TİSK TÜRKİYE İŞVEREN SENDİKALARI KONFEDERASYONU İŞSİZLİKLE MÜCADELE: ÜLKE UYGULAMALARI VE TÜRKİYE İÇİN ÖNERİLER

Transkript

1 TİSK TÜRKİYE İŞVEREN SENDİKALARI KONFEDERASYONU İŞSİZLİKLE MÜCADELE: ÜLKE UYGULAMALARI VE TÜRKİYE İÇİN ÖNERİLER

2 İÇİNDEKİLER SUNUŞ KÜRESEL KRİZ VE İŞSİZLİK İşgücü Piyasalarındaki Gelişmeler Performans Farkları ve Nedenleri... 8 TÜRKİYE İŞVEREN SENDİKALARI KONFEDERASYONU 1.3. Büyüme İstihdam İlişkisi: Okun Yasası İşsizlik ve Krizden Çıkış Şekilleri Kriz ve İşgücü Arzı Aralık 2009 Yayın No: 302 Haberleşme Adresi: Hoşdere Caddesi Reşat Nuri Sokak No: Çankaya -ANKARA Tel : (0312) (pbx) Faks : (0312) tisk@tisk.org.tr Web Sitesi : ISBN: Grafik, Tasarım, Baskı: Dumat Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Gersan Sanayi Sitesi 654 Sokak No: 54 Ergazi - Batıkent - ANKARA Tel: (0312) dumat@dumat.com.tr Baskı Tarihi: 12 Aralık İş Yaratmayan Büyüme Tehlikesi ÜLKE UYGULAMALARI Genel Ekonomik ve Mali Tedbirler İstihdamı Teşvike Yönelik Tedbirler İşini Kaybedenlerin Yeniden İstihdamını Amaçlayan Tedbirler İşini Kaybedenler ve Düşük Gelirlilere Yönelik Gelir Desteği TÜRKİYE DE DURUM VE ALINAN TEDBİRLER Türkiye de Kriz ve İşsizlik Türkiye de Krize Karşı Alınan Tedbirler Likidite Destekleri Vergi Destekleri İstihdam Destekleri Kredi ve Garanti Düzenlemeleri SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR:... 85

3 SUNUŞ Küresel ekonomi son 50 yılın en şiddetli mali ve ekonomik krizini yaşamaktadır ve bu durum çalışma hayatını, istihdam ve işsizlik düzeylerini, dolayısıyla milyonlarca çalışanı ve ailelerini etkilemektedir. Özellikle 2008 yılının ortalarından itibaren birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede yaşanan ciddi üretim düşüşleri, beraberinde önemli istihdam azalışlarını ve işsizlik artışlarını da getirmiştir. Küresel kriz ekonominin ve çalışma hayatının yeniden düzenlenmesi ihtiyacını ortaya çıkarmış, ülkeler krizi mümkün olan en az zararla atlatabilmek için milyar dolarla ifade edilen teşvik paketlerini uygulamaya koymuşlardır. Söz konusu teşvik paketleri bir yandan doğrudan finansal sektörün iyileştirilmesine ve reel sektör işletmelerinin ayakta kalmasına odaklanırken, diğer yandan işsizlikteki artışın ve işsizlik nedeniyle ortaya çıkabilecek sosyal sorunların önüne geçilmesi ile kriz sonrasında işgücü piyasalarının hızlı biçimde toparlanarak rekabet güçlerini yeniden kazanmasını hedeflemiştir. Konfederasyonumuz Araştırma Servisi tarafından hazırlanan bu Raporun amacı, küresel krizin dünya işgücü piyasaları üzerinde yarattığı etkileri ve ülkelerin işsizlikle mücadele konusunda aldıkları önlemleri ortaya koymaktır. Rapor da küresel krizle birlikte ülkemizde alınan önlemlere de yer verilmiş, diğer ülkelerin tecrübelerinin ışığında ülkemiz için öneriler geliştirilmiştir. Türkiye de işsizliğin sadece krizle ortaya çıkan bir olgu olmayıp, yapısal bir sorun olduğu gerçeğinden hareketle, kriz sonrası dönemde de sağlıklı işleyen ve rekabet gücü yüksek bir işgücü piyasasının oluşturulmasına katkıda bulunması dileğiyle Rapor umuzu kamuoyunun bilgisine sunuyoruz. Saygılarımızla, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu - 5 -

