TÜRKÇEDE MİKTAR KAVRAMI ve SAYI SİSTEMİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY TÜRKÇEDE MİKTAR KAVRAMI ve SAYI SİSTEMİ * Muharrem DAŞDEMİR ** ÖZET Dillerde sınırlı ama önemli bir yer tutan kemiyet ifadeleri Türkçede çokluk eki, belirsiz sıfat/zamirler, miktar zarfları ve sayı sıfatları ile sağlanır. Çokluk eki, belirsiz sıfat/zamirler ve miktar zarfları yaklaşık bir miktar belirtirken, sayı sıfatları kesin bir miktar bildirir. Türkçenin, diğer Altay dilleri gibi çokluk kategorisini dil tarihinin yakın bir döneminde geliştirdiği anlaşılmaktadır. Miktar bildiren zarf, sıfat, zamirler Türkçenin tarihî ve çağdaş lehçelerinde belli oranlarda bulunmaktadır. Tarihî ve çağdaş lehçelerde miktar bildiren kelimelerin birçoğu ortak olsa da bazı farklılıklar da vardır. Türkçe, yaklaşık miktar bildiren kelimeleri üretirken tüken-, bit-, aş-, geç-, yığ-, topla- vs. anlamına gelen fiillere, kötü, feci, korkunç vs. gibi anlamlar içeren olumsuz sıfatlara ve soru/işaret zamirlerinin miktar eki almış biçimlerine müracaat etmiştir. Türkçenin sayı sistemi ise bugün genel hatlarıyla medeni dünyanın birçok kültür diliyle benzerlik göstermektedir: Onlu kat sayı ve onluk taban sistemi. Çarpma ve toplama ilişkisi sayıların sırasını değiştirmek suretiyle belirlenmektedir arası sayılarda onluk katların adlarının her sayıda olmasa da bazı sayılarda onluk tabanın onluk kat sayı ile çarpılması neticesinde oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Fakat Türk lehçeleri arasında onluk taban konusunda farklılıklar da görülmektedir: Çağdaş lehçelerden Karaçay-Malkar Türkçesi yirmilik taban, Halaçça ise otuzluk ve kırklık karma taban kullanmaktadır. Halaççadaki sisteme Dedem Korkut Kitabı nda da rastlanır. Tarihî lehçelerden Köktürkçe başka hiçbir dilde bulunmayan bir sonraki onluk taban şeklinde özgün bir sayı sistemine sahiptir. Anahtar Kelimeler: Sayı sistemi, miktar ifadeleri, Türk lehçeleri, Eski Türkçe, çokluk. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmıģ ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiģtir. ** Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, El-mek: mudas35@gmail.com

2 310 Muharrem DAŞDEMİR QUANTITY CONCEPT AND NUMERIA SYSTEM IN TURKISH ABSTRACT The quantity statements taking sıgnificant but sıgnificant places in the languages are provided with plural appendix, indefinite adjective/ adverb, adverb of quantity and numerie adjective s in tukish language. While plural appendix, indefinite adjective and adverb and adverb of quantities are expressed approximate quantity, numerie adjectives Express a certain quantity. It is understood that Turkish, like other Altai languages, developed its language plural category in near period of language history quatity expressed-adverbs, adjectives and pronowns are available in certain amounts in Turkish history and its contemporary dialects. Although some of quantity expressing- words in historic and contemporary dialects have some common features, they are different features, while Turkish produces approxinate quantity exressed words, ıt appeals to the werbs meaning to be exhausted, to end, to pass over, to pass, to amass, to collect and to negative adjectives meaning such as tragic, terrible, bad and to the shapes of guantity added of interrogative and demonstrative pronoun. Turkish Numeric system indicates similasities with a number of cultural language of civiliged world with its general lines. Decimal Fraction and decimal system. The recationship between addition and Multiplication is determined by changing the orders of the numbers. In the numbers from 10 to 100, ıt is understood that the names of decimal fraction are formed as a result of multiplied decimal numbers with decimal fraction even if iı ısnt in every number. But ıt is seen that there are some differations between Turkish dialects as regards Decimal system. Of contemporary dialects, Karaçay-Malkar Turkish has been using vigesimal number system torty and fourty mixed based numeric system have been used in Halacion. The system Halacion is met in Dede Korkut s book. Of historic dialects, Kokturk is of another decimal numeric fraction which is nt met in other dialcets. Key Words: Numeric system, quantity statements, Turkish dialects, Old Turkic, plural. Kâinatta nesneler ya tek ya birden fazla ya da bir grup nesne hâlinde bulunur. Dil dışı dünyadaki nesnelerin nicelik bakımından bu durumları -Çince, Vietnam dili gibi birkaç istisna dışında- dillerin morfolojik yapısında ifadesini bulur. 1 Dillerden kimileri, sayılabilen nesnelerden tek (Ör. Rusça), iki tane (Ör. Arapça) ya da üç tane (Ör. Fiji dili) olanı morfolojik yapılarında ekleme veya bükümlemelerle belirlerken, çoğu dil sayılabilen nesnelerin bir ya da birden fazla oluşunu, yani teklik veya çokluk hâlini ifade etmekle yetinir. Miktar ifade etmenin başka ve daha eski bir yolu ise bazı lügat morfemlerinin yardımına başvurmaktır. Miktar kavramına haiz bir varlığın tamamı nı, çoğu nu, yarısı nı, birazı nı, azı nı, hiçi ni ifade etmek için diller birtakım belgisiz sıfat/zamir, zarf ve edatlardan yararlanır. 1 John Lyons, Kuramsal Dilbilime Giriş, Çev. Ahmet Kocaman, TDK yay., Ankara, 1983, s. 255.

3 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 311 Fakat gerek çokluk ekleri gerek belgisiz sıfat, zamir ve zarflar, bir nesnenin sadece oluşunu-olmayışını, azlığını-çokluğunu belirtir; kesin bir değer ifade etmez. Oysa modern hayat içerisinde kemiyet ifadeleri, sınırlı ama çok önemli bir yer tutar. 2 Sadece fen ve iktisat bilimlerinin matematiksel hesaplamaları değil, gündelik konuşmalarımızın büyük bir kısmı da kesin bir değer gösteren kemiyet ifadelerine ayrılır: beş yaşında, on lira, 1500 kilometre, üç kardeş, saat altı, üçüncü soru, on defa vs. Kesin bir miktar gösteren bu ifadeler gelişmiş bir sayı sistemine dayanır. Türkçe, bilinen tarihi içinde her üç yönteme de sahip olmuş ve en eski metinlerinden itibaren kemiyet ifadelerine sıkça yer vermiştir. 1. Türkçede Miktarın Morfolojik Yolla Ġfadesi Türkçede bir nesnenin tek ya da birden fazla oluşu kelime tabanında ayırt edilir. Bugün, Çuvaşça dışında bütün Türk lehçeleri kelimelerin çokluk tabanını, teklik ya da genellik biçimlerinden /+ler/ eki ile (Çuv.: /+sem/ 3 ) ayırır: Bu kitap+lar, yanımdaki kişi+ler. Fakat Eski Türkçe döneminde günümüzün aksine bu ekin kullanım alanı çok sınırlı idi ve bundan başka şu çokluk ekleri de vardı: /+GÜn/ : ini erkek kardeş - iniy+gün+üm erkek kardeşlerim, kelin gelin - kelin+gün+üm gelinlerim. /+En/ /+t/ /+z/ /+s/ : oğul oğul - oğl+an oğullar, er er - er+en erler. : tigin şehzade - tig+it şehzadeler, oğul oğul - oğl+ıt oğullar. : ok boy - Og+uz boylar, ben ben - *bi+z ben ve ait olduğum grup. : ışbara bey - ışbara+s beyler. Bugün bu listede yer alan çokluk ekleri ya kelime kök/kökenine yapışarak kaybolmuş ya da bir isimden isim yapım eki hüviyeti almıştır. 4 Gerek Türkçenin gerek diğer çoğu Altay dilinin çokluk için birden fazla eke sahip olması, buna mukabil Korecenin çokluk için hiçbir ek barındırmaması 5, Eski Türkçeden günümüze uzanacak şekilde Türkçede yalın hâldeki isim kök/köken/gövdelerinin bir nesnenin teklik biçimi yerine türünü/cinsini göstermesi 6 (Ör.: Kişi oġlı ḳop ölgeli törimiş İnsanoğlu/insanoğulları hep ölümlü doğmuş. KT K/10.), Altay dillerinin teklik/çokluk ayrımına dil tarihinin çok yakın dönemlerinde başvurduğunu düşündürmektedir. Anlaşılan Altay kavimleri Sibirya nın derin vadilerle bölünmüş ormanlık kuytularından geniş bozkırlara çıkınca başka dillerle temas etmiş ve bu temas neticesinde çokluk kavramına ulaşarak bunu dillerinin morfolojisinde ifade etme ihtiyacı duymuş; bu maksatla birtakım kelimelerden ekler geliştirirken başka dillerin çokluk eklerini denemekten de geri kalmamıştır. Örneğin Eski Türkçedeki /+GÜn/ eki halk manasına gelen kün kelimesiyle (krş. ele güne karşı), /+En/ eki Farsçanın /+ān/ çokluk ekiyle birleştirilebilir. Bang a göre /+ler/ eki de ula- fiilinin geniş zaman sıfat-fiil eki almış biçiminden doğmuştur 7 : ula-r > /+ler/ 8. 2 Efrasiyap Gemalmaz, Türkçede Sayı Sisteminin Derin Yapısı; /Bir/ in ve /Sıfır/ ın Alomorfları Olarak /Ø n / (/bir/ /Ø 1 / ve /sıfır/ /Ø 0 /), Türkçenin Derin Yapısı, Haz. Cengiz Alyılmaz-Osman Mert, Ankara, 2010, s Feyzi Ersoy, Çuvaş Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Nadir İlhan, Türk Dilinde Çokluk, Manas yay., Elazığ, 2009, s İlhan, age, s K. Grönbech, Türkçenin Yapısı, çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara, 1995, s James Rusell Hamilton, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çev. Vedat Köken, TDK Yay., Ankara, 1988, s Bu ekin kökeniyle ilgili daha başka görüşler için bk. İlhan, age, s

