GENEL FİYAT DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE PARA VE MALİYE POLİTİKASI DOMİNANT REJİMLER: TÜRKİYE ÖRNEĞİ,

Transkript

1 GENEL FİYAT DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE PARA VE MALİYE POLİTİKASI DOMİNANT REJİMLER: TÜRKİYE ÖRNEĞİ, Oğuzhan SAÇKAN Uzmanlık Yeerlilik Tezi Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası Emisyon Genel Müdürlüğü Ankara, Mayıs 2006

2 GENEL FİYAT DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE PARA VE MALİYE POLİTİKASI DOMİNANT REJİMLER: TÜRKİYE ÖRNEĞİ, Oğuzhan SAÇKAN Danışman Yrd. Doç. Dr. Funda Yurdakul Uzmanlık Yeerlilik Tezi Türkiye Cumhuriye Markez Bankası Emisyon Genel Müdürlüğü Ankara, Mayıs 2006

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER...i TABLO LİSTESİ... iii GRAFİK LİSTESİ... iv KISALTMA LİSTESİ...v EK LİSTESİ... vii ÖZET... viii ABSTRACT... ix GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL FİYAT DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ VE FTPL Model Geleneksel Makroekonomi Teorileri ve Genel Fiya Düzeyinin Belirlenmesi Hoş Olmayan Monearis Arimeik Fiya Düzeyinin Mali Teorisi FTPL ile İlgili Teorik Lieraür FTPL ile İlgili Ampirik Lieraür...18 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE KAMU AÇIKLARI VE ENFLASYON Sonrası Dönemde Türkiye de Kamu Açıkları ve Enflasyon Türkiye de Kamu Açıkları ve Enflasyon İlişkisi ile İlgili Lieraür...33 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DURAĞANLIK KAVRAMI VE VAR MODELLER Durağanlık Kavramı Vekör Ooregresif (VAR) Modeller...45 i

4 Granger Nedensellik Tesi Eki Tepki Fonksiyonu Varyans Ayrışırması...52 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE İKTİSADİ POLİTİKA REJİMİNİN BELİRLENMESİ Model Modelin Ampirik Olarak Tes Edilmesi Türkiye de İkisadi Poliika Rejiminin Ampirik Olarak Belirlenmesi Granger Nedensellik Tesleri Üç Aylık Veriler ile Yapılan Eki Tepki Analizleri Aylık Veriler ile Yapılan Eki Tepki Analizleri...78 BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER...84 KAYNAKÇA...90 EKLER...95 ii

5 TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 4.1. ADF Birim Kök Tes Sonuçları (3 Aylık Veriler)...64 Tablo 4.2. ADF Birim Kök Tes Sonuçları (Aylık Veriler)...65 Tablo 4.3. Dönemler İibariyle Değişkenlere Ai Korelasyon Marisleri...65 Tablo 4.4. Granger Nedensellik Tesi Sonuçları...68 Tablo 4.5. BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (1988:IV 2005:III)...71 Tablo 4.6. VAR Denklemlerinden Elde Edilen Haa Terimleri Korelasyon Marisleri (1988:IV 2005:III)...72 Tablo 4.7. VAR Denklemlerinden Elde Edilen Haa Terimleri Korelasyon Marisleri (1988:IV 2001:I)...73 Tablo 4.8. BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (1988:IV 2001:I)...74 Tablo 4.9. VAR Denklemlerinden Elde Edilen Haa Terimleri Korelasyon Marisleri (2001:II 2005:III)...75 Tablo BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (2001:II 2005:III)...76 Tablo BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (1988: :09)...79 Tablo BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (1988: :03)...81 Tablo BFAZLA Ookorelasyon Fonksiyonları (2001: :09)...82 iii

6 GRAFİK LİSTESİ Sayfa No Grafik 2.1. Kamu Kesimi Borçlanma Gereksinimi (GSMH ya Oran)...24 Grafik 2.2. İç Borç Soku...26 Grafik 2.3. Enflasyon...31 Grafik 4.1. Türkiye de Dönemi Maliye Poliikası Verileri...63 Grafik :IV 2005:III Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa)...70 Grafik :IV 2001:I Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa) I. Sıralama...72 Grafik :IV 2001:I Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa) II. Sıralama...73 Grafik :II 2005:III Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa) I. Sıralama...75 Grafik :II 2005:III Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa) II. Sıralama...76 Grafik : :09 Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa)...79 Grafik : :03 Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa)...80 Grafik : :09 Dönemi VAR Eki/Tepki (± 2 Haa)...81 iv

7 KISALTMA LİSTESİ AB ADF AIC AR ARMA : Avrupa Birliği : Augmened Dickey Fuller (Augmened Dickey Fuller Birim Kök Tesi) : Akaike Informaion Crieria (Akaike Bilgi Ölçüü) : Auoregressive (Ooregresif) : Auoregressive Moving Average (Ooregresif Harekeli Oralama) BFAZLA : Konsolide Büçe Faiz Dışı Dengesi Birincil Fazla DİBS DF DPT EVDS FPE FTPL GSMH GSYİH HM HQ İSF KG KHR KKBG KYUK LR NTBRC : Devle İç Borçlanma Seneleri : Dickey Fuller (Dickey Fuller Birim Kök Tesi) : Devle Planlama Teşkilaı : Elekronik Veri Dağıım Sisemi : Final Predicion Error (Son Öngörü Haası) : Fiscal Theory of Price Level (Fiya Düzeyinin Mali Teorisi) : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yur İçi Hasıla : Hazine Müseşarlığı : Hannan-Quinn Informaion Crieria (Hannan Quinn Bilgi Ölçüü) : İşsizlik Sigorası Fonu : Kamu Gelirleri : Kamu Harcamaları : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği : Toplam Kamu Yükümlülükleri : Likelihood Raio Tes (Olabilirlik Oran Tesi) : Kamu Ne Borç Soku v

8 PTB RFOD SIC TBMM TCMB TEFE VAR VMA : Parasal Taban : Konsolide Büçe Faiz Ödemeleri - Reel : Schwarz Informaion Crieria (Schwarz Bilgi Ölçüü) : Türkiye Büyük Mille Meclisi : Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası : Topan Eşya Fiya Endeksi : Vecor Auoregressive (Vekör Ooregresif) : Vecor Moving Average (Vekör Harekeli Oralama) vi

9 EK LİSTESİ Sayfa No Ek 1. Kamu Ne Borç Soku Hesaplama Yönemi...96 Ek 2. Toplam Kamu Yükümlülükleri Verileri...97 Ek 3. Kamu Ne Borç Soku Hesaplamasında Kullanılan Veriler...98 Ek 4. Aylık Birincil Fazla (BFAZLA) ve Faiz Ödemeleri (RFOD) Verileri Ek 5. 3 Aylık Verilere Ai Grafikler Ek 6. Aylık Verilere Ai Grafikler vii

10 ÖZET Geleneksel makroekonomi eorileri enflasyonun parasal bir olgu olduğunu ve bu nedenle bağımsız bir merkez bankasının, maliye poliikası ne olursa olsun fiya isikrarını sağlayacağını savunmakadır. Buna karşın Leeper (1991), Sims (1994), Woodford (1994, 1995, 2001) ve Cochrane (1998) başa olmak üzere, Fiya Düzeyinin Mali Teorisi (FTPL) savunucuları maliye poliikasının bugünkü değer büçe kısıını sağlamak için gerekli disiplinden yoksun olması durumunda, genel fiya düzeyinin hükümein bugünkü değer büçe kısıı arafından belirleneceğini ileri sürmekedir. FTPL lieraüründe, genel fiya düzeyindeki değişimlerin maliye poliikası uygulamalarından kaynaklandığı bu ür ekonomiler için ikisadi poliika rejimi maliye poliikası dominan (Ricardocu olmayan) olarak anımlanırken, genel fiya düzeyin geleneksel makroekonomi eorilerine uygun olarak belirlendiği rejimler para poliikası dominan (Ricardocu) olarak anımlanmakadır. Bu çalışmada, Türkiye de geçerli ikisadi poliika rejiminin 2001 öncesinde maliye poliikası dominan olduğu, 2001 yılında uygulanmaya başlayan program ve yapılan düzenlemeler sonrasında ise para poliikası dominan rejim özellikleri göserdiği yönündeki öngörü ve espiler, kurulan VAR modellerinden elde edilen eki-epki fonksiyonları, ookorelasyon fonksiyonları ve Granger nedensellik esleri ile ampirik olarak kanılanmaya çalışılmakadır. Genel dönem (1988:IV 2005:III), 2001 öncesi (1988:IV 2001:I) ve 2001 sonrası (2001:II 2005:III) dönem olmak üzere üç dönem için ayrı ayrı yapılan analizler, Türkiye de geçerli ikisadi poliika rejiminin 2001 öncesinde maliye poliikası dominan, 2001 sonrası dönemde para poliikası dominan olduğu yönündeki öngörüleri deseklemekedir. Her iki dönemi kapsayan genel dönem analizleri ise 2001 öncesi dönem özelliklerini sergilemekedir. Anahar Kelimeler: Genel Fiya Düzeyi, Kamu Açıkları, Kamu Yükümlülükleri, Fiya Düzeyinin Mali Teorisi (FTPL), Para Poliikası Dominan (Ricardocu) Rejimler, Maliye Poliikası Dominan (Ricardocu Olmayan) Rejimler, VAR, Eki Tepki Fonksiyonları viii

