlarının ülkelerinin tarihindeki boşlukları doldurmalarının yegane yöntemidir ve bu nedenle bu süreçte kendilerinin de yer alması gerekmektedir. Üçüncü ülke siyasetçileri, karşılıklı güvenin artması için ellerinden gelen her şeyi yapmalılar. İçerde seçmen tabanlarını memnun etmekle uluslararası ilişkilerdeki ilerlemeye zarar vermemek arasındaki dengeyi dikkatlice kurmalılar. Parlementoların diğer ülkelerin tarihleriyle ilgili siyasi kararlar alma biçimlerini yeniden gözden geçirmeliler. Zira söz konusu kurumlar, kendi ulusal geçmişlerinin karanlık kesitleriyle ilgili olarak bu kadar açık sözlü değiller. Ermeni ve Türk sivil toplumuyla akademisyenleri, Osmanlı İmparatorluğu çökerken neler olduğu konusunda ortak bir anlayışa doğru ilerliyorlar ve bu çabalarında yardım görmeliler. Fakat bugüne ve geleceğe de odaklanmaya ihtiyacımız var ve bu da hem Türkiye nin hem de Ermenistan ın şu an attıkları adımlarla gerçekleştirilebilir. İstanbul/Erivan/Bakü/Brüksel, 14 Nisan 2009

42 Kriz Grubu Avrupa Raporu N 199, 14 Nisan 2009 Sayfa 37 EK A TÜRKİYE VE ERMENİSTAN HARİTASI