Ata Govşudov ( )

Transkript

1 Ata Govşudov ( ) Yazar, şair ve dramaturg olan Ata Govşudov, yaratıcılık kaleminin gücünü 1922 yılında yazdığı "Zakaspiy Frontı" (Gizil Pulun Gulları) adlı dramasını yazmakla gösterdi. Fakat o yaratıcılık işine yirminci yılların ikinci yarısından itibaren tam olarak girişir. O, yirminci-otuzuncu yıllarda "Sen Gışın", "Kesyer Hem Atyar", "Hıtayda, Luvan Çayının Kenarında" gibi lirik eserlerini, "Yolumı Düzetdim", "Azaşan Izmı Tapdı", "Vatan Ogh" gibi nesirlerini ve "Perman" romanını yazar. Yazar çeşitli devirlerde hikaye, deneme, makale ve manzum eserlerinin onlarcasını yazmıştır. Onların içinde "Gandım Avcının Maşgalası", "Gaçar Aga", "Dordepel", "Yelli Ödenin Öylcnişi", "în Sonkı Arçın" DERMAN Birinci kitap BUYSANÇLI GALA Mılayım güyz paslının bir günüdi. Buysançlı burçları asmanda mağallaklap görünyen galanın içi adatı coşgunlı hereket bilen gaynayardı, şatlıkh şovhun ilen yanlanyardı. Gış bolsun, yaz bolsun, tomus bolsun, güyz bolsun - parhı yok, bu galada şu coşgunlı hereket, şu şatlıkh şovhun hemişe birsidırgm dovam edyerdi. Bu gala guş gelse, ganatı gırlıp, gulan gelse, toynağı gırlıp, üstünden guş hem uçup bilmeceğe, dervesinden döv hem sekip bilmeceğe menzeyerdi. Hamala, "heh!" diyende, yetmiş beş dervezesinin her birinden yüz mün demir donlı Göroğh gılıcmı sırıp çıkaycak yalı buysançlıdı. Emma bu gala daşından görnüşi yalı arkayın deldi. Onun ilatı ayak üstündedi, gicesi-gündüzi teşvişdedi. Gala onçaklı lap ederlik uh hem deldi. Onun boyı beş mün edimdi, ini iki yarım mün edimden azacık govrakdı. Zamanında Ahalin ulı galalarının biri hasaplanyan galalardandı. Galanın ganatlanının berkliği onun arassa ak-şırkı toyun palçıkdan salınmağından anlanılyardı. Emma garnlar öz galalarının aslı sağtının berkliği hakında ovnuk gürrün edenlerinde, mum şeyle düşündirerdiler: "Biz bu galanı saldırmak üçin velayatdan /Horezminden/ ussa çağırdık. Ussalar bilen hak-hasap gcpleşildi. Ussalar işini gu- gibi mensur eserleri, "Kerim Dosov", "Düşman Ot İçinde Görsün Özüni", "Adına Şöhrat", "Hat ve Gogap" gibi lirik eserleri, "Partizan Aman" poeması, "Huday Yolı" denilen "Mehür", "Sahetli Günüfv Gopgunı", "Tanrı ve Onun Gulları" gibi hicvi makaleleri vb. de vardır. O "Perman" dan başka "Mehri-Vepa" ve "Köpetdagın Eteğinde" ro manlarını da miras bıraktı. Yazar, Türkmen halk edebiyatını da iyi bilirdi; öğrenmişti. O, Türkmen masallarını ve "Göroglı" destanını neşretmişti; bu konuda makaleler, incelemeler yazmıştır. Onun öz sanatı da halk edebiyatıyla yoğrulmuştur. Yazar Türkmen edebiyatını temellendircnlerden, şe killendirenlerden biridir. / PERMAN MAĞRUR KALE Ilık sonbahar mevsiminin bir günüydü. Mağrur, burçları gökyüzünde sivrilen, seçilen kalenin içi her günkü gibi coşkun bir halde kaynamaktaydı ve neşeli seslerle yankılanıyordu. Kış olsun, bahar olsun, yaz olsun, güz olsun hiç farkı olmaksızın bu kalede şu coşkulu hareket, şu neşeli sesler daima hiç kesilmeden devam ederdi. Bu kaleye kuş gelse kanadı kırılır, at gelse toynağı kırılır; üstünden kuş da uçamayacağa, kapıdan dev de sekemeyeceğe benziyordu. Sanki "Haydi" deyince yetmişbeş kapısının herbirinden yüzbin demir elbiseli Köroğlu, kılıcını sıyırıp çıkacak gibi heybetliydi. Ama bu kale dışında göründüğü kadar asude değildi. Onun halkı ayak üstündeydi ve gecegündüz endişe içindeydi. Kale o kadar da çok büyük değildi. Onun boyu beşbin adımdı; eni ikibinbeşyüz adımdan biraz fazlaydı. Zamanında Ahal'ın büyük kalelerinden biri sayılırdı. Kalenin duvarlarının sağlamlığı onun temiz krem rengi saf balçıktan yapılmasından anlaşılıyordu. Yaşlılar kendi kalelerinin sağlamlığı hakkında çeşitli sohbetlerinde bunu şu şekilde dile getirirlerdi: "Biz bu kaleyi yaptırmak için vilayetten-harezm'den usta çağırdık. Ustalarla hesapta anlaşıldı. Ustalar işini bitirdikten sonra ücretlerini cemaat ödeyecek, tâ

2 tarandan son, muzzunı ccmağat tölcmeli, te gala salnıp gutarılyança, ussalann iycek-içceklerinem ccmağat çekmeli edildi. Ussalar ak palçıkdan galanın bir gorunı goyup çıkdılar. Şol günün özünde hemişe yarım gice çenli oynamağa endikeden cahil yiğitler teze salnan gorun üstünde ılgaşıp oynapdırlar. Ertir görseler, ol gor depelenip, aşak çökcrilipdir. Bu sapar ussalar seslerini çıkarman, işlerine başladılar. İkinci gon galdırdılar. Yene cahillar onı hem edil önki yalı edipdirler. Ussalar bu gezeğem seslerini çıkarmadılar. Ahırı ussalar üçünci gezekden son aksakgalların yanına gelip dat etdilcr. Aksakgallar yiğitlere keyindiler. Emma yiğitler öz oyunlarının galanın ganatları üçin peydalıdığı-zıyanlıdığı hakda pikirem etmeyerdiler, oynasalar bolyardı. Sonun içinem olar keyelen vağtı seslerini-üynlerini çıkarman, enselerini tünnerdişip gidyen yalı edyerdiler-de, aksakgallar gitdiği, önküdenem beş beter ılgaşmağa başlayardılar. Ön dine şovhun edip oynayan bolsalar, indi şovhun turuzman oynayardılar. Garagol, yoknasız yiğitlere buyrup bolmadı. Ussalar hem yapışan işlerinden el çekmediler. Şeyle basalanıp, zınç yalı bolan la lay öz gövrümini gineldip, gün-günden berkeyerdi. İndi ussalaram oğlanlara zat diyenokdılar. Gayta her gün işden son oğlanların erccllik bilen oynayışlarına sın edip, "Değme, oynasınlar, bizin salan galamız daşdan hem berk bolar. Bu oğlanların oynı üçin ulı behbitdir" diyişyerdiler. Şeydip, ussaların hem oğlanların kömeği bilen gala sanıp gutarıldı. Bu gala "Gökdepe galası" diyen at galdı. Bu Ahalin buysanyan galası boldı. Ussalarm çeken zehmetine ilin-günün özi ınsap edip, iki esse artık hak töledi. Ussalaram köp hoşal boldular. Galanın ganatlarınm şeyle berkliği aydışlarıça bardı. Ol indi köne galalar hatarına giripdi. Emma salnıp başlananından yiğitlerin depeşeği astında galip, zınç bolan ganatlarınm heniz hem opurılan yeri yokdı. Bu gün hem yiğitler hemişeki adatları boyunca galanın gündoğar gapdalına yığnanıpdılar... "Dik, dep, hanı, kimin gezeği? İne, menin