11 ABSTRACT Tradiional macroeconomic heories claim ha inflaion is a moneary phenomenon, hus an independen cenral bank will ensure price sabiliy regardless of he fiscal policy. On he oher hand, Fiscal Theory of Price Level (FTPL) advocaes, paricularly Leeper (1991), Sims (1994), Woodford (1994, 1995, 2001) and Cochrane (1998), argue ha if he fiscal policy is deprived of discipline, which is required o ensure presen value budge consrain, he price level will be deermined by governmen s presen value budge consrain. FTPL lieraure defines he economies in which he price level is deermined by fiscal policy as fiscal dominan (non-ricardian) whereas he policy regime is defined as moneary dominan (Ricardian) for he economies in which he price level is deermined wihin he framework of radiional macroeconomic heories. This sudy aims a empirically proving ha foresighs and remarks claiming ha economic policy regime in Turkey was fiscal dominan before 2001 and presens feaures of he moneary dominan regimes afer 2001 wih he implemenaion of he program and regulaions. Wihin his conex, impulse-response funcions derived from VAR models, auocorrelaion funcions and Granger casualiy ess were used. Analysis performed for he general period (1988:II-2005:III), pre-2001 period (1988:IV-2001:I) and pos period (2001:II-2005:III) suppors ha he policy regime in Turkey was fiscal dominan before 2001 and moneary dominan afer General period analysis covering boh periods shows he characerisics of pre-2001 period. Keywords: Price Level, Public Deficis, Public Liabiliies, Fiscal Theory of Price Level (FTPL), Moneary Dominan (Ricardian) Regimes, Fiscal Dominan (Non-Ricardian) Regimes, VAR, Impulse Response Funcions ix

12 GİRİŞ Geleneksel makroekonomi eorileri enflasyonun parasal bir olgu olduğunu ve bu nedenle bağımsız bir merkez bankasının, maliye poliikası ne olursa olsun, uygulayacağı para poliikası ile fiya isikrarını sağlayacağını; ayrıca maliye poliikalarının serve ekisi olmadığı ve dolayısıyla fiya isikrarında herhangi bir bozucu ekiye yol açmayacağını öngören Ricardocu Denklik Teoreminin geçerli olduğunu savunmakadır. Buna karşın Leeper (1991), Sims (1994), Woodford (1994, 1995, 2001) ve Cochrane (1998) başa olmak üzere, Fiya Düzeyinin Mali Teorisi (FTPL) savunucuları maliye poliikasının bugünkü değer büçe kısıını sağlamak için gerekli disiplinden yoksun olması durumunda, merkez bankasının fiya isikrarını sağlamak için ekin poliikalar yürüemeyeceğini ve bu durumda genel fiya düzeyinin hükümein bugünkü değer büçe kısıı arafından belirleneceğini ileri sürmekedir. FTPL lieraüründe, genel fiya düzeyindeki değişimlerin maliye poliikası uygulamalarından kaynaklandığı bu ür ekonomiler için ikisadi poliika rejimi maliye poliikası dominan (Ricardocu olmayan) olarak anımlanırken, genel fiya düzeyinin geleneksel makroekonomi eorilerine uygun olarak belirlendiği rejimler para poliikası dominan (Ricardocu) olarak anımlanmakadır. Ricardocu rejimde parasal üsünlük söz konusudur. Diğer bir ifadeyle para poliikası akif (dominan), maliye poliikası pasifir. Genel fiya düzeyi para ooriesi arafından belirlenmeke, maliye ooriesi ise, belirlenen bu fiya düzeyinde, yükümlülüklerinde bir değişme olduğunda birincil fazlayı dönemler arası büçe kısıını sağlayacak şekilde uyarlamakadır. 1 Dolayısıyla Ricardocu sisemde kamu büçe açıkları ve kamu borçlarının mikarı fiya düzeyinin belirlenmesinde önemli olmamaka, Ricardocu Denklik Teoremi geçerli olmakadır. 1 Birincil fazla, faiz dışı büçe fazlasını (büçe gelirleri faiz dışı büçe giderleri) ifade emekedir. 1

13 Ricardocu olmayan rejimde dönemler arası büçe kısıı bir denge koşulu olup, her genel fiya düzeyi için sağlanmamakadır. Bu sisemde Ricardocu Denklik Teoremi geçerliliğini yiirmeke, kamu borçları serve ekisi yaramaka, dolayısıyla büçe açıkları ve kamu borçları genel fiya düzeyinin belirlenmesinde ekili olmakadır. FTPL savunucuları ayrıca fiya isikrarı için para poliikası kuralı yanında maliye poliikası kuralının da gerekli olduğunu söylemeke, Maasrich krierleri gibi kamu borçlarının büyümesi üzerindeki sınırlamalar durumunda Ricardocu Denklik Teoreminin geçerli olacağını ileri sürmekedir. Türkiye ekonomisinin yakın arihindeki en önemli sorunlarından biri yüksek enflasyon olmuş, bu dönemde yüksek kamu açık ve borçlarının enflasyonun en önemli nedeni olduğu ve bu nedenle Türkiye Cumhuriye Merkez Bankasının (TCMB) fiya isikrarı hedefine yönelik ekin poliikalar yürüemediği konusunda yaygın bir görüş birliği oluşmuşur. Bu durum FTPL kapsamında değerlendirildiğinde, söz konusu dönemde enflasyonun önemli ölçüde maliye poliikası uygulamalarından kaynaklandığı ve dolayısıyla Türkiye için geçerli ikisadi poliika rejiminin maliye poliikası dominan rejim özelliklerini sergilediği izlenimi edinilmekedir yılında yaşanan ekonomik kriz sonrasında uygulamaya koyulan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile mali disiplin için maliye poliikasının faiz dışı büçe fazlası hedefine yönelik olarak yürüülmesi esası geirilirken, TCMB Kanununda yapılan değişiklikler ile para poliikasının birincil amacının fiya isikrarını sağlamak olduğu hükme bağlanmış ve TCMB ye bu amaca yönelik poliika araçlarını seçme ve uygulama bağımsızlığı anınmışır sonrası dönemde görevde bulunan iki hükümein ekonomik programa bağımlılığı ve TCMB nin enflasyonu düşürme yönünde göserdiği kararlılık ile enflasyon oranı uzun yıllar sonra, 2004 yılında, ek haneli rakamlara düşmüşür. Bu dönemde uygulanan para ve maliye poliikaları, fiya isikrarı hedefi için para poliikası kuralı yanında maliye poliikası kuralının da gerekli olduğunu savunan FTPL ye uyum gösermekedir. Maliye poliikasının birincil fazla hedefine uygun yürüülmesi ile birlike mali disiplinin armaya başladığı bu dönemde TCMB enflasyonu düşürmeye yönelik ekin poliikalar 2