4 312 Muharrem DAŞDEMİR Yine de başlangıçta bu ekler gerçek anlamda bir çokluk ifade etmiyor, grup hâlindeki varlıkları gösteren bir kolektiflik/beraberlik eki olarak kullanılıyordu. Köktürkler eski dil tipini muhafaza ederken, Doğu Türkistan ın kozmopolit şehir hayatına adapte olan Uygurlar, başka kültürlerin etkisiyle düşünce sistematiğini yeniden formatlamış ve yeni bir dillik ifade yaratmıştır. 9 Neticede eski kolektiflik eklerinden biri (/+ler/), ötekilere galebe çalarak hakiki bir çokluk eki olarak yaşama şansı bulmuştur. 2. Türkçede Miktarın Söz Dizimsel Yolla Ġfadesi Türkçe -tarihî lehçeleri de dâhil- niteliği ve niceliği değişen oranlarda belirsiz miktar ifadelerine ve bazı küçük farklar dışında çoğu lehçelerde ortaklaşan, öte yandan belli başlı kültür dillerine de eklemlenen gelişkin bir sayı sistemine sahiptir Tarihî ve ÇağdaĢ Lehçelerde Belirsiz Miktar Ġfadeleri Miktar kavramına haiz bir varlığın tamamı nı, çoğu nu, yarısı nı, birazı nı, azı nı, hiçi ni ifade etmek için Türkçe, daha Köktürk döneminde miktar bildiren birtakım belgisiz sıfat/zamir, zarf ve edatlara sahipti. Zaman içinde bunlara gerek türetme/birleştirme gerek ödünçleme yolu ile yenileri eklenmiştir: 10 Kkt.: Barı hepsi, kamag hepsi, näñ hiç 11 ; sıñar yarım 12 ; az, azça, azkıńa azıcık, üküş çok 13 ; ança o kadar, antaġ onca, ärtiñü pek çok, bunça bu kadar, buñsız bol bol, ḳalısız eksiksiz, pek çok, idi/edi hiç, kärgäksiz gereğinden fazla, kiçig pek az, ḳop/ḳopın hep, tamamıyla, nänçä ne çok, sansız sayısız, takı daha, daha çok, tüketi hep, tümüyle 14 ; sayu her 15 ; artuk fazla 16. EUT: tükel bütün, hep 17 ; ḳoduru tamamıyla, tam, tolp hep, bütün, top hep, bütün 18 ; kamaġu hep beraber, kamaġun hep, alḳu bütün, barça bütün, bütün, kaçañ ne kadar, çok, tüzü bütün, yomḳı bütün 19 ; köp hep 20 ; ayıġ çok 21, yarım 22. Krh.: bazıları 23 ; tegme her, kamug bütün, hepsi, her, her 24 ; ked çok, iyice, telim çok, aşru aşırı, çok, e en, daha, beter 25. HrT: cem pāre 26 parça ; cümlesi, hemeleri hepsi 27 ; i en çok, köprek daha çok, niçe, h ç, ġāyet, ziyāde Grönbech, age, s Yapıları farklı olmadıkça kelimeler ilk geçtiği lehçe itibarıyla verilmiş, sayılar ile kurulan teşkiller (biri, birkaç, biraz, hiçbir vs.) hariç tutulmuştur. 11 Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, yay: Mehmet Ölmez, Ankara, 2000, s Tekin, age, s Tekin, age, s Tekin, age, s Tekin, age, s Tekin, age, s A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara, 1988, s Gabain, age, s Gabain, age, s Gabain, age, s Gabain, age, s Gabain, age, s Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 1996, s Hacıeminoğlu, age, s. s Hacıeminoğlu, age, s Recep Toparlı-Hanifi Vural, Harezm Türkçesi, Tokat, 2007, s Toparlı-Vural, age, s Toparlı-Vural, age, s. 46.

5 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 313 KpT: buçuk, çok, öküşrek daha çok 29 ; iksük 30. EAT: her ki/her kim kim, herhangi biri, her kimesne, her kimse, kimi, ḳamu 31, ḳatı çok, yavlaḳ çok, çok 32. Çağ.: ḳalın çok, sayısız 33 ; yaman çok, bes çok, b ḥad sınırsız, çok, bisyār çok, çok, muḥkem fevkalade, çok, tamamen 34. Osm.: bütün, bütün, 35 ; hepsi, çoğu, beheri, herkes, kāffesi hepsi 36 ; pek, oldukça, son derece, aşırı 37 ; çeyrek < çāryek 38. STT: az buçuk, sınırsız, yığın yığın 39 ; tümü 40 ; azıcık, aşağı yukarı, epey, kıt, seyrek, defalarca, ekseri, ekseriya, kısmen, müthiş 41 ; feci, fena, dehşet (argo), süper (argo). Azr.: here, heç käs 42 ; tamam 43. Gag.: türlü pek çok. 44 Tkm.: ençeme birtakım, esli hayli, ähli bütün 45 ; örään pek, çok 46. Özb.: mol bol, bütünläy büsbütün, åzmunçä az, biraz, säl biraz, çäksiz sınırsız, cüdä pek çok, käm az, nihåyät son derece, täläy çok 47 ; säl-päl biraz 48. YUy.: barliq bütün, tamamı, qandaqtu herhangi bir, qaysidu herhangi bir 49 ; kimdur bazısı, nemidur bazı şeyler, intayin tamamen 50 ; tolimu çok, zäp gayet, çok 51 ; ḫoymu/ḫoyma 52 < *ḫayli yime çok, büsbütün. Kzk.: öte çok, asa çok, ciyi sık, çok, tım pek, çok, talay hayli Hanifi Vural- Recep Toparlı, Kıpçak Türkçesi, Sivas, s Vural-Toparlı, age, s Kâzım Köktekin, Eski Anadolu Türkçesi, Fenomen yay., 1. bs., Erzurum, 2008, s Köktekin, age, s Janos Eckman, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, İstanbul Ü. yay., İstanbul, 1988, s Eckman, age, s Faruk K. Timurtaş, Osmanlı Türkçesi Grameri: Tarihî Türkiye Türkçesi Araştırmaları III, İstanbul Ü. yay., 3. bs., İstanbul, 1983, s Timurtaş, age, s Timurtaş, age, s Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay., 3. bs., İstanbul, 1989, s Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay., Ankara, 2003, s Korkmaz, age, s Korkmaz, age, s Yavuz Kartallıoğlu-Hüseyin Yıldırım, Azerbaycan Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Kartallıoğlu- Yıldırım, age, s Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Mehmet Kara, Türkmen Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Kara, age, s Rıdvan Öztürk, Özbek Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Z. M. Ma rufov vd., Özbek Tilining İzahli Lugati, C. 2, Özbekistan CCR Fenler Akademiyasi yay., Moskva, 1981, s Habibe Yazıcı Ersoy, Yeni Uygur Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Ersoy, Yeni Uygur Türkçesi, s Ersoy, Yeni Uygur Türkçesi, s Emir Necipoviç Necip, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, çev. İklil Kurban, TDK Yay., Ankara, 1995, s. 167.