gezeğim! Yok, yok, gezeğine dur! Sen on gezek dağı depdin. Men heniz bir saparam depemok!" diyşip, gala ganatlarınm üstünde hemişeki şovhunlarına, hemişeki cedelli depeşeklerine baylapdılar. Yüni yeten yiğitler gala ganatmın üstünde telpek goyup, may alıp ılgayardılar, yüzünin uğruna el değirmen dırmaşıp, telpeği depyerdiler-de, yene arkanlığma düşyerdiler. Şeydip gezekme-gezek gaytalayardılar. Kebirine "Bir elini urdun" diyyerdiler, başga birine "Arkanlığma düşende, sağ- kale yapılıp bitirilinceye kadar, ustaların yiyecek ve içecekleri de cemaat tarafından karşılanacakşekilde anlaşıldı. Ustalar ak balçıktan kalenin bir burcunu inşa ettiler. O gün sürekli gece yarısına kadar oyun oynayan gençler yeni yapılan duvar parçasının üstünde koşup oynamışlardı. Ertesi gün gördüler ki, o duvar parçası tepelenip aşağı çökertilmişti. Bu seferlik ustalar seslerini çıkarmadan işlerine başladılar. İkinci sırayı çıktılar. Gençler yine ilk duvara yaptıkları gibi yaptılar. Ustalar bu defa da seslerini çıkarmadılar. Nihayet ustalar üçüncü defadan sonra ihtiyarların yanına gelip şikayet ettiler. İhtiyarlar gençleri azarladılar. Fakat gençler oyunlarının kale duvarları için faydalı mı, zararlı mı olduğunu düşünmüyorlardı; oyun oynasınlar yeterdi. Bu yüzden onlar azarlandıkları zaman seslerini-ünlerini çıkarmadan omuzlarını silkip umursamaz gibi yapmışlar da ihtiyarlar gidince öncekinden beş beter tepişmeye başlamışlardı. Sadece önceleri gürültü çıkarıp oynuyor idiyseler şimdi gürültü çıkarmadan oynuyorlardı. Karakol, nasihatten anlamayan gençlere ses çıkarmadı. Ustalar da yaptıkları işten el çekmediler. Bu şekilde basılıp sıkıştırılıp sağlamlaştırılan balçık duvar heybetini gittikçe arttırıp, günden güne sağlamlaşıyordu. Artık ustalar da oğlanlara birşey demiyordu. Aksine hergün işten sonra gençlerin alışılagelen oynayışlarına bakıp "Değme oynasınlar; bizim yaptığımız kalemiz taştan da sağlam olur. Bu gençlerin oyunu kale için çok faydalıdır" diye konuşuyorlardı. Bu şekilde ustaların gayretleriyle ve oğlanların yardımıyla kale yapılıp bitirildi. Bu kaleye "Göktepe Kalesi" adı verildi. Bu Ahal'ın gurur duyduğu kalesi oldu. Ustaların çektiği zahmeti herkes takdir edip iki hisse fazla ücret ödediler. Ustalar da pek hoşnut oldular. Kalenin duvarlarının sağlamlığı söylendiği kadar vardı. O şimdi eski kaleler sınıfına girmişti. Fakat yapılmağa başlandığında yiğitlerin tepişmeleri altında kalıp sağlamlaşan duvarlarının hâlâ yıkılan yeri yoktu. Bugün de gençler her zamanki adetleri üzere kalenin dolu tarafına toplanmışlardı. "Dik, tep, haydi! Kimin sırası? İşte, benim sıram! Y ok, yok sıranı bekle! Sen on defa fazla teptin. Ben hâlâ bir sefer bile tepemedim!..." diye konuşup kale duvarlarının üstünde her zamanki tartışmalarına her zamanki münakaşalı tepişmelerine başladılar. Tüyü yeni biten gençler kale duvarının üstüne şapka koyup sırayla yürüyorlar, yüzlerinin uğrunda el değirmeden gelişigüzel tırmanıp şapkayı tekmeliyorlardı ve tekrar sıraya giriyorlardı. Bunu defalarca tekrarlıyorlardı. Aralarından birine "Bir elini vurdun" diyordular, başka birine "Arkana dü-

3 dm dik düşüp bilmedin" diyyerdiler. Öz gövresine erk edip bilemeyenlerden hasaplanyan ağrasyüzli bir yiğit: - Hanı bizem bir sınanıp göreli, diyip, süsüşcek goç yalı mayalıp, götinceklep gitdi. Emma onun ullakan gara gözleri galanın ganatının çür başındaki telpekdedi. Görnüşine göre, yiğit bu çık mağa dine birinci gezek smanışyan borh, daşındakılar yerli-ycrden: - Hanı, senem bir sınanıp gör bakalı, diyşip, mamsızlık bilen gığırışdılar. Olar öz yüreklerinden "bu galanın gap bilinden aşaklığına patlap gaçar" diyip, pikir edyerdiler. Şeyle masgaraçılığı-da gıcitlı gülki bilen, şerebeli yomaklar bilen garşılamağa tayyarlanyardılar. Emma ol tamaları puca çıkdı. Yiğit ok yalı atılıp, galanın depesine dırmaşdi-da, onun depesindeki telpcği depip, ızına böküp düşdi. Oğlanların hemmesi genirgenmek bilen dimdı. Dine çetde duran biri: - Çopan eğirtdir! diyip, sovallı dımışlığa coğap berdi. Onun dereğine başga biri köpçüliğin gülüp, keypden çıkmağına sebep boldı. Ol öz içinden "Şu depenson, men depip belmenmi?" diyip, öz yüreği bilen cedelleşip duran bolmağa çemeli, may alıp ilgadı velin, galanın gap bilinden aşak pöklep gaytdı. Töverek-daş el çarpıp gülüşdi. Kimdir biri: - Sen goşunı hayda, goşunı... Orağını or, diyip, gığırdı. Ol yiğidin yüzi çapadı yalı gızardı. - Sizin bilen düz yerde eşekden-e böküşip bi lerin, diyip, ol ısgınsız seslendi. - "Hemedan daş bolsa, kedi yakın" getir-eyt eşekleri, diyip, biri gığıdı. Heniz dine uluların bolşuna tomaşa edip, höveseklik bilen olardan görelde görüp duran yetgincekler dumlı-duşa pıtrap, sen-men yok, öylerin gapdalında duran eşekleri çözüp, idip getirip başladılar. Bulardan "Siz eşeği nire ekidyersiniz, neme üçin ekidyersiniz?" diyip sorayanideyen-de yokdı. Aslında şunun yalı iş üçin eşek, göle, iş yabısı yalı mallan sorağsız-ideğsiz alıbermek ozaldan dessur bolup galan bir zat bolara çemeli. Bular altı sanı eşeği ha tara yanaşdırap duruzdılar. Sağda-solda toyçı yalı üyşüp duran yiğitler "Bök-de bök" boluşdılar. Kimdir biri önüni başlap, altı aşeğin üstünden yenillik bilen atılıp geçdi. Onun ızı kesilmen, biribirinin ızından tovusyardılar. Bir tapgır bökülenden son, hatara duran eşekleri sekize yetirdiler. Bu sapar kebiri ahırkı eşeğin üstüne düşüp galdı. Eşeğin sanı ona yctirildi, so on ike yetirildi. Her sapar cübütden artdırıldığıça, tovusyanlar-da serken düzgün dik düşmedin" diyorlardı. Kendi gövdesine mukayyet olamayanlardan sayılan ağırbaşlı bir yiğit: -Haydi biz de bir deneyip görelim deyip toslayacak koç gibi sıraya girip onların arkasına düştü. Yalnız onun iri kara gözleri kale duvarının en başındaki şapkadaydı. Yiğit, tırmanmaya ilk defa deneyeceği esnada çevredekiler yerlerinden: -Haydi, sen de bir dene gör bakalım" deyip kinayeli olarak bağırıştılar. Onlar