4 1. KÜRESEL KRİZ VE İŞSİZLİK 1.1. İşgücü Piyasalarındaki Gelişmeler Küresel ekonomi son 50 yılın en şiddetli mali ve ekonomik krizini yaşarken, bunun çalışma hayatını, istihdam ve işsizlik düzeylerini ve dolayısıyla milyonlarca çalışanı ve ailelerini etkilememesi elbette beklenemezdi. Özellikle 2008 yılının ortalarından itibaren birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede yaşanan ciddi üretim düşüşleri beraberinde önemli istihdam azalışları ve işsizlik artışları da getirmiş bulunuyor yılında son 25 yılın en düşük düzeyi olan %5,6 ya inmiş bulunan OECD ülkeleri ortalama işsizlik oranı, 2009 Haziranında savaş sonrası dönemin en yüksek düzeyi olan %8,3 e tırmanmıştır. Bu, işsizler cephesinde 15 milyonluk bir artış anlamına gelmektedir. AB üyesi ülkelerde de işgücü piyasaları 2008 in ikinci yarısından itibaren önemli ölçüde zayıflamaya başlamış, durum 2009 un ilk yarısında daha da kötüleşmiştir. Bu arada işsizlik oranının 2 puandan fazla artış gösterdiği dikkati çekmektedir. AB genelinde önümüzdeki çeyreklerde durumun daha da kötüleşeceği tahmin edilmektedir. Oysa, mali krizin patlak verdiği 2007 yılı ortalarına kadar AB işgücü piyasaları hayli iyi bir performans sergiler görünmekteydi. İstihdam oranı, özellikle kadınların ve yaşlı işçilerin istihdamındaki artışlar sonucu, %68 le %70 olan Lizbon hedefine çok yaklaşmıştı. İşsizlik oranı ise %7 lere doğru gerilemişti. Üstelik işgücü cephesinde tüm bu gelişmeler olurken enflasyon hızında bir artış görülmüyor ve beklenmiyordu. Son bir buçuk yıla yakın süredir AB işgücü piyasalarında yaşanan kötüleşme kendisini en çok Baltık ülkeleri, İrlanda ve İspanya gibi ekonomik faaliyetin en çok düşme gösterdiği üye devletlerde hissettirmektedir yılı ortalarından itibaren yaklaşık üç yıl süreyle işsizlik oranını %9 un altına indirme yolunda kaydedilen olumlu gelişmeler yaklaşık bir yılda ortadan kalkmıştır. The Economist dergisinin 19 Kasım 2009 tarihli sayısına göre 1 halen ABD de işsizlik oranı %10 u aşmış durumdadır. Fransa da da işsizlik %10 düzeyindedir. Almanya da %8,1, İspanya da %19,3, Polonya da %10,9 düzeylerinde seyreden işsizlik, Euro Bölgesinde %9,7 ye fırlamıştır. Bu oranın 2010 yılında %11 lere yaklaşması ve 2011 yılında da oralarda seyretmesi beklenmektedir. 2 1 The Economist, 17 Kasım OECD, OECD Economic Outlook, No.86, Preliminary Edition, Kasım

5 1.2. Performans Farkları ve Nedenleri Küresel krizin işgücü piyasaları üzerindeki olumsuz etkileri hemen hemen tüm gelişmiş ülkelerde ve yükselen piyasalarda görülmekle birlikte, özellikle gelişmiş ülkeler arasında ciddi performans farklılıkları olduğu dikkati çekmektedir. Söz gelişi, ABD de kriz yüzünden işsizlik yaklaşık yüzde 5 puan artarken, Almanya da ciddi üretim düşüşlerine karşın yüzde 0,8 puanlık bir işsizlik artışı görülmektedir. Daha önceki resesyonların aksine, halen yaşadığımız krizde bazı ülkelerde işten çıkarmama, işte tutma, iddihar etme deyimleriyle ifade edilebilecek işçi çıkarmama (labour hoarding) yaklaşımı daha fazla görülmektedir. Bu durum, talebin ve ona bağlı olarak üretimin düşmesine rağmen, firmaların çeşitli nedenlerle (krizin geçici olduğuna inanılması, kriz sonrasında aynı bilgi ve deneyime sahip işçiler bulunamayabileceği korkusu, yasal katılıklar vs.) özellikle bir resesyon döneminin başlarında işçi