6 314 Muharrem DAŞDEMİR Krg.: bütkül bütün, bardık bütün 54, bardıgı hepsi 55, ayabay pek çok, dalay pek çok 56. KrKlp.: jartı yarım 57 ; anağurlım biraz, azğantay biraz, azıraq biraz, köbinese birçok, kütä pek, çok, oğada pek, çok, qanday çok, ne kadar, tegerañ biraz 58 ; qatarı herkes 59 ; solğurlım/soğurlım o kadar, mol-molaqay bol, çok, azlap biraz, bunşama/bunşelli bu kadar, sonşa/sonşama/sonşelli o kadar, onşama/onşelli o kadar, çok, usınşa/usınşama o kadar, barınşa mümkün olduğu kadar 60. Nog.: sav/savlay bütün 61, aylak hayli 62. Tat.: küpme birçok 63, şaḳtıy epeyce, baytaḳ epeyce, tulayım tamamen, bütün, tulısınça bütünüyle, öleşçe kısmen, yartılaş yarı yarıya, yış sık 64. BĢk.: b tä bütün, tŭtŭş bütün, tilähä nindäy herhangi bir, tilähä qayhı herhangi bir, baytaqqına hayli çok, k r biraz 65. Kr.Tat.: alayı hepsi 66 ; azaçık biraz 67 Krç.Ml.: aslam çok, fazla, sayın her 68 ; hazna biraz, igi kesek epeyce, hayt deb epeyce, tañ kesek epeyce, mardasız sınırsız 69. Kum.: harisi hepsi, her biri 70 ; lap en 71. Alt.: kezik bazı, bastıra bütün 72 ; süreen pek, çok, sırañay pek, çok, tım la çok, pek çok, korkıştu çok, pek çok, sürekey pek, çok Ferhat Tamir, Kazak Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Hülya Kasap Çengel, Kırgız Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Çengel, age, Çengel, age, Ceyhun Vedat Uygur, Karakalpak Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Uygur, age, s Uygur, age, s Uygur, age, s Dilek Ergönenç Akbaba, Nogay Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Akbaba, age, Mustafa Öner, Tatar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Öner, age, s Habibe Yazıcı Ersoy, Başkurt Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Yüksel, age, s Zühâl Yüksel, Kırım-Tatar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Ufuk Tavkul, Karaçay-Malkar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Tavkul, age, Çetin Pekacar, Kumuk Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Pekacar, age, s Figen Güner Dilek, Altay Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Güner, age, s

7 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 315 Hks.: tiksĭ bütün, tooza hep, bütün, parçan bütün, polğan-na her, say her, kömes az, biraz, nince-de birkaç, toldıra bütün, pray bütün 74 ; hayzı bazısı 75 ; uğaa çok, yeterince 76. Tuva: bügü bütün, hep, bürün bütün, tam, şuptu bütün, dooza hep, dögere hep, bütün, hamık bütün, tüm, hep, tödü bütün, hep, suvura bütün, hep, bürü her bir, çamdık bazı, şuptu bütün 77. Saha: aayı her, axsın her, xas dağanı birkaç, xas eme bazıları, xas da birkaç, kıra az, elbex çok 78 ; sorox bazı, birkaç, kim da hiçbir, kim dağanı hiç kimse 79 ; naaha (naa) pek çok, alıs/olus pek çok, dele fevkalade, kıratık az, ağay/ağaydık oldukça, pek, ağay ere ne az ne de çok, bert pek, çok, ağıyaxtıx az, olus pek çok, dele fevkalade 80. Çuv.: kaşni her, bütün, bütün, pur her, bütün, birçok, birkaç 81 ; nikam hiç kimse, numayĭş çoğu, purne te hepsi, hepsi de, tem te her şey 82 ; çi en, çok, hĭt çok, ıtla çok, fazla, kĭşt biraz, kĭştah biraz, numay çok, pit çok, piteh te çok, o kadar, çok, tem çok, o kadar Gövde hâlindeki belirsiz miktar ifadeleri Türkçe belirsiz miktar ifadeleri üretirken özellikle üç kelime türüne müracaat etmiştir: belli anlam ailesinden fiiller, soru ve işaret zamirleri, olumsuz anlam taşıyan sıfat ve zarflar Fiillerden türemiģ belirsiz miktar ifadeleri Belirsiz miktar ifadeleri üretirken Türkçe bit-, tüken-; geç-, aş-; yığ-, ekle-, koy-; var-, ulaş-, birik-; art-, yüksel-; say-, hesap et-; böl-, parçala-; dön-, çevir- ; azal-, eksil- anlamına gelen fiillerden çokça yararlanmıştır. Bit-/bitir-, tüken-/tüket-, vb.: Kkt. tüketi hep, tümüyle < tüket-; EUT tükel bütün, hep < tüke- tüken-, alḳu bütün < alḳ- bitir- 83, bütün < büt- bit- 84 ; Krg. bütkül bütün < büt- bit- ; BĢk. bütün ; Hks. tooza hep, bütün < toos- bitir- 85 ; Tuva dooza hep < dooz- bitir- 86, dögere hep, bütün < döger- bitir- 87, tödü bütün, hep < töd- tüken-, yok ol Ekrem Arıkoğlu, Hakas Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Arıkoğlu, age, s Arıkoğlu, age, s Ekrem Arıkoğlu, Tuva Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Fatih Kirişçioğlu, Saha Türkçesi (Yakutça), Türk Lehçeleri Grameri, ed. Ahmet B. Ercilasun, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Kirişçioğlu, age, s Kirişçioğlu, age, s Ersoy, Çuvaş Türkçesi, s Ersoy, Çuvaş Türkçesi,s Burhan Paçacıoğlu, Türkçenin Sözcük Dağarcığı (VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında), Ankara, 2006, s Paçacıoğlu, age, s Emine Gürsoy Naskali vd., Hakasça-Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara, 2007, s Ekrem Arıkoğlu-Klaara Kuular, Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara, 2003, s Arıkoğlu-Kuular, age, s Arıkoğlu-Kuular, age, s. 108.

8 316 Muharrem DAŞDEMİR Geç-, aş-, vb.: Kkt. ertingü < ert- geç- 89 ; Krh. aşru aşırı, çok < aşır- ; Osm. aşırı < aşır-; Kzk. öte çok < öt- geç- 90, asa çok < aş-. Yığ-, ekle-, koy-, vb.: Kkt. üküş çok < ük- yığ- 91, ḳop/ḳopın hep, tamamıyla < ḳo- koy-, takı daha < taḳ-; EUT ḳoduru tamamıyla, tam < ḳodur- koydur- 92, tüzü bütün < tüz- diz-, yomḳı bütün < yom-/yum- topla- (krş. yum-ıt- toplan- 93 ); STT yığın yığın < yığ-; Kzk. ciyi sık, çok < yıġ-; Alt. bastıra bütün < bastır-; Hks. toldıra bütün < toldır- doldur-. Var-, ulaş-, birik-, vb.: Kkt. barı hepsi < bar- var- 94, EUT tolp hep, bütün < *to-l- dol- 95, top hep, bütün < to- dol-, Krh. tegme her < teg- değ-, YUy. tolimu çok < tol- dol- ; Krg. bardık /bardıgı bütün, hepsi < bar- var- ; Bşk. tŭtŭş bütün < tut-; Hks. tiksĭ bütün < *tig-/teg-. Yüksel-, art-, çoğal-, vb.: Kkt. artuk fazla < art-; EUT köp hep < *kö- yüksel- 96 (krş. kö-ter- yükselt- 97 ), Çağ. ḳalın çok, sayısız < ḳalı- yüksel- 98 (krş. kal-k-), Tkm. esli hayli < asıl- çoğal- 99, örään pek, çok < ör- yüksel-, çık- 100 ; KrKlp. kütä pek, çok < *kö-t- yüksel- ; Tat. baytaḳ epeyce < bayıt- zenginleştir-, çeşitlendir- 101 ; Krç.Ml. aslam çok, fazla < asıl- çoğal-. Say-, hesap et-, vb.: Kkt. sayu her < sa- sayı say- 102 ; Nog. sav bütün < sa-, savlay bütün < savla- say- ; Krç.Ml. sayın her < say-; Hks. say her < sa- hesap et ; Saha aayı her < sa- sayı say-. Böl-, parçala-, pay et-, vb.: Kkt. sıñar yarım < *sı-n-ıġ+a- kırıl- ; EUT yarım < yar-; KpT buçuk < bıç- kes-, biç- 103 ; KrKlp. jartı < yar-; Tat. yartılaş yarı yarıya < *yartıla- ortadan böl-, yarım yap-, yış sık < *yığ-ış; Krç.Ml. igi kesek epeyce / tañ kesek epeyce < kes- (igi iyi, tañ çok, kesek parça 104 ); Alt. kezik bazı < kes-; Tuva çamdık bazı < çar- yar- 105 ; Saha kıra az < kır-, sorox bazı, birkaç < yar- (?). 89 Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Mustafa Öner, Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara, 2009, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Ufuk Tavkul, Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK yay., Ankara, 2000, s Arıkoğlu-Kuular, age, s. 20.