içlerinden "Bu kalenin tam ortasından aşağıya düşüp kalır" diye düşünüyorlardı. Böyle maskaracılığı da alaylı gülümsemeyle, iğneli sözlerle karşılamağa hazırlanıyorlardı. Fakat o beklentileri boşa çıktı. Yiğit ok gibi atılıp kalenin tepesine tırmandı ve tepedeki şapkayı tekmeleyip sonra hoplayarak aşağıya indi. Oğlanların hepsi hayretler içinde susup kaldılar. Yalnız kenarda duran biri: "En büyük çoban" deyip sualli sessizliğe cevap verdi. Onun arkasından başka biri topluluğun gülüp kendilerinden geçmelerin esebep oldu. O öz içinden "Bu tekmeledikten sonra ben tekmeleyemem mi?" deyip, içinden mücadele ederken sıraya girdi, fakat kalenin tam ortasından aşağıya düştü. Etrafındakiler el çırpıp gülüştüler. İçlerinden biri: "-Sen tarlanı sür, tarlanı... orağını biç" diye bağırdı. O gencin yüzü utancından pancar gibi kızardı. "-Sizinle düz yerde eşekten atlayabilirim" deyip, o sessizce seslendi. "-Halep oradaysa arşın burada, getir gel eşekleri" diye biri bağırdı. Henüz sadece büyüklerin haline bakıp hevesle onlardan örnek alan gençler etrafa dağılıp sen ben kavgasına girmeden evlerin yanında duran eşekleri çözüp dürterek getirip oyunlarına başladılar. Bunlardan "Siz eşeği nereye götürüyorsunuz; niçin götürüyorsunuz?" diye soran eden de yoktu. Aslında böyle işler için eşek, dana, at gibimalları sorup soruşturmada alıvermek eskiden adet olup kalan bir şey olmalı. Bunlar altı eşeği dizip yanaştırıp durdular: Sağda-solda düğün yerindeki kalabalık gibi duran yiğitler "Atla da atla!" diye bağırıştılar. Kimdir biri önce başlayıp, altı eşeğin üstünden kolayca atlayıp geçti. Onun arkası kesilmeden, birbiri ardına atlıyorlardı. Bir grup atladıktan sonra sırada duran eşeklerin sayısını sekize çıkardılar. Bu sefer bazıları en sondaki eşeğin üstüne düşüp kaldılar. Eşeğin sayısı ona çıkarıldı; sonra onikiye çıkarıldı. Her sefer çift arttırılanda atlayanlar da git

4 kem-kemden azalyardı. Birden bu böküşmeği-de taşlap, "tut-da tut!" bolşup, göreşe yazdılar. Ağır mereke göye uh toy mehellesi yalı teğelendi. Ortada bolsa güyçli pclvanlarınkı yalı göreş baryardı. Bu uh üyşmek mehellenin tamamı otuz yaşdan bcrdeki yiğitlerdi. Gala cemağatının in şatlıklı coşun bilen gaynayan şovhunı hem şol toparmkıdı. Çünki bu topar özlerinden kiçi yaş ösdürimleri, belki, yanı içde-deşda oynamağa yaran beş-altı yaşlılarıda özlerinin canlı hem ccdelli gızık işleri bilen höveslendiryerdiler. Kebir vağtlarda "ulular" diylip hasaplanyan otuz beş, kırk yaşlıların hem buların işine gatışyanı seyrek deldi. Hatda seğsen-toğsan yaşlı garrılarınam gövni göterilip, olara tomaşaban bolyan vağtları köp bolyardı. Emma gamlar hatarma geçirilyen topar köplenç vağt hemişeki öz adat edinen yerine yığnanyardi. Gocalar yılın yılı pasıllarında - novruz garından son, te güyzün çiğreklice günlerine çenli galanın ilerki dervezesinin iç ağzına üyşerdiler. Bir gezek yıl gatı gurak gelipdi. Sonda kimdir takva ınmçının biri: - Ay, adamlar, belki, pelimizin-niyetemizin ters yeri bardır. Gelin cemağat bolup namaz okalın, pelimizden gaydalın, diyip, bir gep tapdı. Köpçülik bolsa: - He, gelin, pelimizden gaytsak gaydalın, ce mağat balup namazam okalın. Onun yalı bolsa meteidemedinelin. Imamam senin özün bolarsın, diyip, şu maslahatı tapan adamın yakasından tutdı. imam bolcağın makullap görkezen yerinden meteit salınmalı boldı. Galanın ilerki dervezesine yakın bir yerde bir günün içinde meteit hezir boldı. Bu meteit ini-boyı elli-altmış edim inedördül sekidi. Munun üstünde yağındanyağmırdan, günden taşa-da yokdı. Dine gün giç öylene sanandan son, galanın beyik ganatınm keleğesi sekinin hemme yerini örtyerdi, meteit ilki salnan günlerinde gamların köpçüliği ürç edip diyen yalı ona geldi. Hatda oların her haysı bir keçeni özüne namazlık edinip, sekinin üstüni tutuşlaym düşek bilenem örtdüler. Emma bir hepde geçip-geçmenke meteidin cemağatı kemelip başladı. Sonun bilen birlikde sekinin üstünin düşeği hem ayrılıp başladı. Bir nece gün geçenden son, imamın ızında dine üç adam galdı. Ahırı imamın özi hem halis iren bolmağa çemeli, bir gün: - İndi namazı her kim öz öyünde akaysın, diyip, yanındaki üç ıhlasgerine hem ruğsat berdi. imamın öz başlan işindan şeyle tiz irmeğinin öz scbepcağazı bardı. Ana, şol dervezeni vağtlıvağtında açıp-yapyan derveban neme, şona-da gide azalıyordu. Birden bu zıplamayı bırakıp "Tut da tut!" deyişip güreşe tutuştular.sanki mahallede büyük bir düğün varmış gibi kalabalık oldu. Meydanda güçlü pehlivanların güreşini andıran bir müsabaka başladı. Bu büyük kalabalık mahallenin otuz yaşının altındaki yiğitlerden oluşuyordu. Kale cemaatinin en neşeli coşkuyla kaynayan eğlencesi bu grubundu. Çünkü bu grup kendilerinden küçük çocukları, belki, daha yeni içeride-dışarıda oynamaya başlayan beş-altı yaşındakileri de canlı ve çekişmeli ilginç işleriyle heveslendiriyorlardı. Bazen "büyükler" diye hesaplanan otuzbeş, kırk yaşındakilerin de bunların içine ekanşması az değildi. Hatta seksen doksan yaşındaki ihtiyarların da canı çekip onlara seyirci olmaları çok görülürdü. Fakat ihtiyarlar sınıfına dahil edilen grup çoğu vakit her zamanki adet edindikleri yere toplanırdı. İhtiyarlar yılın sıcak zamanlarında nevruz karından sonra, tâ güzün hafif ayazlı günlerine kadar kalenin ileriki kapısının iç ağzına toplanırlardı. Bir defa yıl çok kurak gelmişti. O zaman bir takva sahibinin biri: -Ay adamlar, belki kalbimizin-niyetimizin ters bir yeri vardır. Gelin, cemaat olup namaz kılalım; niyetimizden, yaptıklarımızdan dönelim"- deyip bir söz söyledi. Çoğunluk ise: -Evet,gelin,günahlarımızdan, yaptıklarımızdan döneceksek dönelim, cemaat olup namaz da kılalım. Hal böyleyse mescid de kuralım. İmam da sen kendin olursun"- deyip bu fikri bulan adamın yakasından yapıştı. İmam olacak adamın gösterdiği yerde mescid yapılmaya başlandı. Kalanın dış kapısına yakın bir yerde, bir günün içinde mescid hazır oldu. Bu mescidin eni-boyu elli-altmış adım kadar ve kare şeklindeydi. Bunun üstünde yağmurdan-yaştan, güneşten koruyacak bir örtü de yoktu. Yalnız güneş öğle vaktini geçtikten sonra, kalenin büyük duvarlarının gölgesi sekinin her tarafını örtüyordu; mescidin ilk yapıldığı günlerde ihtiyarların çoğunluğu belli bir hevesle mescidi doldurdu. Hatta herhangi bir keçeyi kendine seccade yapıp getirip, sekinin üstünü baştanbaşa döşekle de örttüler. Fakat bir hafta ya geçti ya geçmedi mescidin cemaati azalmaya başladı. Bununla birlikte sekinin üstündeki örtüler de ayrılmaya başladı. Bir kaç gün geçtikten sonra, imamın arkasında sadece üç adam kaldı. Nihayet imamın kendisi de çok yorulmuş olmalı ki bir gün: -Şimdi namazı herkes "söz evinde kılsın" deyip yanındaki üç ihlaslı adama da ruhsat verdi. İmamın kendi başlattığı işten böyle çabuk bıkmasının gerçek bir sebebi vardı. İşte, şu kapıyı