çıkarmama yolunu seçmeleri anlamına gelmektedir. Bu durumda işçi ya da çalışılan saat başına üretim şeklinde tanımlanan verimlilik düzeyinde düşüşler olması doğaldır. İşçi çıkarma yolunu seçen ülkelerde ise verimlilik artışları görülmektedir. Örneğin, bugünkü krizde ABD de işten çıkarılan işçilerin sayısı i bulmuştur. Buna karşılık Avrupa ülkelerinde , Asya-Pasifik ülkelerinde ise kişinin işinden olduğu görülmektedir 3. ABD deki bu büyük istihdam azalışı, bu ülkede işgücü verimliliğinin düşmesini önlemiş, hatta artışına katkıda bulunmuştur. Örneğin, 2009 un ikinci çeyreğinde ABD de tarım-dışı saat başı üretimin son 6 yılın en hızlı artışını kaydettiğini görmekteyiz. ABD Çalışma İstatistikleri Bürosu (US Bureau of Labour Statistics) nun 5 Kasım 2009 tarihinde yayımlanan Verimlilik ve Maliyetler Raporu na göre, üçüncü çeyrekte tarım-dışı işgücü verimliliği yıllık bazda %9,5 artış göstermiştir. Bu, 2003 ün üçüncü çeyreğinden bu yana en büyük verimlilik artışı olmaktadır in üçüncü çeyreğinden 2009 un üçüncü çeyreğine tarım-dışı sektörler üretimi %3,5 düşerken, çalışılan saatlerde %7,5 azalma olmuş, bu da %4,3 oranında verimlilik artışı getirmiştir. Yine istatistiklere göre bugünkü krizde ABD de istihdam kayıpları 2001 resesyonuna göre çok fazla olmuştur. Yine bu krizde önceki resesyonlara göre çok daha fazla üretim kaybına uğrayan Almanya da ise, istihdam kayıpları hem önceki resesyonlara, hem de ABD ye göre çok daha az olmuştur. Bu ülkede çalışılan saat başına ciddi üretim kayıpları olduğu dikkati çekmektedir. Bu gelişme olurken işçi başına düşen çalışma saatleri de önemli ölçüde azalmıştır. Bunun da nedeni, kısmi sü- 3 Financial Times, 14 Ekim 2009, s.15 reli çalışmaya (Kurzarbeitergeld) verilen parasal devlet desteği olarak görülmektedir. Bu desteğin süresi 6 aydan 24 aya çıkarılmıştır. Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde büyük üretim kayıpları yaşanırken, işçi başına üretimde (verimlilik) düşüşler olduğu, bu arada ciddi istihdam kayıpları olduğu dikkati çekmektedir. Güneydoğu Asya da ise şu ana kadar sınırlı istihdam kayıpları olduğu, hatta bunların önceki resesyonların altında kaldığı görülmektedir. Ülkelerin işgücü piyasalarının bugünkü kriz ortamında hayli farklı performans sergilemesinin çeşitli nedenleri vardır. Almanya örneğinde gördüğümüz destek politikaları, sektörel yapı farklılıkları, işgücü piyasası esnekliği bunlar arasında sayılabilir. Uzmanlara göre özellikle katılık ya da esneklik ve bu çerçevede iş güvencesi türünden yasal düzenlemelerin varlığı ya da yokluğu bu konuda önemli rol oynamaktadır. Yapılan araştırmalara göre orta ve üst düzeyde iş güvencesi sağlayan mevzuata sahip ülkelerde işçi başına üretim düşüşü daha sert olmakta, bu da söz konusu ülkelerde kriz anında daha fazla işçinin işte tutulduğu şeklinde yorumlanmaktadır. Bugünkü ve daha önceki resesyon dönemlerinde fazla iş güvencesi olmayan ülkelerde ilk başlarda çok daha yüksek istihdam kaybı olduğu görülmektedir. İş güvencesi istihdama giriş ve ondan çıkışı sınırlamaktadır. Bu da kriz sonrası dönemde istihdam artışlarının üretim artışlarını kolay izleyememesi gibi bir sonuca yol açmaktadır Büyüme İstihdam İlişkisi: Okun Yasası İktisatta ABD li ekonomist Arthur Okun un 1962 