9 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 317 Dön-, dolaş-, çevir-, vb.: KrKlp. tegerañ biraz < tegere- yuvarlan-, dön- (krş. tegere-k daire, tegere-t- yuvarla-, tegere-n- yuvarlan- 106 ), Nog. aylak hayli < ayla- dön- 107, Tat. tulayım tamamen, bütün < *tula- dola- ; Tuva bügü bütün, hep < bü-k-, bürün bütün, tam < bü-r-ü-, bürü her bir < *bü-r- (krş. bü-z-). Azal-, eksil-, git-, vb. KpT iksük < eksü- eksil-, azal- 108, STT seyrek < sedre- seyrel-, incel- 109, Tuva suvura bütün, hep < suur- çıkar-, soy-, çekip al Soru ve iģaret zamirlerinden türemiģ belirsiz miktar ifadeleri Miktar bildiren kelimeler üretmenin çok verimli bir yolu da soru ve işaret zamirlerinin, miktar ifade edecek şekilde çeşitli ek, edat ve kelimelerle birlikte kullanılması olmuştur: Kkt. ança o kadar < *an o, antaġ onca < *an+teg o gibi, bunça bu kadar, nänçä ne çok ; EUT kaçañ ne kadar, çok < kaç; HrT niçe nice, birçok ; EAT her ki/her kim kim, herhangi biri, her kimesne, her kimse, kimi herhangi biri ; Tkm. ençeme birtakım < ança yime o kadar da, YUy. qandaqtu herhangi bir < ḳa+n+teg turur ne gibidir, qaysidu herhangi bir < hangisidir ; kimdur bazısı, nemidur bazı şeyler < ne yeme turur nedir ; KrKlp. anağurlım biraz < *an+ġa+ḳurlı(m) o gibi/onda(ki) gibi, solğurlım/soğurlım o kadar, bunşama/bunşelli bu kadar, sonşa/sonşama/sonşelli o kadar, onşama/onşelli o kadar, çok, usınşa/usınşama o kadar, oğada pek, çok < *o kadar, qanday çok, ne kadar < ḳa+n+teg ne gibi ; Bşk. tilähä nindäy herhangi bir < tilese ne+n+teg istediği gibi/kadar, tilähä qayhı herhangi bir < istediği hangisi ; Hks. nince-de birkaç < ne+n+çe de ne kadar da ; Saha xas dağanı birkaç / xas eme bazıları / xas da birkaç < kaç dağanı/eme/da kaç da, kim da hiçbir, kim dağanı hiç kimse ; Çuv. bütün < ne + pur tüm, tem çok / tem te her şey < tem ne, birkaç < tem ne + mişe kaç, nikam hiç kimse < ni ne + kam kim, o kadar < un onun Olumsuz anlamlı sıfat ve zarflardan gelen miktar ifadeleri Miktarın azametinin insanı korkutacak kadar çok olduğunu belirtmek üzere Türkçe olumsuz anlamlı sıfat ve zarflara da (fena, kötü, korkunç; sert, katı vb.) çok müracaat etmiştir: 111 Bunlarda bir türeme değil, niteleme sıfat ve zarflarının kategori değiştirerek miktar (azlık-çokluk) zarfı vazifesine geçmesi söz konusudur. EUT ayıġ kötü, çok ; Krh. beter fena, çok KpT çok kötü, çok ; EAT yavlaḳ kötü, çok, ḳatı sert, çok ; Çağ. yaman kötü, çok ; STT müthiş, feci, fena, dehşet (argo) Alt. süreen korkunç; pek, çok, korkıştu korkunç; pek çok. 106 K.K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü, C. 2, çev. Abdullah Taymas, TDK yay., 3. bs., Ankara, 1994, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Paçacıoğlu, age, s Naskali, age, s Aysu Ata, Çok Kelimesinin Kökeni Üzerine, Türk Dili, C: 1996/I, S. 534 (Haziran 1996), s

10 318 Muharrem DAŞDEMİR Alıntı belirsiz miktar ifadeleri Türkçe zaman içinde, lehçeden lehçeye oranlar ve kaynak diller değişmek üzere, başka dillerden de miktarı ifadeleri ödünçlenmiştir. Özellikle güney lehçelerinde Arapça ve Farsça, kuzey lehçelerinde Moğolca alıntılara yer verilmiştir: 112 Soğdcadan: Kökt. kamaġ her şey, EUT kamaġu hep beraber, kamaġun hep, Krh. kamug bütün, hepsi, her, EAT ḳamu. Farsçadan: Krh. her, beter; HrT pāre parça, hemeleri hepsi ; Çağ. bes çok, b ḥad sınırsız, çok, bisyār çok, ; Osm. beheri, herkes, çeyrek < çāryek; Azr. here, heç käs; Özb. cüdä pek çok, käm az ; YUy. intayin < * n tā n tamamen, ḫoymu/ḫoyma < *ḫayli yime çok, büsbütün. Arapçadan: Krh. bazıları; HrT cem bütün, cümlesi hepsi, ġāyet, ziyāde; EAT çok ; Çağ. beġayet çok, muḥkem fevkalade, çok, tamamen ; Osm. bütün, bütün, hepsi ; STT defalarca, ekseri, ekseriya, kısmen, müthiş; Azr. tamam; Tkm. ähli bütün ; Özb. nihåyät son derece ; KrKlp. qatarı herkes ; BĢk. Moğolcadan: Özb. täläy birçok < dalay okyanus; çok, fazla; büyük 113 ; Kzk. talay hayli ; Krg.: dalay pek çok ; Kum. lap en ; Alt. sürekey pek, çok ; Saha elbex çok, olus pek çok, dele fevkalade. Yunancadan: Kr.Tat.: alayı hepsi < OYun. alláyi(on) Bizans ordusunda bağımsız süvari birliği 114. Kafkas Dilleri: Krç.Ml.: mardasız sınırsız < Kafkas dilleri? < Sans. mātrā ölçü, genişlik Türkçede Sayı Sistemi Sayılabilecek miktarda nesnelerin kesin sayısını bulmak için insanoğlu önce hesabı, sonra sayı kavramını keşfetmiştir. 116 Bütün sayıları sadece iki sayı (bir ve iki) ile ifade etmek mümkünse de 117 (Örneğin, bir tane iki, bir tane bir = = 3; iki tane iki, bir tane bir = = 5) büyük miktarları ifade etmek için art arda çok sayıda işlem yapmayı gerektirdiğinden bu yöntemin güçlüğü aşikârdır. Çok büyük miktarda tabanların kullanılması da büyük sayılarla yapılacak 112 Kelimeler ilk geçtiği lehçede verilmiş, sonraki lehçelerdeki varyantlar, önemli fonetik değişiklikler içermedikçe gösterilmemiştir. 113 Ferdinand D. Lessing, Moğolca-Türkçe Sözlük, C. 1, çev. Günay Karaağaç, TDK Yay., Ankara, 2003, s Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Everest Yay., 4. bs., İstanbul, 2009, s Saadet Çağatay, Karaçayca birkaç metin, s. 294 (Erişim: ) 116 Georges İfrah a göre sayı saymayı bilmeden de birimlerden oluşan nesneleri doğru hesaplamak mümkündür. Arkeolojik buluntular ve çağımızda yaşayan ilkel toplulukların yöntemleri buna hak verdirmektedir. İnsanoğlunun ilk hesaplama yönteminin şu şekilde olduğu tasarlanmaktadır: Sayılacak nesne/varlık kadar bir materyal (ceviz, taş, boncuk, kavkı vs.), hedef nesne ile eşleştirilerek bir kaba atılır. Neticede sayılacak nesnenin miktarı kapta biriken materyalin sayısı kadardır. Bk. Georges İfrah, Rakamların Evrensel Tarihi: Bir Gölgenin Peşinde, C.1, çev. Kurtuluş Dinçer, TÜBİTAK yay., 8. bs., Ankara, 1998, s Bk. İfrah, age, s. 37.

11 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 319 hesaplarda (örneğin, 60 x 60) insan zekâsının sınırlarını zorlayacaktır. Çıkar yol insanoğlunun doğal sayı algısının 118 sınırlarında makul bir miktarı taban olarak alıp bütün sayıları bunlar arasındaki toplama ya da çarpma (aslında yine toplama 119 ) ilişkileriyle ifade etmektir. Bundan dolayı; beşlik, yirmilik, altmışlık tabanlar arasında tarih boyunca onluk (İng. decimal) sayı sistemi daha yaygın kullanılmıştır. 120 Türkçenin de içinde yer aldığı bu sayı sistemi şu şekilde işler: 121 ƒ ƒ milyar OKS yüz OKS on OKS [bir] ƒ milyon x ß x ß x ß ƒ bin + + x [bir] Efrasiyap Gemalmaz ın büyük bir yalınlıkla ortaya koyduğu bu formülü şu şekilde açabaliriz: ƒ ƒ milyar [1] ƒ milyon x ß x ß x ß ƒ bin + + x [bir] Büyükten küçüğe doğru ilk üç basamak adının onlu kat sayı (OKS: her basamakta yer alan 0-10 arası 10 değer) ile çarpılıp birbiriyle toplanmasından oluşan çarpan sayının, yine büyükten küçüğe doğru her üç basamakta bir defa basamak adıyla (kentilyon, katrilyon, trilyon, milyar, milyon, bin, bir) çarpılmasından oluşan bu sistem, birçok dilde geçerlidir. Buna rağmen bazı farklar da yok değildir Türkçenin sayı sisteminin baģka dillerle benzer ve farklı yanları Bugün belli başlı kültür dilleri ortak bir sayı sistemine bağlansa da aralarında eski sayı sistemlerinden gelen farkların izlerini taşıyanlar vardır. Diller arasındaki farklar; özellikle büyük sayı ile küçük sayının sırası, sayılar bir araya getirilirken aralarına/yanlarına başka dillik unsurlar alıp almaması, onluk adlarının oluşturulma biçimleri, basamak adlarının ve OKS nin söylenip söylenmemesi bakımlarından birbirlerinden ufak tefek farklar göstermektedir. Fakat farklar ne olursa olsun her sistem -sayı mantığının doğası gereği- kendi içinde oldukça tutarlıdır ve şaşmaz bir kesinlikle miktarları ortaya koymanın bir yolunu bulmuştur. 118 Sayı saymayı bilmeyen insanların dörde kadar nesneleri algılayabildikleri tespit edilmiştir. İfrah, age, s Çarpma da bir toplama işlemidir. Farklı olarak burada teklerin toplamı yerine, toplamların toplamı söz konusudur: 2 x 5 = = (1 + 1) + (1 + 1) + (1 + 1) + (1 + 1) + (1 + 1). 120 Bk. İfrah, age, s Bk. Gemalmaz, agm, s. 328.