5 odun getiren bir gucak odun, un üvedip gelen bir cam un, argışdan gelen bir kersen buğday beryer. Yiğitlerin olcasının onun gelen saparı gabat geleyse-he onunki hasam getiryer. Emma meteit salıp, cemagat namazının imamı bolup, uh derde galip, sesini boğazında gaynadıp, mollaların azan aydışına menzetcek bolup, görge galip yören bir adam velin hiç kimin gözüne-de ilenok. Onson imamın öz işinden eli sovamazmı? imam bir gezek Atalık ağanın yanında keyinip, bu gürrüni diline hem aldı. Her neme-de bolsa, bu seki "Pirgulmın meteidi" diyen ada eyc bolup, imamın adına yadığer galdı. İndi bu yeri gamlar hekem edinipdirler. Cahan yayrap, gün doğandan te il yatara çcnli günün nevağtı bolsa hem bu sekinin tövereğinin adamsız bolyan vağti yokdı. Sekinin üsti tutuşhğına artlatgı, düzzim çızıklan bilen bezelip taşlanıpdı. Göçer çöpleri dağaşar yatardı. Adamlar bu yara üyşüp, düzzim, küşt oynayardılar, donlarını düşenişip, seke yaplanışıp, her hili gızıklı gürrünler, şorta sözler adışyardılar. Dervezeden gelip-geçip duran yolağçıların her haysısının öz görnüş mısalasma göre menzetme, yomaklar tapıp, gülüşyerdiler, değişyerdiler. Hemişe adat boyunca bu yağday sekinin tövereğinin mehellesinin has köpelip, şatlıkh gürrünçiliğin gızıp, şovhunın asmana göterilyen mahalı gün öyleden ağandan son bolyardı. Yaşulular gelsin, aksakgallar gelsin-tapavudı yok, şol şorta sözler, gülşükli gürrünler dovam edyerdi. Bu gün hem şol hemişeki günlerin biri yalıdı. Gün ikindee yakınlaşipdı. Birden ağır merekenin şorta sözli şovhunı yatdı. Değişme, gülki gömüp duran yüzler çınlakay sıpata girdi. Süzülen gözler merekenin bir çetinden gelyen orta boylı bir adama baka dikildi. Daşından göreymeğe bu adamda ne gabara ardı, ne dabara. Hatda onun yüz keşbindede ağır mehellenin sussunı basarlık aksakgal, kethudalık, peşenelilik sıpatı yokdı. Asılında onun görnükli eğin- başı-da yokdı. Köne ağar çekmeninin içinden kirli biz köyneği görünyerdi. Ayağında ağzı bir gulaç mıtgal balağı, köne kövşi, başında bolsa çüri sarı telpeği bardı. Onun gadam urşı hem beyleki sıpayı gocalannka menzemeyerdi. Ayaklan gıbırdıklap, çaltlık bilen biri-birinin önüne geçyerdi. Elleri dek durman hereket edyerdi. Ol sol elindeki bir dövüm çörekden sağ eli bilen dövüp alıp, çörek iyip yörep gelyerdi. Ol edimini hayallatman, merekenin gırasından geldi-de: - Salavmaleykim, yiğitler! diydi. Salamına coğap berlerine-de salın bermen, sözünin ızını yetirdi. - Aman-esenlikmidir hemme? Sonra ol tapır-tupur sekinin bir çetinde oturdı-da, galanca çöreğini ağzına atdı. vakti-vaktinde açıp-kapayan kapıcı ne, buna odun getiren bir kucak odun, un öğüdüp gelen bir leğen un, pazardan gelen bir çanak buğday verir. Yiğitlerin ganimeti gelirken rastlasa onun payı hesaplanır. Fakat mescit yapıp, cemaat namazının imamı olup, ulu derde kalıp, sesini boğazında kaynatıp, mollanın ezan okuyuşuna benzetecek olup, ölüp giden adam hiç kimsenin gözüne de göründüğü yok. Böyle olunca imamın öz işinden eli soğumaz mı? İmam bir seferinde Atalık ağanın yanında şikayetlenip bu hususu diline de aldı. Her ne olsada, bu seki "Pirgulunun Mescidi" denilen ada sahip olup, imamın adına yadigar kaldı. Şimdi bu yeri ihtiyarlar mesken etmişlerdir. Cihan aydınlanıp, gün doğduktan... ta halk yatıncaya kadar günün hangi vakti olursa olsun bu sekinin etrafının adamsız olan vakti yoktur. Sekinin üstü tamamiyle artıklar, oyun çizgileri ile bezenip bırakılmıştı. Göçer çöpleri savrulup yatardı. Adamlar buraya toplanıp dokuz taş, satranç oy nardılar. Elbiselerini döşeyip, sekiye uzanıp çeşit çeşit ilginç sohbetler ederler, fıkralar söylerlerdi. Kapıdan gelip geçen yolcuların herbirinin kendi görünüşüne göre benzetmeler bulup, gülüşüp birbirleriyle itişip eğlenirlerdi. Sürekli, adet boyunca bu durum, sekinin etrafındaki mahallenin iyice çoğalıp, neşeli sohbetin kızışıp, seslerin göklere yükseldiği yeri gün öğleyi geçince olurdu. İhtiyarlar gelsin, aksakallar gelsin farkı yok; o fıkralar; komik sözler devam ederdi. Bugün de bu her zamanki günlerin biri gi biydi. Saat ikindiye yaklaşmıştı. Birden kalabalık fıkrah sohbeti durdu. Yapılan şakalar, gülüp duran yüzler birden ciddileşti. Süzülen gözler kalabalığın bir tarafından gelen orta boylı bir adama bakakaldi. Dışından bakıldığında bu adamda ne görünüş vardı, ne de neşe. Hatta onun yüzünde kalabalığın ruhunu okşayacak arif, aksakal, kethudalık, güzel bir sıfatı da yoktu. Esasında onun görkemli omuzu ve başı da yoktu. Eski beyaz ça panın altından kirli bez gömleği görünüyordu. Ayağında ağzı bir karış yırtık pantolonu, eski kundurası, başında ise sivri san şapkası vardı. Onun adım atışı da terbiyeli, nazik ihtiyarlarınkine benzemiyordu. Ayaklan küçük adımlarla, hızlıca yürüyüp birbirinin önüne ge çiyordu. O adımlannı yavaşlatmadan kalabalığın kenarına geldi ve: "-Selamünaleyküm, yiğitler!" dedi. Selamının alınmasını da beklemeden, sözünün devamını getirdi. "Sağlık-sıhhatte mi hepiniz?" Sonra o paldır-küldür sekinin bir tarafına oturdu da, kalan çöreğini ağzına attı.