14 yürüebilmiş ve ülkede geçerli ikisadi poliikanın para poliikası dominan rejim özellikleri sergilediği izlenimi edinilmişir. Bu çalışmada, FTPL den harekele, dönemi verileri ile Türkiye de geçerli ikisadi poliika rejiminin ampirik olarak belirlenmesi amaçlanmakadır. Bu amaçla 2001 öncesi dönemde maliye poliikası dominan beklenen ikisadi poliika rejiminin 2001 sonrasında para poliikası dominan rejime dönüşüğü yönündeki espi ve öngörüler ampirik olarak es edilmekedir. Bu kapsamda, 1988:IV 2005:III dönemi aylık ve üç aylık veri seleri kullanılarak ahmin edilen ve değişkenleri oplam kamu yükümlülükleri, konsolide büçe faiz dışı fazlası ve konsolide büçe faiz ödemeleri olan Vekör Ooregresif (VAR) denklemlerden elde edilen eki epki fonksiyonları incelenmeke, ayrıca ookorelasyon ve nedensellik analizleri yapılmakadır. FTPL nin Türkiye ekonomisine uygunluğunu, fiya isikrarı ve isikrarlı büyüme için 2001 sonrasında uygulanan para ve maliye poliikalarının gerekliliğini oraya koymak için yapılan bu çalışma, söz konusu uygulamaların ikisa eorisindeki emellerini araşırması ve doğruluğunu ampirik olarak es emesi nedeniyle yararlı görülmekedir. Bu çalışma beş bölümden oluşmakadır. Birinci bölümde genel fiya düzeyinin belirlenmesi ile ilgili ikisa eorileri anlaılmaka, çalışmada yapılan analizlerin emelini oluşuran FTPL ile bu konudaki eorik ve ampirik lieraür deaylı olarak incelenmekedir. İkinci bölümde Türkiye de kamu açıkları ve enflasyon konusu ve bu konu ile ilgili lieraür ele alınmakadır. Üçüncü bölümde çalışmada kullanılan ekonomerik yönemler yer almakadır. Dördüncü bölümde FTPL den harekele kurulan model ve varsayımlar ile Türkiye de geçerli ikisadi poliika rejimi ampirik olarak belirlenmekedir. Son bölümde çalışmada elde edilen sonuçlar değerlendirilmekedir. 3

15 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL FİYAT DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ VE FTPL Monearis görüş para ve maliye oorielerinin faaliyeleri ve sınırları ile ilgili açık bir anımlama geirmekedir. Bu eoriye göre para ooriesi fiya isikrarını sağlama ve sürdürme hedefine ulaşmak için paranın büyüme hızını belirlemeli ve bu amaca ulaşmak için maliye ooriesinden bağımsız olmalıdır. Bu arada maliye ooriesi kendi yükümlülüklerini yerine geirirken her veri genel fiya düzeyi için büçesini dengede umalıdır. Buna karşın Sargen ve Wallace (1981) ile Leeper (1991), Sims (1994), Woodford (1994, 1995, 2001) ve Cochrane (1998) gibi FTPL savunucuları para ve maliye poliikası arasındaki ayrımın, monearis görüşün savunduğu gibi kesin olmadığını ve aralarındaki ilişkinin genel fiya düzeyi üzerinde önemli ekileri bulunduğunu söylemekedir. Çalışmanın bu kısmında genel fiya düzeyinin belirlenmesi ile ilgili eoriler, kurulan bir model yardımıyla açıklanmaya çalışılmaka, bu aşamada, çalışmanın emelini oluşuran FTPL ayrınılı olarak ele alınmakadır Model Burada, bireylerin sonsuz yaşadığı ve her dönem y kadar ükeim malına sahip olduğu, amamen mübadeleci ve kapalı bir ekonomi varsayımı yapılmakadır. Hüküme g kadar harcama yapmaka ve bu harcama ükeicilere herhangi bir fayda sağlamamakadır. Her döneminde bireylerin ükeim seviyesi seçimi c, ellerinde uukları nominal iibari para M ve nominal devle iç borçlanma seneleri (DİBS) B dir. İibari para faiz kazanmamaka, buna karşın bireyler ellerinde uukları nominal DİBS için nominal faiz oranı R kadar faiz almakadır. Genel fiya düzeyi P, reel 2 Çalışmanın bu kısmında Erdoğdu (2003) en büyük ölçüde yararlanılmışır. 4

16 para m = M /P ve reel DİBS değeri b = B /P dir. Her döneminde bireyler ükeikleri ürünler için x kadar göürü vergi ödemekedir. Bireyler para ve ükeim malları için ayrışırılabilir fayda fonksiyonlarına sahip ve fayda β Є (0,1) gibi sabi bir oranda iskono edilmekedir. [ logc + log( M / )] 0 β P = 0 Max E (1.1) c ( B /P ) ( M / P ) + x + b + m y + R (1.2) T Lim T s= 1 0 R 1 s W = 0 ( M 0, c 0) (1.3) +1 döneminde nominal serve; W = M RB (1.4) Başlangıç düzeyi servei, fiya, faiz ve ne vergiler veri iken log doğrusal fayda fonksiyonuna sahip birey, elinde bulunduracağı dönem sonu DİBS {B }, dönem sonu para {M } ve ükeim seviyesini {c } seçerek (1.2) numaralı denklemdeki büçe kısıı, (1.3) numaralı denklemdeki ransversalie koşulu ve negaif olmama koşulu alında (1.1) numaralı denklemdeki yaşam boyu fayda fonksiyonunu maksimize emekedir. 3 = 0, 1, 2,... için birinci sıra koşulları; ( /R )( c / c ) E ( P / P ) β + 1 = (1.5) m c [ R /( R 1) ] = c (1.6) ( B / P ) ( M / P ) + R ( B / P ) ( M / P ) = y x (1.7) Hüküme harcamaları; vergiler, para senyorajı ve borçlanma ile karşılanmakadır. Bu durumda hüküme büçe kısıı; g ( M /P ) + b R ( B / P ) x = m (1.8) Negaif olmama koşulu hükümein borç vermediğini gösermekedir. 5

17 Burada sermaye birikimi yokur. Tamamen mübadeleci olan bu ekonomide ükeim mallarının amamı hüküme veya bireyler arafından ükeilmekedir; y = c + g (1.9) Dengede kaynak kısıı denklemi (1.9) ile (1.7) ve (1.8) numaralı büçe kısıı denklemleri sağlanmalıdır. Burada herhangi iki denklemin sağlanması, diğer denklemin de sağlanması anlamına geldiğinden, iki denklemle çalışmak yeerli olacakır. Opimizasyon problemi ransversalie koşulunu içermekedir. Bir döneme ai büçe ve kaynaklar kısıı serisi ile ransversalie koşulu dönemler arası büçe kısıını verecekir. burada, ( x g + Ω m ) + j+ 1 1 W / P = rs + j + j + j + j (1.10) j= 0 s= Ω [( R + j 1 )/R+ j ] ve rs ( Ps /Ps + 1) Rs + j = = (1.10) numaralı dönemler arası büçe kısıı denklemi, bireylerin reel servei ile hükümein gelecekeki fazlalarının bugünkü değerinin birbirine eşi olduğunu gösermekedir. Denge için bu eşiliğin önemi para ve maliye poliikasına bağlıdır. Denge, dışsal {y } dizisi ve başlangıç koşulları ile birlike (1.5), (1.6), (1.8), (1.9) ve (1.10) numaralı denklemleri sağlayan ve para ve maliye poliikaları ile uyumlu {c }, {R }, {P }, {M }, {B }, {g }, {x }, ve {W +1 } dizisi şeklinde ifade edilmekedir. Para ve maliye poliikası {g }, {R }, {M }, {B } ve {x } dizisi şeklinde ifade edilmeke olup böylece (1.8) numaralı hüküme büçe kısıı denklemi her dönemde sağlanmakadır. 6