12 320 Muharrem DAŞDEMİR Sayıların sırasında değiģiklikler Yirmi ve sonrası onun katlarında tek sayılar kat adından sonra getirildiği hâlde (yirmi bir, yirmi iki; otuz üç, otuz dört vs.) bazı dillerde (Ör: Farsça, Rusça, Fince) arası sayılar ifade edilirken küçük sayı öne alınır: bir on (1 + 10), iki on (2 + 10), üç on (3 + 10) gibi. 122 Almanca ve Arapça diğer onluklarda da küçük sayıyı öne alır: Alm. einundzwanzig (bir ve yirmi = 21), zweiundsiebzig (iki ve yetmiş = 72) 123 ; Ar. (bir ve yirmi = 21), (altı ve yetmiş = 76) 124. Sanskritçe gerek onluklarda gerek daha büyük basamaklarda daima küçük sayıyı öne alır: Nava şaşti saptasata co catursahasra (Dokuz altmış yedi-yüz ve dört-bin = (7 x 100) + (4 x 1000) = 4769). 125 Büyük sayılarda Arapça her iki şekilde (büyükten küçüğe, küçükten büyüğe) dizilişe de izin verir. 126 STT, Moğolca, Tunguzca, Korece, Japonca, Çince, Gürcüce, Ermenice ise toplama ilişkisi söz konusu olduğunda düzenli olarak önce büyük sayıyı, sonra küçük sayıyı ifade eder Sayı adlarında ilave unsurlar Bazı dillerde aralarında toplama ilişkisi olan sayıların arasına ya da üzerine birtakım ekler, edatlar, zarflar veya bağlaçlar getirilir: Fransızcada arasındaki onluklar bir ve sayısını ve (et) bağlacı ile alır: vingt et un (yirmi ve bir = 21), soixante et douze (altmış ve = 71). 128 Almancada arası sayılarda küçük sayıyla büyük sayı arasına ve (und) bağlacı getirilir: einundzwanzig < ein + und + zwanzig (bir ve yirmi = 21), zweiundsiebzig < zwei + und + siebzig (iki ve yetmiş). 129 Arapça ve Farsçada 20 den itibaren aralarında toplama ilişkisi olan bütün sayılarda iki sayı arasına ve (Far.: u, vü; Ar.: ve) bağlacı girer: Far. b st ü yek (yirmi ve bir = 21), hezār ü noh ṣed ü neved ü heft (bin ve dokuz yüz ve doksan ve yedi = 1997) 130 ; Ar. (bir ve yirmi = 21) 131, ẟemāniyetü ālāfin ve sittümi etin ve ḫamsetün ve tis ūn (sekiz bin ve altı yüz ve beş ve doksan = 8695) ḫamsetün ve tis ūne ve sittümi etin ve ẟemāniyetü ālāfi (beş ve doksan ve altı yüz ve sekiz bin = 8695) 132. Gürcücede 30, 50, 70 ve 90 sayıları ifade edilirken de toplanacak büyük sayı ile küçük sayı arasına ve (da) bağlacı girer: otsdaati (yirmi ve on = 30) ormotsdaati (kırk ve on = 50) Bk. Ek-2 ve Ek Bk. Gemalmaz, agm, s Bk. Mehmet Maksudoğlu, Arapça Dilbilgisi, Ensar yay., 14. bs., İstanbul, 2009, s Bk. İfrah, age, s Maksudoğlu, age, s Bk. Ek Bk. Gemalmaz, agm, s Bk. Ek Nimet Yıldırım, Farsça Dilbilgisi, 2. bs., Erzurum, 2000, s Maksudoğlu, age, s Maksudoğlu, age, s (Erişim: ).

13 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi arası sayılar, aralarına, Rusçada üzerine/üzerinde anlamında na edatı; Gürcücede ise fazla, artık anlamında met i zarfı alır: Rus. odinnadtsat < odin na desyat (bir on üzerinde on üstüne bir = 11), dvenadtsat < dva na desyat (iki on üzerinde on üstüne iki = 12); Gür. tertmet i < ati + erti + met i ( fazla ondan bir fazla = 11), tormet i < ati + ori + met i (on iki fazla ondan iki fazla = 12). 134 Macarca arası sayılarda 10 (tíz) sayısının üzerine +on / +en / +ön / +n eki getirir 135 : tizenegy < tíz on + /en / + egy bir, tizenkettő < tíz on + /en / + kettő iki. Tunguzcada arası sayılarda büyük sayının üzerine ablatif eki (duk) getirilebilir: d an umun / d an-duk umun ( / ondan bir = 11), d an d ur / d an-duk d ur (on iki / ondan iki = 12). 136 Tunguzcadaki yöntem, arası Farsça bazı sayı adlarında da uygulanmış olabilir: yāzdeh < *yeğāzdeh < *yek ez-deh (ondan bir = 11), devāzdeh < *do ez-deh (ondan iki = 12), pānzdeh < penc ez-deh (ondan beş = 15). Japonca ve Çincede sayı sistemi aralarında çarpma ya da toplama ilişkisi olan iki sayının basitçe birleştirilmesinden ibarettir. Onlukların oluşum şekli dışında, STT, Moğolca ve Korece de aynı sisteme uyar Ġlk onlukta on sayısında ortaya çıkan değiģiklikler Almanca, Fransızca ve İngilizcede arasındaki sayıların tek basamaklı sayı + on veya tersi bir dizilişle oluştuğu anlaşılmakla beraber bu sayılarda bazen on unsuru (Alm. zehn, Fr. dix, İng. ten) tanınmaz hâle gelir: Alm. elf < *eins (11), Fr. onze < *un (11), İng. eleven < *one (11). Fakat: Alm. neunzehn < neun dokuz + zehn on (19), Fr. dix-neuf < dix on + neuf dokuz (19), Ġng. nineteen < nine dokuz + teen on (19). 137 Bu durum on anlamına gelen başka ya da daha eski 138 sayı adlarının kullanılmasından kaynaklanabilir. Örneğin, Fransızcadaki onze (11), douze (12), treize (13) sayılarının sonundaki ze, Fransızcadaki dix (10) sayısından ziyade, Almancadaki zehn (10) sayısıyla alakalı görünmektedir. Benzer şekilde Ermenicede aynı aralıktaki sayılar ifade edilirken 10 (tas) sayısının arkaik biçimi (tasn) kullanılır: tasnmek (11), tasnerkow (12). 139 Fincede de arası sayılarda 10 anlamına gelen farklı bir kelime kullanılır: 140 yksitoista < yksi bir + toista (< toinen) onlu grup = 11, kaksitoista < kaksi iki + toista (< toinen) onlu grup = Onlukların ifadesinde görülen farklılıklar Onlu basamakların adlandırılmasında dillerin farklı tutum sergiledikleri görülmektedir: (Erişim: ) (Erişim: ). 136 İgor Nedjalkov, Evenki: Descriptive grammar, s. 281 ( Evenki.pdf, erişim: ). 137 Bk. Gemalmaz, agm, s İnsanoğlunun ilk sayı sayma eyleminin parmak saymakla başlamasından dolayı 1-10 (el parmakları) ve 1-20 (el ve ayak parmakları) arasındaki sayıların arkaik özellik göstermesi normaldir. Bk. İfrah, age, s (Erişim: ) (Erişim: ). 141 Bk. Ek-2 ve Ek-3.