yılında ortaya attığı ve bugün Okun Yasası diye adlandırılan bir görüş vardır. Okun Yasası işsizlik ile üretim azalışı arasında gözlenebilecek ilişkiye dayanmakta ve işsizlikte her 1 puanlık artışa karşılık yaklaşık 2 puanlık GSYH azalışı görüleceğini öne sürmektedir. GSYH nin işsizlikten daha hızlı düşüşünün çeşitli nedenleri olabilir. İşsiz kişilerin iş aramayı bırakarak umutsuzlar kategorisine girmeleri ve dolayısıyla artık işsiz sayılmamaları, çalışma sürelerinin kısaltılması, işçilerin işte tutulması (iddihar) sonucu işgücü verimliliğinin düşmesi bunlar arasında ilk akla gelenlerdir. Okun Yasası ndan çıkarılabilecek bir sonuç, işgücü verimliliğindeki bir artışın işsizlik oranının düşürmeden de reel net hasılayı artırabileceğidir. Buna iş yaratmayan büyüme (jobless growth) adı verilmektedir. Halen yaşanan krizde AB ülkelerinde ve Euro Bölgesinde 2008 ikinci çeyreği ile 2009 ikinci çeyreği arasında işsizlik yaklaşık 2 puan artarken, aynı dönemde GSYH yaklaşık 5 puan azalmıştır. Bu, GSYH daki her 1 puanlık azalışın işsizlikte aşağı yukarı 0,5 puanlık artışa neden olduğunu göstermektedir

6 1.4. İşsizlik ve Krizden Çıkış Şekilleri İşgücü piyasasının resesyona tepkisi bir yerde onun canlanmaya tepkisini de belirlemektedir. Canlanmanın zamanlaması ve biçimi de bu tepkiyi etkilemektedir. Canlanma başlangıçta sürdürülebilir gibi görünmüyorsa, işverenler yeni işçi istihdamı konusunda çekingen davranacaklardır. Konjonktür döneminin şeklini büyük ölçüde resesyonu yaratan şok tipleri belirlemektedir. Özellikle bugün olduğu gibi mali krizle birlikte yaşanan resesyonlarda ekonomik canlanma belirtileri hiç değilse başlarda fazla güven vermemektedir. Bu konuda W-şeklinde canlanma ile V-şeklindeki canlanma arasında bir ayırım yapmak gerekmektedir. W-şeklindeki canlanmada ekonomik daralmayı büyüme izlese de, bu durum ancak birkaç çeyrek sürmekte ve sonra yeniden daralma olmaktadır. V-şeklindeki canlanmada ise dip görüldükten sonra büyüme istikrar ve devamlılık kazanmaktadır. Büyümenin istikrar kazanmasından sonra her iki canlanma şekli arasında fark kalmamakta, fakat W-şeklindeki canlanmanın bu yola girmesi daha çok zaman almaktadır. V-şeklindeki canlanmada, istihdam dip görüldükten sonra 2 yıl içinde eski seviyesine dönmektedir. W-şeklindeki canlanmada ise bu süre daha uzundur. Hem V-şeklindeki, hem de W-şeklindeki canlanmalarda işsizlik oranları ilk yılda artmaya devam etmektedir. Bununla birlikte, nispeten hızlı ve daha güçlü V-şeklinde canlanmada işsizlik iki çeyrek daha artışını sürdürmektedir. Bunun anlamı, güçlü canlanma dönemlerinde iş bulma umudu artmakta ve daha çok kimse işgücü piyasasına girmektedir. Bunun anlamı, V-şeklindeki canlanmada işgücünün artması, W-şeklindeki canlanmada ise, canlanmanın ilk aşamasındaki düzey etrafında dolaşmasıdır. Bu nedenle, W-şeklindeki canlanmalarda işgücü piyasasından çıkışlar olduğunu ve işgücü arzının daraldığını görme olasılığı V-şeklinde canlanma olasılığına göre daha fazladır Kriz ve İşgücü Arzı Bir resesyonun neden olduğu büyük işsizlik, resesyonu izleyecek canlanmanın gücünü olumsuz etkilemektedir. Ekonomik faaliyetin kalıcı şekilde canlandığı bir dönemde geniş işsizlik stoku hızla eritilemediğinde, işgücü arzı bundan olumsuz