18 1.2. Geleneksel Makroekonomi Teorileri ve Genel Fiya Düzeyinin Belirlenmesi Maliye poliikasının, spesifik olarak büçe açıklarının, enflasyon üzerindeki ekileri geleneksel makroekonomi eorilerinde yeerince vurgulanmamışır. Monearis görüş, genel fiya düzeyinin belirlenmesi ile ilgili olarak, para ooriesinin genel fiya düzeyi üzerinde am konrol gücüne sahip olduğunu savunmakadır. Ricardocu poliika alında para ooriesi dominan olduğundan, maliye ooriesi {g }, {x } ve {B } dizilerini belirleyerek, her fiya düzeyinde büçe kısıını sağlayacakır. Bu nedenle, para arzını, {M }, konrol eden bir para ooriesi ile genel fiya düzeyi piyasa koşullarında belirlenirken, maliye poliikası değişkenlerinden bağımsız olacakır. Genel fiya düzeyinin belirlenmesi kapsamında monearis görüş, Ricardocu rejim alında yürüülen akif bir para poliikası ve pasif bir maliye poliikası şeklinde ifade edilmekedir. 4 Bu nedenle daha önce oluşurulan model çerçevesinde sabi bir ükeim seviyesi, (1.5) ve (1.6) numaralı denklemler ve para arzını belirleyen bir para poliikası, genel fiya düzeyini maliye poliikası değişkenlerinden bağımsız olarak; P [( βm P )( / M cp )] = (1.11) şeklinde belirlemekedir. Keynesyen yaklaşımda büçe açıklarının oplam alebi ve dolayısıyla genel fiya düzeyini ekileyeceği kabul edilse de, maliye poliikasının oplam alep üzerindeki ekisinin uygun şekilde yürüülen para poliikası yoluyla elafi edilerek, fiya isikrarının sürdürülebileceği ileri sürülmekedir. IS LM AD analizi çerçevesinde açıklanan Keynesyen yaklaşımda merkez bankasının yapması gereken ek şey, nominal faiz oranlarını IS eğrisi üzerinde poansiyel üreime karşılık gelen noka ile uyumlu olacak şekilde uyarlamakır. Böyle bir analizde, mali isikrarsızlık merkez bankasının işini 4 Akif ve pasif oorie ayrımı Leeper (1991) de yapılmaka, Woodford (1994, 1995, 1996) ve Canzoneri ve Diba (1996), Leeper (1991) in akif pasif oorie ayrımı yerine maliye poliikası dominan ve para poliikası dominan rejim ayrımını geirmekedir (Telaar, 1999). 7

19 zorlaşırmaka ise de, sonuça merkez bankası fiya isikrarına ulaşabilmekedir (Telaar, 1999). Yeni Klasik yaklaşımda, oplam alebin belirleyicileri arasında maliye poliikası da yer almakla birlike, kamu açıklarının söz konusu belirleyicilerin en az önemlisi olduğu söylenmekedir. Büçe açıklarının oplam alebin ve fiyaların belirlenmesinde önemli bir ekiye sahip olmadığı görüşü Barro Ricardo veya Ricardocu Denklik Teoremi çerçevesinde açıklanmakadır. Buna göre, rasyonel beklenilere sahip bireyler devle büçesindeki bugünkü değişikliklerin gelecekeki sonuçlarını doğru biçimde algıladıkları sürece, özel asarrufları ulusal asarruf düzeyindeki değişiklikleri elafi edecek düzeyde uyarlayacaklardır. Bu sürecin sonucunda, mevcu fiya ve faiz oranlarında hiçbir değişiklik oraya çıkmayacakır. Buradan harekele, kamu açıklarının fiya isikrarında herhangi bir bozucu ekiye yol açmaması gerekiği ileri sürülmekedir (Telaar, 1999) Hoş Olmayan Monearis Arimeik Sargen ve Wallace (1981), birincil açıklar üzerinde durmaka ve devle büçe kısıından harekele büçe açıklarının finansmanı konusunda önemli uzanıları oraya koymakadır. Buna göre, bugün uygulanan sıkı para poliikaları nedeniyle açıkların finansmanı için borçlanma yolunun seçilmesi uzun dönemde borçların parasal finansmanından daha enflasyonis sonuçlar yaraabilecekir. Hoş Olmayan Monearis Arimeik diye adlandırılan bu önermedeki düşünce, devlein vergiler veya daha fazla borçlanma yoluyla finanse edemeyeceği bir borç ve faiz yükü ile karşı karşıya gelecek olması nedeniyle, sürekli büçe açıklarının enflasyona neden olmasıdır. Bu durumda devle ödemelerini yapmak için para basmak zorunda kalacak ve bu para arzı arışı nedeniyle oraya çıkan enflasyon, söz konusu açıkların borçlanmaya gidilmeden önce para basılarak finanse edilmesi durumunda oraya çıkacak enflasyondan daha yüksek olacakır. 6 5 Burada açıklanan geleneksel makroekonomik eorilerde büçe açıklarının geçici olduğu kabul edilmekedir (Telaar, 1999). 6 Bu sonuç, borçların ulusal gelirden daha hızlı büyümesi durumunda oraya çıkmakadır. Ulusal gelirin borç sokundan daha hızlı büyümesi durumunda, borç/gelir oranı zaman içinde düşecek ve hüküme için borcun sürdürülebilirliği sorun olmayacakır. 8

20 Carlsrom ve Fuers (1999), Sargen ve Wallace (1981) in ileri sürdüğü önerme ile ilgili şu açıklamayı yapmakadır: Bu eorinin en önemli uzanılarından biri, bugün uygulanan sıkı para poliikasının bugünkü genel fiya düzeyini arırma olasılığıdır! Bugün para arzını düşük umak, yarınki enflasyonu arırmayı gerekirecek ve bu da para alebi yeerince esnek ise bugün daha yüksek fiya düzeyi anlamına gelecekir. Buradaki sezgi şudur; bugün düşük para arzı cari fiyaları doğrudan azalmakadır. Faka burada ayrıca dolaylı bir eki vardır: gelecekeki büçe dengesi için daha yüksek enflasyonun gerekliliği nominal faiz oranlarını arırmaka ve bugünün para alebini düşürmekedir. Bundan sonraki eki bugünün genel fiya düzeyinin arması olacak ve eğer para alebi yeerince esnek ise bu arış dolaylı ekiden kaynaklanan düşüşen fazla olacakır (Carlsrom ve Fuers, 1999, s.2). 7 Sargen ve Wallace (1981), para poliikasını para arzı hedeflemesi kuralları şeklinde anımlamakadır. Ancak, ele alınan model çerçevesinde para poliikasını, hüküme büçe kısıını sağlayan faiz oranları hedeflemesi kuralları olarak anımlamak daha uygun olacakır. Bu yüzden bireylerin alep koşulları ve maliye poliikası veri iken para ooriesi için faiz oranı hedefi hüküme büçe kısıı ile belirlenmekedir. Sabi bir birincil fazla düzeyi D = (g x) ve sabi bir reel hüküme borcu (DİBS) b için hüküme büçe kısıı; 8 ( P /P ) + b R ( P /P )b D = m m (1.8 ) Talep koşulları, (1.5) ve (1.6) numaralı denklemler ve maliye poliikası değişkenleri veri iken ve (1.8 ) numaralı denklem, faiz oranının izlediği yolu (saddle pah) maliye poliikası değişkenlerinin fonksiyonu olarak çözmekedir. 9 ( R 1) /{( R 1) [( D / c) ( b / c)( 1 1/ β) 1] + ( 1 β) } R = / (1.12) 7 Bunun geçerli olabilmesi için bireylerin para alebinin bugünün genel fiya düzeyinin olduğu kadar yarının genel fiya düzeyinin de fonksiyonu olması gerekir. 8 y = c + g kısıı alında hüküme ve bireylerin büçe kısıları aynıdır. 9 Burada ükeim seviyesi sabi kabul edilmişir, (c = c). 9