14 322 Muharrem DAŞDEMİR a) Arapça onun katlarını tekli sayıların sonuna çokluk eki (/+ūn/) getirmek suretiyle işaretlemiştir. b) Çince ve Japonca onlu basamakları gösterirken tek sayılar ile on (Çin. shí, jap. juu) sayısını düzenli bir şekilde birleştirmiştir. Birkaç fonetik değişiklik dışında Tunguzca ve Fince de bu dillere uyar. Biraz daha ileri düzeyde fonetik değişikliklerle Almanca ve bir sayı adının (sorok kırk ) farklı olmasıyla Rusça da bu kümedendir. c) Sanskritçe, İngilizce, Moğolca, Macarca, kısmen Fransızca; 59 dan sonraki onluklarda Korece, büyük oranda Farsça ve Ermenice tek sayılar dan gelişmiş, fakat bazılarında morfolojisi kolay izah edilemeyen bir onluk adına sahiptir. d) Gürcüce onun katlarını yirmilik taban kullanarak işaretlemiştir: 20 : otsi 30 : otsdaati < otsi (20) + da ve + ati (10) = : ormotsi < ori (2) + m (kalıntı bir çarpma eki) + otsi (20) = 2 x : ormotsdaati < ori (2) + m + otsi (20) + da ve + ati (10) = 2 x : samotsi < sami (3) + otsi (20) = 3 x : samotsdaati < sami (3) + otsi (20) + da ve + ati (10) = 3 x : otkhmotsi < otkhi (4) + m + otsi (20) = 4 x : otkhmotsdaati < otkhi (4) + m + otsi (20) + da ve + ati (10) = 4 x ve 90 sayılarının ifadesinde Fransızca; 40 ve 50 sayılarının ifadesinde ise Sümerce yine yirmili tabana başvurur: Fr. quatre-vingts < quatre (4) + vingts (20) = 4 x 20 = 80, quatre-vingts-dix < quatre (4) + vingts (20) + dix (10) = 4 x = 90; Süm. nišmin < niš (20) + min (2) = 20 x 2 = 40 ninnû < *niš (20) + min (2) + u (10) = = e) STT ve Korece 20, 30, 40 ve 50 sayılarını sahip oldukları 10 sayısından farklı kelimelerle karşılar Eksiltilenen OKS ve basamak adları Bazı diller 100 ve 1000 basamaklarının 1 le çarpımını sayıyla (bir yüz ve bir bin) ifade eder, ancak çoğu dilde bir söylenmeyip basamak adı söylenmekle yetinilir: İngilizce 100 ü (one hundred bir yüz ), Tunguzca 1000 i (umun tysicha bir bin ), Çince ise her ikisini de (yībǎi bir yüz, yī qiān bir bin ) bir le belirtir. OKS nin birler basamağıyla çarpımında ve onlar basamağının 1 katının ifadesinde bir in (basamak adı ve OKS olarak) Ø olması hususunda ise -Türkçe de dahil- bütün dillerin birleştiği görülmektedir. 143 Yine bütün diller, OKS nin 0 değerinde hem OKS yi hem basamak adını söylemeyerek ekonomi yapmıştır Georges İfrah, Rakamların Evrensel Tarihi: Çakıl Taşlarından Babil Kulesine, C.2, çev. Kurtuluş Dinçer, TÜBİTAK yay., 6. bs., Ankara, 1997, s Bk. Gemalmaz, agm, s. 313.

15 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi Türkçenin sayı sisteminin en çok benzeģtiği diller Sayılar dillerin temel söz varlığı içinde değerlendirilir ve dil akrabalığı tayininde sayı adları arasındaki benzerlikler önemlidir. Akraba olan dillerde özellikle 2-5 arası sayılar ortak olur. 145 Bu açıdan bakıldığında Türkçenin sayı adlarıyla incelenen diğer diller arasında -Moğolca dört (dörbän) sayısının dışında- bir benzerliğin olmadığı görülmektedir. Fakat sistem mantığı bakımından Türkçeyle Korece arasındaki benzerlik dikkat çekmektedir. Türkçenin Çince, Moğolca, Tunguzca ve Japoncayla benzeşen yönleri bu dille de benzeştiği gibi, arası onlukların OKS den farklı bir adla belirtilmesi bakımından iki dil önemli bir paralellik arz etmektedir. Ayrıca farklı değerler ifade etmekle birlikte iki dilde on (Türkçe: 10, Korece: 100) sayısının aynı olması da ilginç (?) bir tesadüftür Türk lehçelerinde sayı sisteminin benzer ve farklı yanları Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin büyük bir kısmının gerek sayı adlarında gerek sayı sisteminde önemli bir benzerlik ihtiva ettiği görülür. Buna rağmen tamamı itibarıyla farklar da az değildir. Türkçenin bilinen en eski lehçelerinden günümüze OKS sistemi kullanılmasına 146 rağmen, onlukların adlarında ve adlandırma yönteminde, birler basamağındaki sayının veriliş şekli ve dizilişinde, OKS nin 1 değerinin gösterilmesinde bazı farklılıklar dikkat çekmektedir Türk lehçelerinde sayı adlarında benzerlikler/farklılıklar Türk lehçeleri incelendiği zaman, 20 ye kadar olan yalın sayı adlarında büyük bir tutarlılık olduğu görülür. 147 Sadece Şor lehçesi çebirge (< *çegirbe < *yegirme < yigirmi 20 ) adının yanı sıra iygon iki on (2 x 10) şekline de yer vermektedir. Bunun dışında bazı fonetik farklılıklar olsa da, lehçeler arasındaki düzenli ses değişikliklerini bilen birisi söz konusu sayı adlarını kolayca birbiriyle birleştirir. Bu benzerlik sayı adlarının eskiliğinden kaynaklanıyor olsa gerektir. Zira günümüzdeki ilkel toplulukların sayma tekniklerinden, insanoğlunun ilk sayma aracının el parmakları olduğu (Onlu tabanın yaygınlığı bundan kaynaklanır.), bazı kültürlerde buna ayak parmaklarının da ilavesiyle sayının 20 ye çıktığı anlaşılmaktadır den sonra özellikle ana kütleden uzakta kalan Sibirya Türk lehçelerinde farklı onluk adlarına rastlanır. EK-1b de görüldüğü gibi 20 den sonraki onluklarda kimi Türk lehçeleri özel sayı adları kullanmak yerine taban adı olan on ile OKS yi birleştirme yoluna gitmiştir. Bu yöntemi Şorca 20 den, Tuvaca ve Sarı Uygurca 30 dan, Altayca ve Sahaca 40 tan başlatıp 100 e kadar (Şorca elgig 50 istisna) düzenli biçimde sürdürür: ġor: iygon < eki on (20), üjon < üç on (30), törton < tört on (40); Tuva: üjen < üç on (30), dörten < tört on (40), bejen < beş on (50); Sar.Uy.: uçon < üç on (30), torton < tört on (40), peson < beş on (50); Alt. törtön < tört on (40), bejen < beş on (50), altan < altı on (60); Saha. tüört uon < tört on (40), bies uon < beş on (50), alta uon < altı on (60). Elliden sonraki sayı adlarında ise yöntem daha da yaygınlaşarak Hakasçayı da kapsamına alır: alton < altı on 60, çiton < yedi on 70, sigĭzon < sekiz on Bk. Gemalmaz, agm, s Fuat Bozkurt, Türklerin Dili, Kültür Bakanlığı Yay., 2. bs., Ankara, 2002, s Gemalmaz, agm, s Bk. EK-1a ve EK-1b. 148 Bk. İfrah, age, C.1, s

16 324 Muharrem DAŞDEMİR 70 ten sonra onlu taban bütün lehçeler için genelleşir. Öte yandan 80 e kadar onlu tabanı kullanmayan diğer lehçelerin de altmış ve yetmiş (Halaçça hâriç) sayılarında benzer bir yöntem uyguladığı, söz konusu sayılar içinde ayırt edilen altı ve yedi kelimelerinden kolayca anlaşılır. Bunların sonundaki mış / miş in de genellikle on anlamına gelen bir taban sayı veya bir ek olduğu kabul edilmektedir. Hasan Eren, Ural dillerinin bir kolunda 10 anlamında kullanılan bir mıs sözünün bulunduğunu, bunun Macarca harminc 30 (< xarm-misz : Mac. harm/három 3 + mis 10 ) sayısında korunduğunu belirterek altmış, yetmiş kelimelerindeki /miş/ i ücüncü bir dilden alıntı kabul etmektedir. 149 Buna rağmen çoğunluk Türk lehçelerinde 60 a kadar olan onluklarda OKS ile hiçbir benzerliği bulunmayan sayı adları kullanıldığı görülür. Bu sayı adlarından elli sayısının (elik / ällik / elüw / elüü / ill / ilĭg vs.) el anlamındaki ET elig kelimesinden geldiği anlaşılmaktadır. 150 Georges İfrah a göre bu, günümüzde hâlâ Anadolu da uygulanmakta olan eski bir parmak hesabının kalıntısıdır: Bir elin beş parmağı başparmak aracılığıyla sayılır, tamamlanınca diğer elin ilk parmağı bükülür, sonra tekrar aynı yöntemle beş parmak sayılır ve bükülmüş olan parmak açılır. Bir elin parmakları sayıldıkça diğer elin parmaklarının kapatılıp açılması suretiyle, 50 sayısına (5 x 2 x 5 = 50) ulaşıldığında bütün parmakları açık bir el ortaya çıkar. 151 Buna göre belki kökeni açıklanamayan, otuz, kırk kelimelerini de vücut organlarının adlarında aramak gerekir. 152 Nitekim 100 sayısının adı da sima, çehre anlamındaki yüz le benzerlik göstermektedir. 153 Yirmi < yigirmi sayısını ise Ramstedt, Moğolca iki, ikili, çift kelimesiyle ilgili görerek iki katına çıkar-, çift yap- anlamında jigür- - fiilinden yapılmış bir isim olarak değerlendirmektedir. 154 Daha önce belirttiğimiz ilk sayı sayma faaliyetlerinin el, bazen de el ve ayak parmaklarını saymaktan doğduğu görüşünü dikkate alırsak bu yaklaşım makul gözükmektedir. Zira iklimsel koşullardan dolayı çıplak ayakla dolaşmayan Türk ya da Moğol un, ayak parmaklarını saymak yerine el parmaklarını gösterip bunun/bunların iki katı kadar demesi tabiidir. 155 Marcel Erdal a göre ET iki /eki kelimesinin de ek kelimesiyle ilişkisi vardır. 156 Eski Türkçe ve Orta Türkçede bugün kullanılmayan ya da farklı anlamlarda kullanılan tümen sayısı da vardır: Üç tümen yeti biñ (3 x x = ), 149 Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. bs., Ankara, 1999, s Marcel Erdal, A Grammar of Old Turkıc, Brill, Boston, 2004, s. 220; Gemalmaz, agm, s. 313 (122. dipnot); İfrah, age, C.1, s Bk. İfrah, age, C.1, s Günümüzde bazı kabileler sayı sayma eylemini vücuttaki eklemleri ya da çıkıntıları (parmaklar, bilek, dirsek, omuz, baş, göz, kulak vs.) saymak suretiyle gerçekleştirmektedir. Bk. İfrah, age, C.1, s Ahmet B. Ercilasun, elli, yüz, kırk kelimelerinin kökenini Hun askerî teşkilatının onlu manga düzeninde aramaktadır. Ona göre, yan yana dizilmiş beş manga, bir elin parmaklarına benzediği için el şeklinde adlandırılacak ve bu, ele benzeyen beş manganın asker sayısı kadar birim anlamında elig (50) sayısının doğmasına sebep olacaktır. Dört mangadan oluşmuş bir birim tek parmağı kırık bir eli andıracağı için bu da çolak anlamına gelmek üzere Divanü Lügati t-türk te de geçen (kıruk er çolak adam ) kırık (40) kelimesiyle anılacaktır. Ortada, sağda ve solda bulunan on manga ise orta cephe, sağ cephe ve sol cephe anlamında orta yüz, sağ yüz, sol yüz şeklinde anılacak, bu da cephe, cenah anlamındaki yüz kelimesinin 100 anlamı kazanmasıyla sonuçlanacaktır. Bk. Ahmet B. Ercilasun, Makaleler: Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, haz. Ekrem Arıkoğlu, Akçağ yay., 1. bs., Ankara, 2007, s Eren, age, s Bazı Türkologlar yirmi < yigirmi ( vs.) kelimesinin sonundaki mi seslerini altmış, yetmiş kelimelerinde görülen mış/miş ile baştaki yi(gi)r i de iki/eki sayı adıyla alakalandırarak *iki miş şeklinde açıklamayı denemişse de (bk. Eren, age, s. 454.) bu zorlama bir etimolojik yaklaşım olarak görünmektedir. Çünkü hem Türk lehçelerinde 2 sayısının adıyla 20 sayısının adı bir hayli farklılık göstermekte hem de *iki miş ile yigirmi arasında uzlaştırılması güç fonetik farklar (*ø- > y-, *-ø- > -r-, *-ş > -ø) bulunmaktadır. 156 Erdal, age, s. 221.