6 - Gadam ağa, armaveri, işler bilen nedişyersin? diyip, dımıp oturan mcrekenin içinden kimdir biri ona habar gatdı. - Bar bol, diyip, Gadam ağa gısgacık coğap berdi-de, özünin çüri sarı tclpeğini tirscğinin as tına dikip gı sardı. Bir gapdalda oturan peşeneli aksagal: - Gadam, bu gün dünk-dünkün gelmedi-de, diyip, gülki aralaş aydan sözünde bir hili yan sılamak chenini sızdırdı. Emma Gadam ağa ona üns hem bermedik yalı etdi. Özünin hemişeki yönekeyliğini saklap: - Biçem del, Atalık kethüda, diydi. Onson ara bir dem saldı-da, sözünin üstüni yetirdi. - Şol biçem del, Atalık. Men bu gün sora ge tirmeğe gidipdim. Hava, ol bu gün deri yasamak üçin sora yığmağa gidipdi. Sonun üçin hem onun deri dövyen sokusınm dünk-dünki çıkmandı. Gadam ağanm gürrünçiliğe gelmeği bilen töverekdeki küşde, düzzime kellelerini gızdırıp oturanlar hem oyunlarını taşladılar. Galanın ikinci tarapmda özlerinin tovşuşmak, göreş tutmak yalı hünerleri bilen gızığışıp duran yiğitler hem bu merekenin bir çetine gelip eğrilişdiler. Bu yönekey adam belçik-değişme gürrünlerin manıh-çınlakay gürrünlere övrülmeğinin alamatı bolmağa çemeli, ona bolan şeyle garayış adamlar arasında adata övrülip galıpdı. Bu adama yönekey göz bilen garasan, dine öz zehmetinden başga dünyenin işine düşünmen yören bir pukaradır diyip guman edyersin. Emma hırıdar göz bilen garanmda velin, ol adamda niçik-de bolsa bir gizlin yatan buysancınbardığmıduyyarsın. Ar-namıs üçin gidip, iş bitirip gelen yiğitler Gadam ağanm yanma gelip, "om ey tdik, mum bey t- dik" diyşip, batırçılık hakda, eden işleri hakda yolbaşçı ata hökmünde ona gürrün edip bererdiler. Gadam ağa bolsa: - Biçen del... Hava, şol kem bolmandır... İş bitiripsiniz, özi biçem del, diyip, gısgacık coğap gaytarardı. Bir ağız geplese-de, "biçem del" diyen söz leri goyman aydardı. Ol muna halis endik edipdi, asla "biçem delsiz" geplemizdi. İki edim gapdalından geçip baryan düyeni görkezip, "Gadam ağa, ine şu düye gidip baryar" diysenem, açık görüp duran zadı hakda-da "Biçem del..." diyerdi. Baskı gürrüninden son sessiz dımıp oturan atalık kethüda gürrünçiliğin bir gabat gelen yerinde: - Gadam aksakgal, han ağanın işinde biz başarmadık. Bizin şol işi şeyle etmeğimiz gabahat boldı, diyip, bolup geçen bir hakda söz açın, orta gürrün atdı. Gadam bolsa hemişeki adatlanışı yalı: - Biçem del, Atalık, diyip, sözünin ızını ye tirmen goydı. "-Gadam ağa, nasılsınız, işleriniz nasıl gidiyor?" deyip susup oturan kalabalığın içinden biri ona hal hatır sordu. "-Var ol" deyip Gadam ağa kısaca cevap verdi de sivri kalpağını dirseğinin altına koyup yana eğildi. Bir tarafta oturan nurlu bir aksakal: "-Gadam, bugün çanlarının sesi çıkmadı lan!" deyip gülümsiyerek söylediği sözüne bir çeşit yansılama ahengini sızdırdı. Fakat Gadam ağa, onu kale almamış gibi yaptı. Kendinin her zamanki sakinliğini koruyup: "-Önemli değil, Atalık kethüda" dedi. Ondan sonra bir nefes aldı da sözünün kalanını tamamladı. "Bir şey yok Atalık. Ben bugün ot toplamaya gitmiştim. Evet, o bugün barut yapmak için ot toplamaya gitmişti. Bu yüzden onun barut dövdüğü dibeğinin sesi çıkmadı. Gadam ağa'nın sohbete gelmesiyle etrafta satranç oynayıp kafalarını yoranlar da oyunlarını bıraktılar. Kalenin öbür tarafında da atlama, güreş tutma gibi hünerleriyle eğlenen yiğitler de bu kalabalığın bir yanma gelip çöktüler. Bu saf adam sakalı, alaylı sözlerin manâlı gerçek sözlere çevrilmesinin alâmeti olmaya uygun, ona böyle bakış insanlar arasında adet olup kaldı. Bu adama saf bir gözle baksan, yalnız öz zahmetinden başka dünyanın işini düşünmeyen, anlamayan bir gariptir diye tahmin edersin. Fakat dikkatli bir göz ile bakınca da o adamda nedir bir gizli bir sıkıntının var olduğunu hissedersin. Ar-namus için gidip iş bitirip gelen yiğitler Gadam ağanın yanma gelip, "onu öyle ettik, bunu böyle ettik" deyip bahadırlık hakkında, yaptıkları işler hakkında yolbaşçı at hükmünde ona söylerdiler. Gadam ağa ise: "Belki... Evet, şu az olmamış... îş bitirmişsiniz, belki" deyip kısacık cevap verirdi. Azıcık söylese de "belki ihtimalki sözünü mutlaka söylerdi. O bunu kendine âdet edinmişti. Asla "belki"siz konuşmazdı. İki adım karşısından geçen deveyi gösterip "Gadam ağa, işte şu deve gidiyor" deseniz bile açıkça gördüğü şey hakkında da "Belki..." derdi. Baştaki sözünden sonra susup oturan Atalık kethüda, sohbetin uygun gelen bir yerinde: "Gadam aksakal; Han ağanın işini biz yapamadık. Bizim o işi öyle etmemiz kabahat oldu" deyip olup geçen bir hususta söz açıp araya söz attı. Gadam ise her zamanki adeti üzere: "-Belki, Atalık" deyip sözünün devamını ta mamlamadan sustu.

7 Atalık Gadamın adatma belet hem bolsa, yaha onun "biçcm del" diymcsini özüne pcydalı mamda düşündi, ya-da öz gürrünini yollı etmek isledi, ol has gızığıp gürlep başladı: - Gadam aksakgal, zelelin yarpısmdan gaytmağam bir peyda. Şindizem bolsa biz han ağanın üstüne tövellaçı adam iberelin. Ol bizin bilen den bolmaz, rehimdardır. Belkcm eden etmişlerimizi geçirer. Han handır. Ol uli bir yurdun hanı, biz neme, beş öyli teke. Gadam ağa bolsa yene: - Biçem del, Atalık, diyip, gısgacık coğap berdi. Gadamın endiğine nebclet adamlar üçin bu söz "tövellaçı ibormek gerek" diyyen mamda düşünilcckdi. Emma belet adamlar Gadamın özündeki buysancı bilen ne hanın, ne-de şanın önünde bil büküp, baş eğmeceğine manyardılar. Aksakgallardan kimdir biri özünin yoğın sesi bilen gürledi: - Atalık, ozalında bir iş etmezlik gerek. Ede ninden son onun ızında durmak gerek... Asılında hana tövellaçı iberip-zat edip yöressi bizineden etmişimiz yok ahırı. - Ol eden işinden başga sana neme etmiş gerek? Hanın iberen zekatçılannı öldürenini öldürip, urup-yencip, talan goyberdin! Bu etmiş delmi? Bir abraylı hanın ibejen adamlarını şeytmek bolarmı? diyip, atalık yarım gahar bilen gepledi. Atalığın garşısana çakan aksakgal dikelip oturdı-da: - Atalık, ol abraylı han dal, eğer ol abraylı patışa ya-da soltanam bolsa, iberen adamlarının gelip edyen işi şo bolsa, gözlerinem çıkararın, diyip, has gaharlı, has gızıp gepledi. Hanın porsı beğleri gelip, hem-e senin erkini alsın, hemem ak sakgal kethüdalarını yencip, üstüne-de "palta ha kimi ber" diyip, nsva etsen... Yöne hanın porsı beğlerinin bu işine Ahal ili çıdamaz. Muna kim çıpasa, şol çıdasm. Bir nece ay mundan ozal Hıva hakinin salgıt yığnayan beğleri gelip, şu galada düşdüler. Öz başlarına ak öy tutdurıp, her gün bir isek goyun soydurıp, keypi-sapa sürmek bilen meşgul bolup başladılar. Her galanın aksakgalını çağırıp, b yap başına üsti galla yükli beş ineri getirmeği getirmeği buyurdılar. Aksakgalları yendp-yencip, ile peçan edip, ızından hem "palta hakimi ber" diyip, talap etdiler. Aksakgallann içinde hemmesinden köteği köp iyen Gadam aksakgal boldı. Onı bir sapar "Bize bu gün goynı giç öldürip berdiniz" diyip yençilcr. Yene bir sapar "Siz gurbakganızı köp gurruldatdmız. Olar bizi yatırmayar" diyip yenç- Atalık, Gadam'ın adetini bilse de, ya onun "belki" demesini özüne faydalı mânâda düşündü, ya da öz sözünü devam ettirmek istedi; o iyice coşup gürlemeye başladı: "-Gadam aksakal, zararın yarısından dönmek de faydadır. Şimdi bile olsa biz Han ağanın üstüne inandırıcı bir adam gönderelim. O bizimle denk olmaz, merhametlidir. Belki yaptıklarımızı bağışlar. Han handır. O ulu bir yurdun hanı; ya biz beş evli Teke. Gadam ağa ise yine: "Belki, Atalık" deyip kısacık cevap verdi. Gadamın adetim bilmeyen adamlar için bu söz "Elçi, af dileyici adamlar göndermek gerek" mânâsında anlaşılacaktı. Fakat bilen adamlar Gadamdaki gururu bilenler ne Hanın, ne de şahın önünde bel büküp, baş eğmeyeceğine inanırlardı. Aksakallardan biri kalın sesiyle gürledi: -Atalık, baştan bir işi yapmamak gerek. Ettikten sonra da onda durmak gerek... Aslında Hana elçi gönderecek kadar bizim edip-etmişimiz yok. "-O yap tığın şeyden başka sana nasıl bir suç gerek? Hanın gönderdiği zckatçıların öldürdüğünü öldürdün; vurup çarpıp gönderdin! Bu suç değil mi? Hürmetli bir hanın gönderdiği adamları böyle yapmak olur mu?" deyip Atalık yarı kızgın bir halde konuştu. Atalık'in karşısına çıkan aksakal doğrulup oturdu da: "-Atalık, o hürmetli han değil, eğer o hürmetli padişah ve sultan olsa; gönderdiği adamlarının gelip yaptıkları işi buysa gözlerini bile çıkarırım" deyip, çok kızgın, çok kahırlı konuştu. "Hanım pis beyleri gelip hem senin erkini alsın, hem de aksakal kethüdalarım vurup üstüne de "Balta hakkımı ver" deyip rüsva etsin... İşte Han'ın kötü beylerinin bu işine Ahal ili dayanamaz. Buna kim dayanırsa, o dayansın. Bir kaç ay bundan evvel Hıva hanının vergi toplayan beyleri gelip, şu kalede indiler. Kendilerine akev tutturup, her gün bir şişek koyun soydurup, keyfü-sefa sürmekle meşgul olmaya başladılar. Her kalenin aksakalını çağırıp, oraya üstü buğday yüklü beş deveyi getirmeyi buyurdular. Aksakalları vurup dövüp, perişan edip arkasından da "Balta hakkımı ver" diye talepte bulundular. Aksakalların içinde hepsinden dayağı çok yiyeni Gadam aksakal oldu. Onu bir seferinde "Bize bugün koyunu geç kesip verdiniz" deyip dövdüler. Yine bir seferinde "Siz kurbağalarınızı çok guruldattmız, onlar bizi yatırmadı" deyip döy-

8 diler. Başga bir gezek "Bize salgıtdan ayratın sılağ etmediniz" diyip yençdiler. Garaz, onı bir nece sapar suva salma etdiler. Bu bolşa galanın yiğitleri çıdap durup bilmediler. İçlerinden bir edermen tapılıp, maslahatı bir yere çuğdamladılar. Bir sapar hanın beğleri yene Gadam ağanı yençmeğe duran vağtları üstlerine döküldiler. Hanın beğlerini yasavullanna çenli gollarmı arkasına dandılar. ît yencen yalı yençdiler. Hanın baş beğinin hem mürzesinin kellesini aldılar. Beyleki beğlerine ve yasavullanna "Barın-da hana habar berin, eğer dağı-duvara "salgıt" diyip adamibereyse, barıp, galasını gum bilen kesek ederis" diyip, sıpbımguduz edip kovup goyberdiler. Atalık bilen aksakgalların yankalaşıp, gaharlanışyan gürrünler şol bolup geçen vakanın üstündedi. Sonun içinem aksakgal "ol abraylı han del, abraylı patışa-soltan bolsa-da, iberen adamlarınınedyen işi şo bolsa gözlerini çıkarann" diyende Gadam ağa: - Hava, şol biçem del... Asıl boluşları govı bolmadı. Beyle işi oğlanlar götermez. Ol öyi köyenler şom bilmediler, diyip, yönkey bir sovukganlılık bilen sözledi. Ol aksakgal adam bilen Atalığın arasındaki başlan cedelli yanka-yanka uzağa çekdi. Gadam aksakgal bolsa dımıp, din salmağını dovam etdi. Şol vağt merekenin çetinde eğrilişip oturan yiğitleri içinden kimdir biri: - Bizin eden işimize puşmanımız yok. Kimdekim hanı şeyle govı göryen bolsa özi öteğitsin, diyip, gığırdı. Onun günleç sesi galanın gatlağında yanlanıp gitdi. Bi yaş yiğit Çopandı. Hemme kişinin gözi sona tarap dikildi. Ağır mehellede dım-dırslık peyda boldı. Şeyle bir tukat ümsümlik aralaşdı velin, hezir galanın daş ağzında topar gurap, şovhun turzup, cağıldaşıp oynap yören çağalar bolmadık bolsadı, ya-da galanındervezebenı minnere çıkan azançı yalı bolup, dervezenin çep tarapmdakı burca çıkıp, çağalara baka gığırmadık bolsadı, onda bu gala obası göçüp, guğarıp galan köne veyrana menzecekdi. Dervezeban burcun süyr depesinde dim-dik bolup durşuna, bir zatlar diyip, hosala berip, galanın daş ağzında oyna gızığan çağaları gorkuzmakçı bolyardı. - Gün gidip, garankı düşüp baryar. Ayak yığnandı, gala girin! diyip, ızlı-ızına gaytalap gığırdı. Galanın gayrakı dervezesinden giren süri sığırlar dumlı-duşa yayrap molaşdılar. Galanın gündoğar ganatının düybündeki tamdırm ağzından mövç urup çıkıp başlan yalın sütüni sırık boyı asmana uzalrı. Ol yalın pessccik öy hem oraçaların üsti aşa görünyerdi. Galanın yokarsma yokacık düler. Başka bir seferinde "Bize vergiden ayrıca hediye etmelisiniz" deyip dövdüler. Nihayet, onu bir nice defa ıslattılar. Bu duruma kalenin yiğitleri dayanamadılar. İçlerinden bir kahraman bulunup, sözbirliği ettiler. Bir sefer hanın beyleri yine Gadam ağayı dövmeye başladıkları zaman üstlerine çullandılar. Hanm beylerinin komutanlarına kadar hepsinin kollarını arkasına bağladılar. İt döver gibi dövdüler. Hanın baş beyinin de katibinin kafasını ko pardılar. Diğer beylerine ve hizmetkârlarına "Giden de Han'a haber verin, eğer bir daha "vergi" diye adam gönderirse, varıp kalesini paramparça ederiz." deyip, rezil edip kovup koyverdiler. Atalık ile aksakalların tartışıp kızıştıkları sohbetleri, bu olup geçen vakanın üstündeydi. Bu yüzden aksakal "O hürmetli, iyi han değildir, hürmetli padişah-sultan olsa da, gönderdiği adamlarının ettiği iş bu olunca gözlerini çıkarırım" deyince Gadam ağa: "Evet, bu belki... Esasında yaptıkları; halleri iyi olmadı. Böyle işi oğlanlar dayanamaz. O evi yananlar bunu bilmediler, deyip tam bir soğukkanlılıkla söyledi. O aksakal adam ile Atalık'm arasında başlayan münakaşa uzun sürdü. Gadam aksakal ise susup dinlemesine devam etti. O sırada meclisin kenarında toplanıp oturan yiğitlerin içinden biri: "Bizim yaptığımız işten pişmanlığımız yok. Her kim Hanı böyle iyi görüyorsa o defolsun", deyip bağırdı. Onun gür sesi kalenin duvarlarında yankılanıp gitti. Bu genç yiğit Çoban'dı. Herkesin gözü ona doğru dikildi. Ağır mecliste sessizlik oldu. Öyle bir sessizlik oldu ki, o sırada kalenin dış kapısında toplanıp gürültü yapıp, cağıldaşıp oynayan çocuklar olmasaydı, ya da kalenin nöbetçisi minareye çıkan müezzin gibi olup, kapının sol tarafındaki burca çıkıp çocuklara doğru bağırmasaydı, o zaman bu kale obaları göçüp ıssız kalmış eski viraneliğe benzeyecekti. Nöbetçi burcun tepesinde dim dik dururken bir şeyler deyip, vehim verip kalenin dış ağzında oyuna dalan çocukları korkutmak istiyordu. "-Güneş batıp karanlık basıyor. Toplanın, kaleye girin! deyip, arka arkaya bağırdı. Kalenin öteki kapısından giren sürü halindeki sığırlar sağa-sola dağılıp böğürüştüler. Kalenin doğu tarafındaki fırının ağzından çıkmaya başlayan alev sütunu sırık gibi gökyüzüne yükseldi. Bu alev küçücük evlerden ve kulübelerden daha yüksek görünüyordu. Kalenin üstüne incecik