21 (1.5) ve (1.12) numaralı denklemlerden harekele enflasyon oranı, (π = P / P -1 ), para poliikası değişkeni olan R nin yanında maliye poliikası değişkenleri olan D ve b nin de fonksiyonu olmakadır; 10 ( 1 )/{( R 1) [( D/ c) ( b/c)( 1 1/ β) 1] + ( 1 β) } π = β + β R 2 2 / (1.13) Sargen ve Wallace (1981), Ricardocu bir rejimde dahi maliye ooriesinin genel fiya düzeyini ekilemesinin mümkün olduğunu gösermekedir. Niekim Hoş Olmayan Monearis Arimeik Ricardocu rejim alında akif bir maliye poliikası ve pasif bir para poliikası sonucu oraya çıkmakadır. 11 Burada, maliye ooriesi (hüküme) sabi bir fazla (g x) belirlemeke ve borçlarının reel değerini (B/P) önceden belirlenen bir düzeyde uarak dominan hareke ederken, Ricardocu rejim alında para ooriesi hüküme büçe kısıını sağlayacak genel fiya düzeyine ulaşmak için gerekli para arzını sağlayarak maliye poliikasına epki vermeke ve dolayısıyla izleyici (pasif) olmakadır Fiya Düzeyinin Mali Teorisi Sandar monearis dokrine göre, fiya isikrarı için merkez bankasının bağımsız olması gerekir lı yıllarda Leeper (1991), Sims (1994) ve Woodford (1994, 1995), parasal büyüme ile enflasyon arasındaki ilişkinin pek çok ülkede gözlenememesinden harekele, enflasyonun konrolünün sadece merkez bankasının yeki alanı içinde olmasına karşı çıkarak, maliye poliikalarının ve dolayısıyla da maliye ooriesinin bu konudaki olası önemine dikka çekmişlerdir. Oraya çıkan bu görüşe göre, fiya isikrarı sadece uygun bir para poliikası gerekirmez, aynı zamanda uygun bir maliye poliikasını da gerekirir. Fiya düzeyinin belirleyicileri hakkındaki bu görüşe maliye poliikası çok önemli olduğundan, Michael 10 Sabi ükeim seviyesi varsayımı alında (1,5) numaralı denklem; 1/R = β(p /P +1 ) = β(1/π +1 ) (1.5 ) şeklinde yazıldığında enflasyon oranı π = P / P -1 = βr -1 olmakadır. 11 Sargen ve Wallace (1981), para poliikasını M = θm -1 şeklinde para arzı arış hızı poliikaları olarak anımlamakadırlar. Analizleri, sabi hüküme harcamaları, nüfus büyüme oranından yüksek sabi faiz ve geçmiş dönemleri de kapsayan sabi hüküme borçlanmaları üzerine kurulmuşur (Erdoğdu, 2003). 12 Bu nedenle, Sargen ve Wallace (1981), sandar parasal görüşün aksine, genişleici bir maliye poliikasının enflasyonis olduğunu oraya koymakadır. 13 Carlsrom ve Fuers (2000), bu maliye poliikası akif modeli, genel fiya düzeyinin hala para ooriesi arafından belirleniyor olması diğer arafan paranın büyüme hızının arık maliye poliikası değişkenleri olan g, x ve B nin fonksiyonu olması nedeniyle, FTPL nin zayıf formu olarak anımlamakadır. 10

22 Woodford bu görüşü Fiya Düzeyinin Mali Teorisi olarak adlandırmışır (Chrisiano ve Fizgerald, 2000). FTPL yaklaşımının geleneksel eoriden ayrıldığı emel noka Ricardocu olmayan poliika varsayımıdır. Bu nedenle Ricardocu ve Ricardocu olmayan poliikaların açıklanması gerekir. Hüküme borcunun reel değeri ile genel fiya düzeyi (P ) arasındaki ilişkiye göre poliika Ricardocu veya Ricardocu olmayan olabilir (Woodford, 1995). Eğer hüküme büçe kısıı (1.8) genel fiya düzeyi ne olursa olsun sağlanıyorsa poliika Ricardocudur denilebilir. Ekonomi poliikasının Ricardocu özelliklere sahip olması aslında Ricardocu Denklik Teoreminin kabul edilmesi anlamına gelmekedir. Bu eoreme göre, kamu borçları oplam alebi ve genel fiya düzeyini ekilemez; çünkü eğer vergi indirimine gidilerek borçlanma ile büçe açıklarının finansmanı sağlanıyorsa bu durumda bireyler, geleceke vergi indiriminin bugünkü değerine eşi bir vergi arışı bekledikleri için asarruflarını arırırlar. Dolayısıyla oplam alepe ve sonuça da genel fiya düzeyinde herhangi bir değişiklik oraya çıkmaz; çünkü kamu borçları serve ekisi yaramaz, maliye poliikası ekisizdir (Göker, 2003, s.81). Ricardocu rejimde para ve maliye poliikası değişkenleri hüküme büçe kısıını sağlayacak şekilde genel fiya düzeyi arafından içsel olarak belirlenmekedir. Bu nedenle dönemler arası büçe kısıı her genel fiya düzeyi için sağlanmakadır. Ricardocu rejimde parasal üsünlük söz konusudur. Diğer bir ifadeyle para poliikası akif (dominan), maliye poliikası pasifir. Genel fiya düzeyi para ooriesi arafından belirlenmeke, maliye ooriesi ise, bu fiya düzeyi veri iken, yükümlülüklerinde (borçlarında) bir değişme olduğunda birincil büçe fazlasını dönemler arası büçe kısıını sağlayacak şekilde uyarlamakadır. Dolayısıyla Ricardocu sisemde kamu büçe açıkları ve kamu borçlarının mikarı genel fiya düzeyinin belirlenmesinde önemli olmamakadır. 11

23 Ricardocu olmayan rejimde dönemler arası büçe kısıı bir denge koşulu olup, her genel fiya düzeyi için sağlanmamakadır. Bu sisemde Ricardocu Denklik Teoremi geçerli değildir. Burada kamu borçları serve ekisi yaramaka, dolayısıyla büçe açıkları ve kamu borçları genel fiya düzeyinin belirlenmesinde ekili olmakadır. Ricardocu olmayan rejimde maliye ooriesi dönemler arası büçe kısıını sağlamakla yükümlü değildir. Buna karşın bu kısıın sağlanması ekonominin denge çözümünün bir parçası olarak oraya çıkmakadır. Hükümein dönemler arası büçe kısıı B /P = S şeklinde ifade edildiğinde, Ricardocu olmayan bir poliikada denge dışında fazlaların reel değerinin borçların reel değerine eşi olmayacağı oraya çıkmakadır. Bu, hükümein büçe kısıını dikkae almadığı anlamına gelmemekedir. Ricardocu olmayan bir rejimde fazla düzeyi genel fiya düzeyi belirlenmeden önce oluşurulmakadır (karara bağlanmakadır). Bu nedenle, büçe kısıının bozulmasına neden olacak herhangi bir olumsuzluk durumunda piyasa mekanizması genel fiya düzeyini dengeyi sağlayacak düzeye aşıyacakır. 14 Bireylerin maksimizasyon problemi, sabi faiz yürüen bir para poliikası ve dışsal bir büçe borç/fazla değeri veri iken (1.5) numaralı denklem faiz oranı kuralını vermekedir; ( 1/ β)( P / P ) R + 1 = (1.5 ) ve para arzı, M / P [ /( P βp )] = c P (1.6 ) Böylece, dönemler arası büçe kısıı, alep koşulları ve para poliikası ile birlike genel fiya düzeyini çözmekedir; j+ 1 j P = P 1 β ( c D) b / β ( c D) ( b / β) c (1.14) j= 0 j= 0 14 Basseo (2002), Ricardocu olmayan rejimde hüküme önce davrandığından, Walrasgil mekanizmanın fiyaları hükümein açıkladığı fazla düzeyi ile uyumlu seviyeye aşımaya zorlanacağını söylemekedir. 12