17 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 325 Yüz artoki kırk tümen (140 x = ) 157 ; Toksan tümen (90 x = ), tokuz tümen (9 x = ) 158. Tümen, arası sayılarla çarpma ilişkisine girerek çok büyük miktarları belirtse de bazen sayılamayacak kadar çok belirsiz bir miktarı belirtmeye yarar: sansız tümen sayısız on bin, binlerce, öküş tümen çok on bin, binlerce. 159 Bunun dışında Salar ve Karaçay-Malkar lehçelerinde 50 den sonra, Halaççada 60 tan sonraki sayı adlarında, farklı taban sayı kullanmaktan kaynaklanan onluk adları bulunmaktadır. Bunlar daha sonra taban sayı konusunda ele alınacaktır Türk lehçelerinde sayıların sırası Türk lehçelerinde sayıların sırası STT de olduğu gibidir. Türk sayı sisteminin dizim şeklini aşağı yukarı 10. yüzyıldan beri şu yasa yönetmektedir: Ġki sayı arasında, bir toplama iliģkisi varsa büyük sayı, çarpma iliģkisi varsa küçük sayı öne getirilir. 160 Birinci durum, dilde bir bağlama grubu yla 161 ; ikinci durum ise, bir sıfat tamlaması ile temsil edilir. Ör: üç yüz doksan yedi bin beģ yüz seksen dört = (((3 x 100) + (9 x 10) + (7 x [1])) x 1000) + (((5 x 100) + (8 x 10) + (4 x [1])) x [1]) = (((Üç tane yüz) ve (dokuz tane on) ve (yedi [tane bir])) kadar bin) ve (((beş tane yüz) ve (sekiz tane on) ve (dört [tane bir])) [kadar bir]) üç yüz dokuz on yedi [bir] bin beş yüz sekiz on dört [bir] [bir] ß ß Ω ß œ ß ß Ω ß œ Ω Hâl böyleyken Eski Türkçe (Köktürk ve Uygur Kağanlığı) döneminde düzenli olarak hiçbir dilde görülmeyen bir üst onlu sistem diye adlandırılan ilginç bir sayı sistemi kullanılmaktaydı. Bu sistem aralarında toplama ilişkisi olan sayılarda küçük sayıyı öne almakla (bk Sayıların sırasında değişiklikler) kalmıyor, aynı zamanda arası sayılar için istenilen onlu yerine bir üst onluyu söylemeyi esas alıyordu: Üç otuz 3 + (30 [-10]) = 23, bir otuz 1 + (30 [-10]) = 21, yiti yigirmi 17, tört yegirmi 14, bir kırk En az bu sistem kadar ilginç olan ise, Sarı Uygurların onu hâlen devam ettirmeleridir: per yıgırma bir yirmi = 1 + (20 [-10]) = 11, iki yigirmi iki yirmi = 2 + (20 [-10]) = Erdal, age, s Muharrem Daşdemir, Dedem Korkut Kitabı nın Söz Dizimi, Atatürk Ü. SBE, Erzurum, 2000 (basılmamış doktora tezi), s Gemalmaz, agm, s. 328 (120. dipnot). 160 A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, s Birçok gramer kitabında buna sayı grubu ya da sayı öbeği denmektedir. Örnek olarak bk. Zeynep Korkmaz, age, s. 396; Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ yay., 18. bs., Ankara, 2012, s. 72; Mustafa Özkan-Veysi Sevinçli, Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Akademik Kitaplar, 4. bs., İstanbul, 2012, s. 96; H. İbrahim Delice, Türkçe Sözdizimi, Kitabevi yay., 3. bs., İstanbul, 2007, s Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Ü. Yay., Erzurum, 1994, s. 123.

18 326 Muharrem DAŞDEMİR Türk lehçelerinde taban sisteminde benzerlikler/farklılıklar Yukarıda görüldüğü gibi Türk lehçelerinin bir kısmı on u taban alarak (bk Sayı adlarında benzerlikler/farklılıklar), bir kısmı da özel kelimeler kullanarak 10 un katlarını ifade etmektedir. Buna mukabil kimi Türk lehçeleri onlukların ifadesinde 10 yerine 20, 30, 40 ya da 50 sayısını taban almaktadır. Karaçay-Malkar lehçesi bir yandan STT ve çoğu Türk lehçesindeki onluk adlarını kullanırken bir yandan da 30 dan itibaren 20 lik tabana yer vermektedir. 164 Aralarındaki benzerliğe bakılırsa bunun Gürcüceden (bk Onlukların ifadesinde görülen farklılıklar) komşuluk yoluyla ödünçlenmiş bir yöntem olduğuna şüphe yok: cıyırma bla on yirmi ile on = = 30, eki cıyırma iki yirmi = 2 x 20 = 40, eki cıyırma bla on iki yirmi ile on = 2 x = 50. Halaççada ise 60 tan sonraki onluklar 30 ve 40 tabanlarına dayanmaktadır: 165 Ekkiotuzuon < eki otuz on 2 x = 70, ekkikırk iki kırk = 2 x 40 = 80, üçotuz üç otuz = 3 x 30 = 90. Halaççadaki sayı sisteminin epeyce eski olduğu anlaşılmaktadır. Zira Dedem Korkut Kitabı nın başındaki girizgâh bölümünde de (iki yerde) bu şekilde üretilmiş bir sayı adına rastlanmaktadır: Üç otuz on (3 x = 100 'yüz') yaşuñuz tolsun, Hak size yaman getürmesün, devletüñüz payende olsun hanum hey. 166 Halaççadaki bu yöntemin 30 luk taban kullanan bir yabancı dilden aynen ya da 20 lik taban kullanan bir İrani dilden 167 örnekseme yoluyla alınmış olması kuvvetle muhtemeldir. Salar lehçesi ise onlukların ifadesinde başka lehçelerde (hatta dillerde?) görülmeyen bir yönteme başvurmaktadır: Bu lehçe hem 50 sayısını taban almakta hem de taban sayıyı OKS ile çarpmak yerine, kendisinden küçük onluklarla toplamaktadır: 168 elli on ( = 60), elli yigirmi ( = 70), elli otuz ( = 80), elli gırıx ( = 90). Daha önce belirtildiği gibi (bk Sayıların sırası) Köktürk ve erken dönem Uygur Türkçesinde ve çağdaş lehçelerden Sarı Uygurcada bir üst onlu sistem kullanılmaktadır. Bu sistemde önce birler basamağı, sonra geçilen/içinde bulunulan on değil, bir çeşit geleceğe yönelik sayma ile hemen sonraki on söyleniyordu. Georges İfrah a göre burada bir çarpma ya da çıkarma kuralı değil, daha çok bir sıral ilkenin uygulanışı söz konusudur: 169 Bir yegirmi Eki yegirmi Bir otuz Sekiz elig : 20 den önceki birinci birim, : 20 den önceki ikinci birim, : 30 dan önceki birinci birim, : 50 den önceki sekizinci birim, Sekiz tokuz on : 90 dan önceki sekizinci birim. Buna benzer bir ifade şekline Almancada saatlerin bildiriminde rastlanmaktadır: viertel zehn çeyrek on = saat ondan önceki ilk çeyrek = 09.15, halb neun yarım dokuz = dokuzdan önceki yarım saat = Yine Georges İfrah, Dancada 50, 70 ve 90 sayılarında benzer bir 163 Bozkurt, age, s Bk. EK-1b. 165 Bozkurt, age, s Daşdemir, age, s Bk. Süer Eker, Yagnobiler ve Yagnobi Dili, Tehlikedeki Diller Dergisi, 2012/Kış, s Bozkurt, age, s Bk. İfrah, age, C.1, s. 89.