etkilenebilmekte, bu da canlanmanın düzgün şekilde devamını engelleyebilmektedir. Yeni işsiz kalan kimseler birçok nedenle uzun dönemli işsiz durumuna düşebilmektedirler. Kriz dönemlerinde uzun süre iş arayıp bulamayanların bir süre sonra umutsuz işçi konumuna girerek işgücünden ayrılmaları, işgücü arzını azaltmaktadır. İstihdamın azalışı ve işsizliğin artışı bireysel ve toplumsal refahı çok çeşitli açılardan olumsuz etkilemektedir. İşsizliğin insanın beden ve ruh sağlı- ğını bozması, suçluluk oranlarını artırması, işini koruyabilen insanların bile onu kaybetme korkusu içinde mutsuzlaşmaları bunlar arasında ilk akla gelenlerdir. Elde mevcut veriler, iş kayıplarının özelikle uzun dönemli işsizliğe dönüştüklerinde işçilerin kazanç potansiyelini sürekli olumsuz şekilde etkilediğini göstermektedir. Bu kalıcı olumsuz etki en çok genç nüfus üzerinde görülmektedir. Bu durum, resesyona bağlı konjonktürel işsizliğin giderek yapısal nitelik kazanması tehlikesini beraberinde taşımaktadır. Uzun dönemde iş bulamayanların işgücü dışına çıkması bu tehlikeyi gerçeğe dönüştürmektedir. Geçmiş resesyonlara bakıldığında, bu durumun birçok OECD ülkesinde yaşandığı görülmektedir. Bu ülkelerde üretimin kriz öncesi seviyesine dönmesinden sonra bile işsizlik daha yüksek düzeylerde kalmayı başarmış ve ancak yıllar sonra eski boyutlarına inmiş ya da inememiştir. Uzun dönemli işsizlerin geçen süre içinde nitelik düzeylerinin azalması bir yandan bunların yeni iş bulma şansını azaltırken, bir yandan da umutlarını kırmakta ve adeta kendilerini işgücü piyasası dışına itilmiş hissetmelerine sebep olmaktadır. Örneğin, AB Komisyonu na göre 4, AB üyesi ülkelerde işsizlik artışının şimdilik sınırlı kalışının nedenleri arasında işgücündeki daralma da vardır. Bu ülkelerde işgücü 2008 in son çeyreğinde %0,3, 2009 un ilk çeyreğinde ise %0,5 oranlarında azalmıştır. Bu azalışta da önemli rolü umutsuzların sayısındaki artışın oynadığı düşünülmektedir. Öte yandan, resesyon dönemlerinde eve ekmek getirenin (genelde aile erkeği) işsiz kalması, hanehalkı gelirini çok olumsuz etkileyebilmektedir. Negatif servet etkisi olarak nitelendirilebilecek bu durum, hanehalkının öteki üyelerini azalan ya da kesilen geliri telafi etmek için iş aramaya zorlamaktadır. İlave işçi etkisi adı verilen bu durum, yoğun işsizlik zamanlarında çalışmayan eşlerin işgücü arzına eklenmesi anlamına gelmektedir. Resesyon dönemlerinde umutsuz işçi etkisinin mi, ilave işçi etkisinin mi baskın çıkacağı önceden bilinememektedir. Bugünkü krizde ilk etkinin ikinciye baskın çıktığını düşündürecek bazı işaretler bulunmakla birlikte, bunların şimdilik fazla önemli olduğunu söylemek zordur İş Yaratmayan Büyüme Tehlikesi Er ya da geç, W-şeklinde ya da V-şeklinde bugünkü krizi izleyecek olan ekonomik canlanmanın hiç değilse başlarda iş yaratmayan türden bir gelişme olmasından korkulmakta ve bu konuda şu görüşler öne sürülmektedir: Resesyon sırasında işçilerin işte tutulması, canlanma başladığında istihdamın artışını hiç değilse bir süre engellemektedir. Üretim artma- 4 EU Commission, Economic Crisis in Europe, European Economy 7 (2009), s