24 Enflasyonun sadece parasal büyüklüklerden kaynaklandığını söyleyen monearis görüşün aksine, akif bir maliye poliikasının olduğu Ricardocu olmayan bir oramda genel fiya düzeyi yalnızca maliye poliikası değişkenlerinin bir fonksiyonu olmakadır. Genel fiya düzeyi, hüküme büçe kısıından, nominal yükümlülükler/geleceke beklenen fazlaların bugünkü değeri şeklinde belirlenmekedir. 15 Chrisiano ve Fizgerald (2000), geleneksel görüş ile FTPL arasındaki farklılığın herhangi bir manıksal haadan kaynaklanmadığını, farklılığın, bunların hükümein dönemler arası büçe denklemine nasıl bakıkları konusunda oraya çıkığını söylemekedir. Bu denklem, kamunun borç sokunun, harcamalar düşüldüken sonra, hükümein gelecekeki ne vergi gelirlerinin (büçe fazlalarının) şimdiki değerine eşi olmasını ifade emeke ve B/P= Gelecekeki büçe fazlalarının şimdiki değerinin oplamı şeklinde ifade edilmekedir. Geleneksel görüş, bu denklemin hükümein vergi ve harcama poliikasının üzerinde bir sınırlama olduğunu kabul emeke, yani maliye poliikası P nin değeri ne olursa olsun sağ arafın sol arafa eşi olması için oluşurulmakadır. Bu görüşe göre, bu denkliği bozacak bir şey olduğunda hüküme eşiliği eski durumuna geirmek için harcama veya vergilerini değişirmekedir. FTPL savunucuları ise, hükümelerin bu denklemi maliye poliikası üzerinde bir sınırlama olarak kabul emesini gerekiren bir şey olmadığını iddia emekedir. Bu görüşe göre, bu denklemi bozacak bir şey olduğunda piyasa mekanizması eşiliği yeniden sağlamak için fiya düzeyini değişirmeke, ancak bu eşiliği sağlayacak bir hüküme mekanizması veya oplumsal mekanizma bulunmamakadır. FTPL ile ilgili açıklamalardan da anlaşılacağı gibi FTPL ye göre, büçe açıkları, para basma yolu ile finanse edilmese ve böylece para arzında hiçbir değişiklik olmasa bile, enflasyonu arırabilmekedir. Dolayısıyla, büçe 15 Genel fiya düzeyinin dönemler arası büçe kısıı (1,10) ile P = W j= 0 + j 1 1 rs s= ( ) x g +Ω m + j + j + j + j 1 şeklinde belirlenmekedir. 13

25 açıklarının olduğu ve borç sokunun arığı bir ekonomide merkez bankasının amamen bağımsız ve kaı bir merkez bankası olması durumunda da fiya isikrarı sağlanmayabilir ve enflasyon yükselebilir. Bu ise, fiya isikrarı için para ve maliye oorielerinin birlike harekeini gerekirmekedir FTPL ile İlgili Teorik Lieraür ABD de parasal büyüklüklerle enflasyon arasındaki zayıf ilişki ve ABD nin içsel para poliikası uygulamasına karşın enflasyonun isikrarlı olması Woodford (1995) un açıklamaya çalışığı iki gerçekir. Kullanılan model, geleneksel monearis görüşün gözden kaçırdığına inanılan, maliye poliikasının genel fiya düzeyi üzerindeki ekisini yakalamak üzere kurulmuşur. Woodford (1995) burada monearis eorinin genel fiya düzeyi ile ilgili denge koşulunun yersiz olduğunu söylemeken ziyade eksik olduğunu söylemekedir. Enflasyonun sadece parasal büyüklüklerden kaynaklandığını söyleyen monearis görüşün aksine Woodford (1995) genel fiya düzeyinin hüküme büçe kısıı ile belirlendiğini söylemekedir. Woodford (1995), LM eğrisinin, monearis görüşün ileri sürdüğü gibi denge genel fiya düzeyini belirlemeken ziyade dışsal para durumunda faiz oranı diferansiyelini, içsel para durumunda ise para arzını göserdiğini ileri sürmekedir. Bu yüzden, sabi faiz oranı uygulayan bir para poliikası ve Ricardocu olmayan bir maliye poliikası durumunda genel fiya düzeyi hüküme yükümlülüklerinin bugünkü değeri arafından belirlenecekir. Bu koşul şunu gösermekedir: Cari para arzı ve bunun geleceke izleyeceği yol denge fiya seviyesinin belirlenmesi ile ilişkisizdir. Woodford (1995) ilişkisizlik sonucunu söyle açıklamakadır: Şunu belirmek gerekir ki ilişkisizlik sonucu, yalnızca döneminde para arzı için ilan edilen yeni bir yolun (poliikanın) genel fiya düzeyi üzerindeki nihai ekisinin aynı dönemde olmayacağını oraya koymakadır. Bu, genel fiya düzeyi üzerinde nihai bir ekinin olmayacağı anlamına gelmemekedir. Buna karşın, böyle bir eki para poliikasının hüküme yükümlülüklerinin mikarına yapığı nihai eki neicesinde oraya çıkmaka ve daha sonra maliye poliikası kuralı yoluyla genel fiya düzeyini değişirmekedir. Bu durumda dahi, genel fiya düzeyi üzerindeki ekinin bireylerin (para poliikası değişimi nedeniyle) ellerinde farklı mikarda para bulundurmaya zorlanmasından ziyade poliika değişikliğinin mali ekilerinden kaynaklandığı savunulabilir... (Woodford, 1995, s.16). 14

26 Woodford (1996), Maasrich krierleri gibi kamu borçlarının büyümesi üzerindeki limilerin fiya isikrarını sağlamadaki rolünü incelemekedir. Burada ciddi maliye poliikası dengesizliklerinin genel fiya düzeyinde dengesizliklerle sonuçlandığını ve bu durumda fiya isikrarı ile sonuçlanacak bir para poliikasının bulunmadığını oraya koymaka, diğer arafan bu ür bir isikrarsızlığın kamu borcu üzerinde Maasrich krierleri gibi bir sınırlama konmasıyla elimine edilebileceğini savunmakadır. Woodford (1996) a göre borçlanma limii durumunda Ricardocu Denklik Teoremi sağlanmaka, maliye poliikası şoklarının reel ve nominal değişkenler üzerinde ekisi olmamaka ve uygun bir para poliikası bu şoklar durumunda dahi fiya isikrarını sağlayabilmekedir. Ricardocu poliikalar Ricardocu Denklik Teoreminin sağlandığını, yani maliye poliikasının serve ekisinin olmadığını varsaymakadırlar. Ancak bu durum Ricardocu olmayan rejimler için geçerli değildir. Woodford (1998), maliye poliikasındaki sorunların genel fiya düzeyini ekileme yolunun özel ükeim üzerindeki serve ekisinden kaynaklandığını, geleceke beklenen bir vergi arışı ile dengelenmeyen bir vergi indiriminin, genel fiya düzeyi veya faiz oranlarında bir değişiklik gerekirmiyor ise, hane halkında daha fazla ükeim yapabileceği hissi uyandıracağını ve bunun da hane halkının (hem şimdi hem de geleceke) arz eiğinden daha fazla alep emesine neden olacağını savunmaka, sonuça oraya çıkan arz ve alep dengesizliğinin genel fiya düzeyini yükseleceğini ve bu yükselişin denge sağlanana kadar süreceğini ileri sürmekedir. Woodford (2001), fiya isikrarının yalnızca uygun bir para poliikası kuralı gerekirmediğini, aynı zamanda uygun bir maliye poliikası kuralını da gerekirdiğini söylemeke; para poliikası kuralı için Taylor Kuralı, maliye poliikası için nominal açık hedeflemesi aahhüdünü bu ür para maliye poliikalarına örnek olarak gösermekedir. Woodford çalışmalarında maliye poliikasının genel fiya düzeyi üzerindeki ekileri ile ilgili oraya koyduğu güçlü argümanlarla bir adım daha ileri gimeke ve özel bir durum olarak nielediği Ricardocu maliye poliikası 15