19 Türkçede Miktar Kavramı Ve Sayı Sistemi 327 adlandırmanın olduğunu belirtmektedir: halvtresindstyve üç yirminin yarısı = (3 x 20)-10 = 50, halvfjoersindstyve beş yirminin yarısı = (5 x 20)-10 = Bu sayı sistemini Ahmet B. Ercilasun onarlı mangalara ayrılan Hun askeri düzenine dayandırmaktadır. Ona göre her manga kendisinden önceki manga/mangalarla birlikte bir onluğu temsil etmekteydi. Bundan dolayı 2. mangaya yirmi/yirmiler, 3. mangaya otuz/otuzlar, 4. mangaya kırk/kırklar vb. denmekteydi. Dolayısıyla, 11. asker ifade edilmek istendiği zaman *bir on ya da * değil, bir yigirmi denmesi normaldi. Çünkü o asker birinci onluğa (mangaya) değil, ikinci onluğa (yirmilere) aitti; bir yigirmi yirmiler mangasından (ikinci onluktan) 1. kişi anlamına gelmekteydi. Ahmet B. Ercilasun un bu menşe tezinin gerçekliği tartışılabilir, fakat sayı sisteminin mantığını doğru verdiği kesin. Yani sonda söylenen rakam, içinden değer ifade edilen bütün ü göstermektedir. Nitekim bu sistem 10 dan küçük değerlerin ifadesi için de benzer şekilde kullanılmıştır. Eski Türkçede haftanın yedi günü şu şekilde ifade edilmiştir: iki yeti künte motamot: iki yedi günden (yedi günden ikinci), üçünç yeti künte motamot: üçüncü yedi günden (yedi günden üçüncüsü), törtünç yeti künte motamot: dördüncü yedi günden (yedi günden dördüncüsü) vs. 171 Bu sistem arası sayıları ifade ederken yeterli olduğu hâlde, arası sayıları ifade etmekte yetersiz kalmaktaydı. Zira, örneğin üç yüz dendiğinde bunun 3 x 100 = 300 şeklinde mi, yoksa 3 + (100 [-10]) = 93 şeklinde mi anlaşılacağı tereddüt doğuracaktı. Bu mahzurdan dolayı arası sayılar ör- yüksel- fiilinden türeyen örki ile oluşturulmuştur: tokuz örki 99, sekiz yüz altı örki Kanaatimizce bu ifadelerin sonunda eksiltilenmiş bir *tokuz on 90 vardı, örki 90 dan aşağı bir birimin değil, yukarıda olan bir birimin anlaşılması gerektiğini gösteriyordu: *tokuz örki [toksan] dokuz fazlası [doksan] (doksandan dokuz fazla). Bu durumda kelime *ör-ik+i yükseği, fazlası şeklinde oluşmuş olmalı. Belirtilen bu taban sayılardan başka, Eyüp Bacanlı ikinci taban olarak Türkmencede 50 ve Kırgızcada 100 sayısının da kullanıldığını belirtmektedir: üç elli 3 x 50 = 150 ; cüz 11 x 100 = 1.100, cıyırma cüz 20 x 100 = Türk lehçelerinde OKS de benzerlikler/farklılıklar Başka dillerde olduğu gibi (bk Eksiltilenen OKS ve basamak adları) Türk lehçelerinin de bir kısmı milyon basamağına kadar OKS nin 1 değerini söylemeyip basamak adını söylemekle yetinir. Fakat 100 ve 1000 basamağında bir i belirtenler de az değildir 174 : Tkm. bir yüz, bir müñ; Krg. bir cüz, bir miñ; Kr.Tat. bir biñ; Kum. bir miñ; Alt. bir cüs, bir muñ; Hks. pĭr çüs, pĭr muñ; ġor pir çüs, pir muñ. Başka dillerde olduğu gibi Türk lehçeleri de, birler basamağında basamak adını, onlar basamağında OKS yi hazfetmekte; OKS nin 0 değerinde ise hem OKS yi hem basamak adını işaretsiz (ø) bırakmaktadır. Ör: 170 Bk. İfrah, age, C.1, s Erdal, age, s Erdal, age, s Bk. Eyüp Bacanlı, Geçmişten Günümüze Türkçenin Sayıları ve Sayı Sistemi, Bilim ve Teknik, Kasım 2012, s Biz elimizdeki sınırlı gramerlere dayanarak konuyu tespit etmeye çalıştık, gerçekte bu durum daha da yaygın olabilir.

20 328 Muharrem DAŞDEMİR üç yüz doksan yedi bin yüz dört = (((3 x 100) + (9 x 10) + (7 x [1])) x 1000)+((([1] x 100) + ([0 x 10]) + (4 x [1])) x [1]) = (((Üç tane yüz) ve (dokuz tane on) ve (yedi [tane bir])) kadar bin) ve ((([bir tane] yüz) ve ([sıfır tane on]) ve (dört [tane bir])) [kadar bir]) üç yüz dokuz on yedi [bir] bin [bir] yüz [sıfır on] dört [bir] [bir] ß ß Ω ß œ Ω ß Ω ß Ω ß œ Ω Türk lehçelerinde sayı adlarında ilave unsurlar Türk lehçelerinin çoğunda sayı adları ilave unsurlar içermez. Sıfat tamlaması (çarpma) durumunda küçük sayıyı, bağlama grubunda (toplama) ise büyük sayıyı öne almak kaydıyla sayılar eksiz, edatsız, bağlaçsız yan yana getirilir. Fakat bir iki lehçede bağlama grubu şeklindeki sayılarda ve ya da benzer anlamda bir bağlaca rastlanır. Karaçay-Malkar lehçesinde Gürcücedeki gibi onun tekli katlarında bla ile, Çuvaşçada ise yirmiden sonraki sayılarda büyük sayı ile küçük sayının birleşiminde te ve (belki Rusçanın etkisi), Sarı Uygurcada ise Çinceden alınmış artık, ek, ilave anlamında lin bağlaçları görülür. Bu bağlaçlar, matematikteki + işlevini üstlenir: Krç.Ml. cıyırma bla on yirmi ile on = 30, üç cıyırma bla on üç yirmi ile on = 70, tört cıyırma bla on dört yirmi ile on = 90 ; Çuv. te ve bir = 41, te yetmiş ve yedi = 77, pin te bin ve iki = ; Sarı Uyg. per yüz lin tokıs bir yüz bir de dokuz: Eski Türkçede yukarıda değindiğimiz (bk Türk lehçelerinde taban sisteminde benzerlikler/farklılıklar) bir üst onlu sistem le birlikte bir de bugünkü çoğu Türk lehçesindekine benzer bir onlu sistem mevcut idi. Bu sistemde bağlama gruplarında büyük sayı ile küçük sayı arasında artuḳı/artuḳ fazlası, fazla kelimesi yer almaktaydı: otuz artukı bir otuz ve fazlası bir = 31, yüz artukı kırk tümen yüz ve fazlası kırk on bin = ( ) x = , tört yüz tokuz on artukı beş dört yüz doksan ve fazlası beş (495). Ayrıca bu sistem bir üst onlu sistem ile karma olarak da kullanılabiliyordu ve bu durumda artuḳı iki ayrı sistemde üretilmiş sayı dizilerini birleştirmeye yarıyordu: beş yüz artukı eki otuzunç beş yüz ve fazlası iki otuz [-10] = 522, iki miñ iki yüz artukı beş kırk iki bin iki yüz ve fazlası beş kırk [-10] = Artukı kelimesi bugün Saha Türkçesinde bazı sayı ifadelerinde nadirde olsa karşımıza çıkmaktadır: otot orduğa biir otuz fazlası bir, ağıs uon orduğa ikki seksen fazlası iki. 178 Eyüp Bacanlı ya göre Eski Türkçedeki bu sistem, artuḳı kelimesinin düşürülmesiyle geç dönem Uygur Türkçesinden başlayıp Karahanlı döneminde kesin şeklini alan bugünkü sayı sistemimizin kaynağı olmuştur. 179 Ancak bu değişiklikte Çin-Uygur temasları dolayısıyla Çin sayı sisteminin etkisi göz ardı edilemez Ersoy, Çuvaş Türkçesi, s Bozkurt, age, s Erdal, age, s Bacanlı, agm, s Bacanlı, agm, s İfrah, age, C.1, s. 90.