9 tüsse buludı yazıldı. Acımtık gonursayan yovşanın ısı burunlara urdı. Bu ağır merekcnin dımışhğı bir meydan dovam etdi. Çünki şeyle bir yaş yiğidin, akıl yaşıha bcylcde dursun, heniz otuz yaşma-da yetmedik bir yiğidinağır merekede geplemeği aslında görlen nısak deldi. Onun üstesine-de Atalık yalı bir emeli boynunda göterip yören abraylı aksakgala beyle gınır cogap gaytarmak has hem gen-tan görmeli morta aydılan bir zat boldı. Bu aksakgahn adı başga bolsa-da, il arasında onun adını Atalık diyip tutyardılar. Sonun üçin bizen onun adını Atalık diyip tutcak. Atalık hum yalı çişdi. Darayı yalı gızaran gözlerini hayallık bilen şol yiğide baka dikdi. - Senin yalı merekede lal bolar, gürrün dinler, diyip, hemle urdı. - Atalığın garşısına gatı söz aydan çopan yiğidinem yüzi ağırdı, hırsızdı, aydan hırsız sözlerindenem beterdi. Atalık yakımsız söz aydanda ol yene-de nemedir bir zatlar diymeğe çemelendi. Emma burcun üstünde somalıp duran dervezebana baka iki gözlerini dikip, pikir edip otu ran Gadam aksakgal, ol tarapdan üstüni sovdı-da, Atalık bilen Çopanın gürrüninin arasına düşdi: - Ay, Atalık, bir hasapdan sankem doğn. Se bebi, han ağa sana atalık emelini bağış etdi. Sen ondan hak-heşdek alyarsın. Elbetde, sen onı hak lamaksın, Atalık. Emma hak-heşdek alyan sen, han ağanın beğlerinin köteğini iyyenem biz bolyarıs, Atalık. Sen şonam unutma... Onsonam, hanha göryermin? diyip, Gadam aksakgal burcun üstünde dim-dik bolup, alış göz'etimleri hazarından geçinrip duran dervezebana baka golunı salgadı. Özünin gürrünihi parahatlık bilen dovam etdi. - Hanha şol adama hiç kim buyranak. Ol özözünden meyil tapıp, şol dervezeni saklayar. İşine-de gatı cür, berk. Hiç kim ona hak-da berenok. Men yovşan yığıp gelyen bolsam, islesem, bir gucak taşlap geçyen, işlemesem, taşlamok. Un üvep, değirmenden gelyen bolsam, islesem, bir kese un beryen, işlemesem, beremok. Ol şeyle-de dökmede, alımsak gözi bilen garanok. Emma gice-gündiz yatman diyen yalı bitiryen işini bir gör. Özün bir gicesine çıdap bilmersin, Atalık... Gi~ cenin haysı bir vağtı bolsa bolaysın, ol "Hay, yağı çozdı, atlan hov!" diyip, galanı örüzyer. Eli sırma gılıçlı yapbıldak atlarını minip depyenlerem Hıva hanının nekerleri del. Ya-da senin elin sırma gılıçlı baryanını göremok. Eli sırma gılıçlı gidyenler ine, şu yiğitler, Atalık. Şu yiğitlerin lal bolan yerinde bizin neme işimiz bar. Goy, biz üstesine günem bolalı. Ol şeyle diyip, yerinden turdı-da, köne do num silkişdirip, eğnine atıp, merekeden çıkıp gitdi. duman bulutu yayıldı. Pelinin siyah ve acımsı dumanı, kokusuyla burunları yaktı. Bu ağır meclisin sessizliği bir süre devam etti. Çünkü, böyle bir gencin, akıl yaşı bir tarafa henüz otuz yaşına da varmamış bir gencin mecliste ko nuşması görülmüş şey değildi. Üstüne üstlük "Atalık" gibi bir görevi de boynunda taşıyan iti barlı bir aksakala böyle öfkeli bir cevap vermek, daha da şaşkınlık verici bir şeydi. Bu aksakalın adı başka olsa da, il arasında onun adını "Atalık" derlerdi. Bunun için biz de onun adını Atalık diyeceğiz. Atalık çok kızdı. Kıpkırmızı kızaran gözlerini yavaşça bu yiğide doğru dikti. "-Senin gibiler mecliste konuşmaz, sohbet dinler" diye bağırdı. Atalık'ın karşısında katı sözler söyleyen çoban yiğidin de yüzü bozardı, kızardı; söylediği sözlerden daha beter oldu. Atalık hoş sözler söyleyince o yine de cevap vermeye çalıştı. Ama burcun üstünde duran kapı nöbetçisine bakarak düşünüp duran Gadanın aksakal, o taraftan dikkatini çekti de, Atalık ile Çobanın konuşması arasına girdi. -Ay Atalık, bir yönden seninki doğru. Sebebi, Han ağa sana atalık işini bağışladı. Sen ondan maaş alıyorsun. Elbette sen onu haketmelisin, Atalık. Fakat maaş alan sen, han ağanın beylerinin dayağını yiyen biz oluyoruz, Atalık. Sen bunu da unutma... Ondan sonra görürüm? deyip, Gadam aksakal burcun üstünde dimdik duran kapı nöbetçisine bakarak el salladı ve konuşmasını sakince sürdürdü: "-Bak, bu adama hiç kimse emretmiyor. Kendi kendine gönülden kapıyı koruyor. İşini de iyi yapıyor. Ona hiç kimse hak da vermiyor. Ben pelin toplayıp gelsem, istesem, bir kucak bırakıp giderim istemesem bırakmam. Un öğüdüp değirmenden gelmekte olsam, istesem bir kase un veririm, istemesem vermem. O böyle değil, hiçbir şeye menfaat karşılığında bakmıyor. Ama gece-gündüz yatmadan yaptığı işi bir gör. Sen bir gece dayanamazsın. Gecenin hangi vakti olursa olsun, "düşman saldırdı, atlan!" diyerek kaleyi ayağa kaldırıyor. Elinde yalınkılıç, çıplak atlarını koşturanlar Hive Ham'nın askerleri değil. Seni yalın kılıç hiç görmedim. Elde yalın kılıç gidenler, işte bu gençler Atalık. Bu gençlerin sustukları yerde bizim ne işimiz var? Bırak, biz sağır ve dilsiz olalım" deyip yerinden kalktı. Eski kaftanını silkeleyip omuzuna attı ve topluluktan ayrıldı. Birkaç ak-

10 Başga bir nece aksakgallar hem turup, onun ızma düşüp gitdilcr. Atalık yer sınçgan oturdı. Az salımdan son ol hem turdı. Atalık öylerin arasına yctip-yetmcnkc, onun ızında gülki aralaş şovhun başlandı. Gara sakgallardan kimdir biri: - Yiğitler, yuvaş, yuvaş, ayıp bolar, diyip, olan köşeşdirmckçi boldı. Yiğitlerin biri: - Yak, Gadam ağa şu gczek onard-ov, diyip, göçgünli seslendi. - Hiç vağt Gadam ağanın şeyle onaran yeri yokdur. "Biçcm del" diyip, içini yakar. - Belki, hanın emeldarlarınm uran gamçılannm avısıen damından giden deldir? "Palta hakimi ber" diyen gıcıtlı sözler-dc gulağına gelip durandır? diyip, başga biri onun sözünin üstüni yetirdi. - Yok, cüda beyle-de deldir, diyip, üçünci biri ara goşuldı. - Siz Gadam ağanın hesiyetini bilcnizok. Bu-ha bir yönekey gala gürrünçiliği, ol bir yurt maslahatında, Ahalm ehli aksakgallarmm üyşen yerinde, mundan hem beterini edipdir. Şu günki yalı bir aksakgal hedoğrıgürrün aydanda, "Eğer şeyle bolcak bolsa, onda bu maslahatda yokluğımız" diyipdir-de, Gadam ağa köne donum silkip, turup gidiberipdir. Maşlaha tam sonun bilen gutanpdır. Şunun şol köne donum silkdiği, onson tüy s gazabına tutanı şol. Yene kimdir biri gülüp, şeyle diydi: - Yene şu mahal yanma barıp, "Gadam ağa, yanı gaharın gatı geleydi öydyen? diysen, ol hökman "Biçem del, gelse-de gelendir" diyip coğap berer. Gadam aksakgalın sadalığı, gönümel-doğruçıllığı, sıpayıçılıksızlığı yiğitlere bir meydan gürrünboldı. Dervczeban burcun üstünde dim-dik bolup, dumlı-duşı sınlap durka, onun nazarı alıs-daşda, günbatar-demirgazıkda yer bilen göğün sepgidinde görünyen gara nokadm üstünde saklandı. Ol hetden aşa gen galmak bilen, şol gara nokadı gözümden yitireymeyin diyyen yalı, nazarını sondan sovmayardı. Az salımdan son ol: - Çapar! diyip, birden gığınp goyberdi. Bu söz onun ağzından atanlıkda sıpan söze menzeyerdi. Emma ol gatı çaslı çıkıpdı. Dine galanın ağzına yakın yerde üyşüp oturan mereke del, hatda ga lanın bu başından o başına çenli dervezebanm bu sözüni eşitmen galan adam yok bolsa gerek. "Çapar" sözi bir neçe mertebe gaytalandı. Oturan mereke gürpe örüp, ayak üstüne galdı. Galanm daş ağzında halka guran duran çağalar urdunp, gala girdiler. Kekiliğin cüycelerinden bosup, çöpe-çöre, dağa-daşa sinişi yalı dargap, öylerin araşma sinip gitdiler. Yiğitler yerli-ycrden gala ganatına, burca dırmaşıp çıkdılar. Hemme gözler dcrvezcbanın diken yerine bakan dikildi. Ol gara nokadın bir atlı sakal daha kalkıp, onun arkasından gittiler. Atalık, yerinde kala kaldı. Biraz durduktan sonra o da kalktı. Atalık evlerin araşma varmadan arkasından gülüşmeler ve bağırışmalar başladı. Orta yaşlılardan biri: -Gençler yavaş, yavaş ayıp olur" deyip onları yatıştırmak istedi. Gençlerin biri: -Vay, Gadam ağa bu sefer halletti deyip keyifle söylendi. "-Hiç bir vakit Gadam ağa'nın böyle düzelttiği yeri yoktur. "Belki, ihtimal" deyip içini yakar. "-Belki, Han'ın adamlarının vurduğu kamçıların acısı vücudundan gitmemiştir". "Balta hakkımı ver" şeklindeki iğrenç sözler de kulağına gelip duruyordur?" deyip başka biri onun sözünü tamamladı. "-Yok, hiç öyle değildir" deyip üçüncü biri araya girdi. "-Siz Gadam ağanın karakterini bildiğiniz yok. Bu sıradan bir kale sohbeti, o bir yurt istişaresinde, Ahal'ın bütün aksakallarının toplandığı yerde, bundan daha da beterini yapmıştır. Bu günkü gibi bir aksakal yanlış bir söz söyleyince, "Eğer böyle olacksa biz bu işte yokuz" demiş ve eski kaftanını silkeleyip kalkıp gidivermiş. Kengeş de onunla bitmiş. Onun o eski elbisesini silkisi, onun çok kızdığının işareti. Yine birisi gülerek şöyle dedi: -Yine tam o sırada yanma varıp "Gadam ağa, herhalde çok kızdın? desen, o kesinlikle "Belki, ihtimal; gelmişse gelmiştir" diye cevap verir. Gadam aksakalın sadeliği, dürüstlüğü, efendiliği gençlere bir süre sohbet konusu oldu. Kapı nöbetçisi burcun üstünde dimdik durup dört tarafı gözetirken, bakışlarını uzakta, kuzeybatıda yerle göğün birleştiği yerde görünen kara noktanın üstünde sabitleştirdi. O haddinden fazla şaşırmakla birlikte, kara noktayı gözümden kaçırmayayım der gibi bakışını ondan çevirmiyordu. Bir süre sonra o: "-Haberci!" diye birden bağırdı. Bu söz onun ağzından istemeyerek çıkan söze benziyordu. Fakat o çok güçlü çıkmıştı. Sadece kalenin ağzına yakın yerde yığılıp oturan topluluk değil, hatta kalenin bu başından o başına kadar nöbetçinin bu sözünü işitmeyen adam kalmasa gerek. "Haberci" sözü bir kaç defa tekrarlandı. Oturan topluluk sözü kesip ayağa kalktı. Kalenin dışkapısında halka kuran çocuklar, koşup kaleye girdiler. Kekliğin yavrularından kaçıp çöre-çöpe, dağa-taşa saklanışı gibi, dağılıp evlerin arasına sindiler. Gençler dört taraftan kale duvarına, burca tırmandılar. Bütün gözler kapı nöbetçisinin gözlerini diktiği yere dikildi. O kara noktanın bir atlı olduğu

11 bolduğı indi meşe melimdi. Ol atlı atılan yalı bolup gelyerdi. Yeri gıratlap, yaşcak bolup duran günün aşağında sağrısı yaldırap görünyen dor at ayağında barını edip, yerleylep uçyan guş yalı süynyerdi. Gadam aksakgalam, beyleki aksakgallaram eyyem galanın ağzına gelipdiler. Gadam aksakgal gelyan atlı hakında bir nece zatları onap-çenep, öz yüreğinden pikir övüryen bolmağa çemeli, tiz-tizden sakgalını sıpalayardı: - Biçem del... Behbit bola, diyip, ol özbaşına hünürdedi. Köp garaşmalı bolmadı. Derlep, gök-çüp bolan dor at dazlap dervezenin ağzına gelip saklandı. Ağır mereke onun daşma aylandı. Atdan tovsup düşüp, Gadam aksakgalm önünde söm bolup, gürrün berip duran yiğit Hurberdidi. Ol kebir sözleri aydanda gözlerini gırpıcıkladyardı... Daşrakdan seretsen, onun gözünin hiç bir kemi yok yalı görünyerdi. Emma yakından sine sın edeninde, onun gözünin az-kem şulludığı bildiryerdi. Ol yiğit sorara zat goyman, hemme vakanı gısgacık akdıp çıkdı: - Hiva hanının nökerleri dandanlar gelip döküldi. Elbetde, bir belct habar beripdir, Gadam ağa. Yoğsa olar ilin gışlağa çıkanını nirden bilyer?.. îl sennere gabalıp yatır. Tövcreğe mergenleri atdılar. Mergenlerin okı-da, derisi-de yeterlik del. Kakam dağının çaklaşma göre, gelen yığın beş mün atlı, gonrat hem hürgenç adamları. Serdarları hem Veli kel lakamlı bir adam bolara çemeli. Gadam aksakgal Hurberdinin gürrünini dıkgat bilen dinledi: - Biçem del... Hıva hanının hemişe işi soldur. Veli kel yalı oynatgı garakçını tapar-da "sen ser dar, sen batır" diyen bolup, oynar-da, parahat otu ran ili çapmağa iberer. Hıva hanı oynatgılara "ser dar, atalık" lakamını dakan bolup, ili taladıp, gün göryer. Ol şonı resim edinipdir. Şol biçem del, diyip keyindi. Sonra Nurberdee yüzlendi. - Oğlum, sen atın derini gaytar, ot-iymini ber. - Gadam ağa, Aşgabat tarapına gitmeyinmi? diyip, Nurberdi yene atlanmağa hıyal edyenini anlatdı. - Yok, yok. Bu gapdala. artık apaçık belliydi. Atlı ok gibi geliyordu. Yerle bir olup köpüren günün altında sağrısı panldayıp görünen doru at, ayağına yiyeceğini almış yer arayıp uçan kuş gibi hareket ediyordu. Gadam aksakal ve diğer aksakallar da hemen kalenin ağzına gelmiştiler. Gadam aksakal gelen atlı hakkında bir nice şey düşünmüş, içinden fikri etmiş olmalı ki, tez tez sakalını sıvazlıyordu: "İhtimal, belki Behbit'tir" deyip o kendi kendine mırıldandı. Çok geçmedi. Terleyip gömgök olan doru at çarçabuk kapının ağzına gelip durdu. Büyük kalabalık onun etrafına toplandı. Attan atlayıp inen, Gadam aksakalın önünde dimdik durup konuşmaya başlayan genç Nurbcrdi'ydi. O bazı sözleri söylerken gözlerini kırpıştırıyordu. Uzaktan baksan, onun gözünün hiç bir eksiği yok gibi görünüyordu. Fakat yakından iyice bakınca, gözünün biraz hastalıklı olduğu anlaşılıyordu. Genç sorulmasına fırsat vermeden olan biteni kısaca anlattı: "-Hive hanının askerleri sabah erkenden saldırdı. Elbette, bilen biri haber vermiştir, Gadam ağa. Yoksa yoksa onlar elin kışlağa çıktığını nereden bilecekler? El halkı tepelere sığındı. Çevreye nişancılar koydular. Ama okları da, barutları da yeterli değil. Kakam'dan anlaşıldığına göre, gelen grup beşbin atlı, Gonrat ve Hürgenç adamları. Serdarları da Veli Kel lakaplı biradam olmalı. Gadam aksakal Nurberdi'nin konuşmasını dikkatle dinledi: -Mümkün... Hive Hanı'nın her zamanki işi budur. Veli Kel gibi aptal haydutu bulur da "Sen serdarsın, sen kahramansın" deyip huzur içinde yaşayan eli basmaya gönderir. Hive Hanı ahmaklara "serdar, atalık" unvanını verip eli talatıp gün görür. O bunu adet edinmiştir. Bu mümkün, deyip yakındı. Sonra Nurbendi'ye döndü. "Oğlum, sen atının terini kurut, yemini ver." "Gadam Ağa, Aşkabat tarafına gitmeyeyim mi?" deyip, Nurberdi yine atlanmaya niyetli olduğunu söyledi. "Yokyok. Bu tarafa.

12