27 dışında FTPL nin her ür parasal rejim alında geçerli olduğunu söylemekedir (Erdoğdu, 2003). Ricardocu olmayan rejimde para ve maliye poliikası oorieleri değişkenlerini dışsal olarak belirledikleri için hangi oorienin dominan olduğunu gösermek önemlidir. Leeper (1991), poliika değişkenini diğer oorieden bağımsız olarak belirleyen bir oorienin akif oorie olduğunu söylemekedir. Benzer şekilde, dönemler arası büçe kısıını sağlamak için bir oorie poliika değişkenini diğer oorienin davranışlarına göre belirliyorsa pasif ooriedir. Leeper (1991), borcun finansman yöneminin belirlenmesinde oralama para senyorajı düzeyinin bir karar fakörü olmadığını söylemekedir. Bu yüzden, para senyorajına fazla bağımlı olmayan ekonomilerde parasal finansmanın seçilmediğini söylemek yanılıcı olabilir. Leeper (1991), hükümein üm borçlanmalarını vergilere göre yapığı durumda parasal finansmanın hüküme için bir opsiyon olduğu durumlar anımlamakadır. Bu çalışmasında özel kesimin opimizasyon problemini veri (faiz oranının enflasyon oranının bir fonksiyonu olduğu) para ve (reel vergi gelirlerinin önceki dönem hüküme borçlarının bir fonksiyonu olduğu) maliye poliikası alında çözmeke; burada enflasyonun (π ) önceki dönem enflasyonun fonksiyonu, reel borcun (b ) ise ükeim, nominal faiz ve nominal enflasyonun fonksiyonu olduğu bir sisem anımlayarak bu iki denklemli sisemle genel fiya düzeyinin belirlenmesinde farklı senaryoları analiz emekedir. Bu senaryoların birinde akif bir maliye poliikası ve pasif bir para poliikası (faiz çapası ve sabi vergi geliri) alında genel fiya düzeyinin hüküme büçe kısıı arafından belirlendiğini gösermekedir. 16 Leeper (1991), bu espileri şu ifadelerle özelemekedir: 16 [...] Akif bir oorie cari büçe koşulları ile sınırlı değildir, geçmiş, cari veya geleceke beklenen değişkenlere bağlı bir karar kuralı seçmeke serbesir. Pasif bir oorie ükeicilerin opimizasyonu ve akif poliikanın uygulamaları ile sınırlıdır ve bu yüzden büçe dengesini sağlamak için gerekli vergi gelirini sağlamak zorundadır (Leeper, 1991, s.136). 16

28 Nominal faiz çapası ve akif maliye poliikası alında para poliikasının genel fiya düzeyi üzerindeki ekisi, reel borç değişimlerine karşı maliye ooriesinin vergileri ne şekilde uyarladığına bağlıdır. Vergilerin borca duyarlı olmadığı durumda beklenmedik parasal daralmalar anında nominal faiz oranlarını ve reel borcu yükselirken reel balansları azalacakır. Fiyalar gecikmeli olarak epki gösermekedir (ekilenmekedir). Reel borçaki bir arışla gelecekeki doğrudan vergiler yükseliyorsa (düşüyorsa) para daralması cari enflasyonu düşürecekir (arıracakır) (Leeper, 1991, s.132). Carlsrom ve Fuers (2000), FTPL nin kabul edilebilir olup olmadığını oraya koymak için FTPL nin zayıf formu ve güçlü formu diye adlandırdıkları iki farklı versiyonunun varsayımlarının güvenirliğini es emekedirler. FTPL nin her iki formu da genel fiya düzeyinin belirlenmesi için dominan bir maliye poliikası varsaymaka, ancak para poliikasının uygulanma biçiminde farklılık gösermekedir. FTPL nin zayıf formunda enflasyonun gerçeken parasal bir olgu olduğu varsayılmaka ancak para arzı büyümesi maliye ooriesi arafından belirlenmekedir (dike edilmekedir). Buna karşın FTPL nin güçlü formunda para arzı büyümesi değişmese dahi maliye poliikasının bağımsızca genel fiya düzeyi ve enflasyon oranını ekilediği ileri sürülmekedir. FTPL yi desekleyen çalışmalar yanında eoriye ciddi eleşiriler de bulunmakadır. FTPL ye en ciddi eleşiriler Buier (1998, 1999) ve McCallum (2001) arafından yapıldığını söylemek mümkündür. Buier (1998), Ricardocu olmayan rejimler alında genel fiya düzeyinin para soğundan bağımsız olduğunu savunan FTPL nin, çözümsüz bir genel denge problemine çözüm üreiyor olması nedeniyle geçersiz olduğunu ileri sürmekedir. Buier (1999) bir diğer çslışmasında ise, FTPL nin emelden yoksun olduğunu ve bu emelsizliğin basi bir ekonomik olgunun eksik (yanlış) anımlanmasından kaynaklandığını söylemekedir. Buna göre FTPL, piyasa ekonomisinin, kamu ya da özel olsun, her bireyin büçe kısıının birlike (özdeş olarak) sağlanmasını gerekiren emel özelliğini yok saymakadır. Ayrıca bu eksik anımlama, FTPL nin yapısını düzenleyen modellerin maemaiksel özelliklerine yönelik uzanıları da beraberinde geirmeke; örneğin FTPL, paranın olmadığı bir ekonomide parayı fiyalandırabileceği gibi anormallikler oraya koyabilmekedir. 17

29 FTPL de kullanılan maliye poliikası anımı nedeniyle McCallum (2001) bu eoriye karşı çıkmakadır. Çalışmasında, maliye poliikası değişkeninin aslında birincil açık veya fazla değil kamuya arz edilen borçlanma seneleri olduğunu ileri sürmeke ve borçlanma senedi arzının maliye poliikası değişkeni olduğu FTPL çaısı alında genel fiya düzeyi için monearis bir çözüm olduğunu gösermekedir. FTPL nin gerçek dünyaya uygunluğuna yönelik analizler Kocherlakoa ve Phelan (1999) arafından da sorgulanmakadır. Çalışmalarında, hükümein enflasyonis bir sonucu seçmesinin manıklı olmadığı gerekçesiyle genel fiya düzeyinin belirlenmesinde monearis eoriye inanmanın daha gerçekçi olduğu espii yapılmakadır. Cushing (1999) de FTPL ye karşı çıkmaka ve FTPL nin; hüküme borcunun yakınsadığı ve geleceeki enflasyonun sabi olduğu yönünde gerçekçi olmayan iki varsayıma dayandığını ileri sürmekedir. FTPL savunucularının kullandığı orijinal modeli kullanan Cushing (1999), hanehalkının ölüm olasılığını da modele kamaka ve Ricardocu ve Ricardocu olmayan ükeiciler için genel fiya düzeyinin belirsiz olduğu sonucuna ulaşmakadır FTPL ile İlgili Ampirik Lieraür Cochrane (1998b), büçe açıklarının enflasyon üzerinde ekisi olmadığını savunan monearis görüşü eleşirmeke ve maliye ooriesinin enflasyon oranındaki dalgalanmaları minimize emek için belirgin bir amacı olduğunu söylemekedir. Çalışmasında, fazlaların genel fiya düzeyi üzerindeki ekisinde hüküme borcunun kompozisyonunun hayai öneme sahip olduğunu savunmaka ve FTPL yi uzun dönemi kapsayacak şekilde genişleerek hüküme borçlarının nominal DİBS fiyaları yanında geleceke beklenen genel fiya düzeyinin de fonksiyonu olduğunu oraya koymakadır. Buna göre maliye ooriesi uygun bir borç yapısı seçerek enflasyonu ereleyebilecekir. Eğer fazlaların bugünkü değeri fazlanın düzeyine göre daha değişken bir yapıda ise, opimal pasif bir poliika izleyen maliye ooriesi kısa vadeden ziyade uzun vadeli borç yapısı seçerek enflasyonu 18

30 dizginleyebilecekir. 17 Benzer şekilde opimal akif bir poliika uzun donem borç senelerini devalüe ederek bugünkü genel fiya düzeyini düşürmek yoluyla gelecekeki enflasyonu değişirme yeisine sahipir. 18 Cochrane (1998b), maliye ooriesinin enflasyonu dizginlemek için opimal bir poliika uyguladığını öne sürmekedir. Maliye ooriesi borcun düzeyi ve vade yapısı üzerinde am, fazla üzerinde ise kısmi konrol gücüne sahipir. Fazla (s ) yapısı, hükümein konrol edemediği konjonkürsel bir kısım içermekedir. Genel fiya düzeyi denklemi veri iken opimal maliye poliikası, hükümein enflasyonu minimize emek için nominal borç düzeyi ve vade yapısını seçiği durumdur. Cochrane (1998b) ABD verileri ile oluşurduğu zaman serileri ile yapığı analizde opimal maliye poliikası ezine yakın sonuçlar bulmaka ve bunun nedenini opimal maliye poliikası modelinin enflasyondaki dalgalanmaları azalmaka oldukça başarılı olması şeklinde açıklamakadır. Cochrane (1998a), hüküme borcu, fiyalar ve fazlayı içeren yapısal VAR modeli ile FTPL perspekifinden ABD enflasyon oranlarını incelemekedir. Bu analizin sonuçları Cochrane (1998b) ile benzer olup model ABD verilerine uymakadır. Cochrane (1998a), buna dayanarak, konjonkürsel bir fazla şoku durumunda hükümein enflasyon oranını dizginlemek için büçesini uyarladığı espiinde bulunmakadır. Canzoneri ve diğerleri (1998) arafından yapılan çalışma ABD enflasyon oranlarını monearis görüş açısından deseklemekedir. Burada genel fiya düzeyinin belirlenmesi ile ilgili olarak Ricardocu ve Ricardocu olmayan poliikalar yerine para poliikası dominan rejim ve maliye poliikası dominan rejim ayrımı yapılmakadır 19. Bu rejimlerin emel varsayımları para ve maliye poliikasının genel fiya düzeyi üzerindeki ekileri açısından önemlidir. Para ve maliye poliikası dominan rejimleri ayır emek ve ABD de hangi rejimin izlendiğini oraya koymak için çalışmada VAR yönemi 17 Cochrane (1998b), hükümein sadece durağan durum borç düzeyi ve vade yapısını belirlediği ancak fazla şoklarına karşı borcu uyarlamadığı durumu opimal pasif poliika olarak anımlamakadır. 18 Cochrane (1998b), hükümein fazla şoklarına karşı borcun mikar ve vade yapısını değişirdiği durumu opimal akif poliika olarak anımlamakadır. 19 Canzoneri ve diğerleri (1998) in yeniden yayımlanan versiyonu Canzoneri ve diğerleri (2001) de para ve maliye poliikası dominan rejim ayrımı yerine Ricardocu ve Ricardocu olmayan rejimler ayrımı yapmakadır. 19

31 kullanılmışır. Canzoneri ve diğerleri (1998) e göre de monearis görüş ile FTPL arasındaki emel fark bu eorilerin hüküme büçe kısıına bakış açılarından kaynaklanmakadır. Çalışmalarında kullandıkları kapalı ekonomide bir dönemdeki borç soku, birincil fazla verilerek, yeniden borçlanarak veya para senyorajı ile finanse edilmekedir. Büçe kısıı değişkenlerinin GSYİH ya oranlanması sonucunda modelleri; w j s j + α jw j+ 1 = (1.15) şeklinde yazılabilir. Burada, hüküme yükümlülüklerinin GSYİH ya oranı w j, fazlanın GSYİH ya oranı, s j, ile α j oranında iskono edilmiş gelecek dönem yükümlülükleri, w j+1, oplamına eşiir. Para poliikası dominan ve maliye poliikası dominan rejimler alında s j ve w j arasında poziif korelasyon mevcuur. Buna karşın s j ile w j+1 arasındaki ilişki para poliikası dominan ve maliye poliikası dominan rejimlerde farklılaşmakadır. Borcun geriye dönük bir gelişim izlediği varsayımı alında monearis görüş, diğer bir ifade ile para poliikası dominan rejim fazladaki bir arış durumunda w j+1 de bir azalma öngörmekedir. Buna karşın maliye poliikası dominan bir rejimde s j nin gelecekeki fazlalar ve iskono fakörleri ile sıfır, poziif veya negaif ilişkili olmasına bağlı olarak s j deki poziif bir şokun w j+1 üzerinde sıfır, poziif veya negaif bir ekisi olabilecekir. Canzoneri ve diğerleri (1998), cari birincil fazla/gsyih nın gelecek dönem yükümlülükler/gsyih üzerindeki ekisini ampirik olarak es emek için eki epki fonksiyonlarına ve ahmin varyanslarına bakmakadırlar. Sonuçlar fazlanın dışsal olmadığını ancak yükümlülüklerin bugünkü düzeyinden ekilendiğini ve cari birincil fazla/gsyih nın gelecekeki fazlalar ile negaif korelasyonlu olmamasına rağmen yükümlülükler/gsyih nın birincil fazla/gsyih daki poziif bir şoka negaif epki verdiğini gösermekedir. Bu nedenle savaş sonrası ABD verilerinin maliye poliikası dominan rejimden ziyade para poliikası dominan rejimi deseklediği sonucuna varılmakadır. Benzer çalışmayı Ho (2005) Tayvan ekonomisi için yapmaka, sonuçlar para poliikası dominan (Ricardocu) rejimi deseklemekedir. 20

32 Tanner ve Ramos (2002), dönemi aylık verilerini kullanarak Brezilya da para ve maliye poliikası dominan rejim incelemesi yapmakadır. Bunu yaparken ilk olarak hüküme büçe kısıını; ya da PDEF = κ + βliab 1 (1.16) PDEF = κ * + β r LIAB * 1 = κ * * + β RIP şeklinde anımlamakadır. Burada birincil açık (PDEF) reel yükümlülüklerin/reel faiz ödemelerinin (LIAB-RIP) bir fonksiyonudur. Reel faiz ödemeleri burada (reel faiz ödemeleri = reel faiz oranı x borç soku eşiliğinden harekele) kamu yükümlülüklerinin bir gösergesi olarak kabul edilmekedir. Bugünün birincil fazlaları geçmişeki yükümlülüklerin bir fonksiyonudur şeklindeki geriye dönük yaklaşımdaki sorun, bazı durumlarda para poliikası dominan ve maliye poliikası dominan rejimleri ayır edememesinden kaynaklanmakadır. Bu nedenle Taner ve Ramos (2002), ek denklemli bu yaklaşım yanında, Canzoneri ve diğerleri (1998) e benzer, ileri dönük bir yaklaşım da uygulamaka ve değişkenleri birincil açık (birinci farklar) ve reel yükümlülükler (birinci farklar) olan bir VAR sisemini ahmin emekedirler. Tahmin sonuçları Brezilya nın dönemi haricinde maliye poliikası dominan bir rejim uyguladığını gösermekedir. 21

33 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE KAMU AÇIKLARI VE ENFLASYON Türkiye ekonomisinin yakın arihi, başa yüksek büçe açıkları ve kronik yüksek enflasyonun neden olduğu isikrarsız bir süreç gösermekedir. Bu süreçe büçe açıkları ve finansman yönemleri ile kamu maliyesindeki disiplinsizliğin kronik yüksek enflasyonun emel nedenleri olduğu yönünde genel bir görüş birliği bulunmakadır. Türkiye de 1980 lerin başlarına kadar ekonomi poliikaları büyük ölçüde beş yıllık kalkınma planlarına göre yürüülmüş, bu dönemde büçe açıkları önemli ölçüde dışsal, açıkların TCMB arafından parasallaşırılmasına alışılmış ve para poliikası maliye poliikasının emrine verilmişir (Günaydın, 2004). 24 Ocak 1980 kararlarıyla birlike yürürlüğe konan isikrar ve serbesleşme programı sonrasında Hükümein TCMB kaynaklarına müracaa emesi önemli ölçüde sınırlandırılmış, buna karşılık iç borçlanma emel finansman kaynağı haline gelmişir (Koru ve Özmen, 2003). Ancak bu dönem de sürekli aran kamu açıkları ve dolayısıyla kamu kesimi borçlanma gereği TCMB nin fiya isikrarına yönelik ekin poliikalar uygulamasını engellemişir. Bu durum FTPL kapsamında değerlendirildiğinde, ikisadi poliika rejiminin Ricardocu olmayan, yani maliye poliikası dominan rejim özellikleri göserdiği izlenimi vermekedir. Ülke ekonomisinde yaşanan, yüksek enflasyon ve mali disiplinsizlik kaynaklı isikrarsızlıklar bir çok ikisadi krizi de beraberinde geirmiş, 2001 yılında meydana gelen kriz öncesi dönemlerde uygulamaya konan isikrar programları enflasyonu düşürmede başarılı olamamışır. Bununla birlike, 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrasında uygulamaya koyulan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile mali disiplin için maliye poliikasının faiz dışı büçe fazlası hedefine yönelik olarak yürüülmesi esası geirilirken, TCMB Kanununda yapılan değişiklikler ile para poliikasının birincil 22