7 ya başladığında işe yeni işçi alınmamakta, mevcut işçiler daha fazla çalıştırılmaktadır. İşten çıkarmamaya bugün çeşitli ülkelerde firmaların hayli yoğun başvurduğu ve bu konuda devletten de destek aldıkları düşünülürse, bu etkinin istihdam artışlarını bir süre sınırlı tutması kaçınılmaz görünmektedir. Ekonomik canlanmanın ilk aşamalarında makroekonomik belirsizlikler istihdam artışlarını sınırlı tutmaktadır. Bir başka görüşe göre, resesyonların firmaları zorladığı yeniden yapılanma sürecinde işgücü kullanımı azaltılabilmektedir. Bazı sektörlerde işlerin sürekli şekilde yok olduğu düşünülürse, toplam istihdamın artışı, başka sektörlerde açılacak yeni pozisyonlardan gelecektir. Reel ücretlerde önemli düşüş olmadan ya da durgunluğun derinlik ve süresi konusundaki belirsizlikler azalmadan bunun olması mümkün değildir. İşinden olan işçiler yeni işler için uygun olmayabileceği gibi, ücretler üzerine de fazla etki yapamayabilirler. Bunun sonucunda hem işsizliğin süresi, hem de doğal işsizlik oranı artacaktır. Uluslararası bankacılık krizleriyle ilgili gözlemler, bugün yaşandığı üzere mali krizleri izleyen üretim kayıplarının hayli dirençli olduğunu ve beraberlerinde uzun süren işsizlik artışları getirdiğini ortaya koymaktadır. Ciddi üretim düşüşleri, kredi akışlarının kesilmesi, cari giderlerin karşılanmasında yaşanan güçlükler bu durumun nedenleri arasındadır. 2. ÜLKE UYGULAMALARI 2008 yılının ikinci yarısından itibaren dünya çapında yaşanan büyük üretim düşüşleri dünya çapında istihdamda keskin düşüşlere ve işsizlikte ani artışlara yol açmıştır. OECD tahminleri 5 ne göre, dünya çapında kısa vadeli istihdam görünümü olumsuzdur. Projeksiyonlara göre, 2010 un birinci yarısından itibaren üretim artışı yaşanabileceği belirtilirken, iş yaratma kapasitesinin çok düşük olacağı ve sonuçta işsizliğin 2010 yılı boyunca da artmaya devam ederek, yılın ikinci yarısında dünya çapında 57 Milyon işsizle, %10 luk yeni bir savaş sonrası zirveye ulaşacağı beklenmektedir. Üstelik en büyük tehlike olarak, uzun süreli işsizliğin giderek artarak işsizliğin yapısal nitelik kazanacağı tahmin edilmektedir. Bu bakımdan dünya çapında hükümetler, kalıcı ve yüksek işsizlik riskiyle mücadelede acil ekonomik önlemlerin yanı sıra işgücü piyasası tedbirleri almakta ve sosyal politikalarını gözden geçirmektedirler. Son dönemde, ülkeler tarafından toplam talebi desteklemek için yürürlüğe konulan mali teşvik paketlerinin çoğu krizin toplum üzerindeki olumsuz etkilerini hafifletmeye yönelik kapsamlı tedbirler de içermektedir. Özellikle işsizlik ödeneklerinin ve sosyal yardımların kapsamının genişletilmesi yoluyla sosyal güvenlik ağları güçlendirilmekte, iş arayanların iş bulmasına yardım edecek aktif işgücü piyasası programlarına yönelik kaynaklar artırılmaktadır. Kamu borçlarında yaşanan artış nedeniyle, kamu mali kaynakları çoğu ülkede baskı altında olmasına rağmen, maliyetlerde verimlilik sağlanmasına ve daha etkin istihdam hizmetleri sunulmasına çalışılmaktadır. Kilit öncelik ise, sayıları hızla artan işsizler olarak belirlenmiştir. IMF öngörülerine 6 göre dünya çapında hükümetler, ekonomilerde belirli bir toparlanma sağlayıncaya kadar destekleyici makro ekonomik politikalarla piyasaya müdahale etmeye devam edeceklerdir. Özellikle Asya daki ekonomilerin güçlü performansı ve gelişmiş ekonomilerdeki yerinde ve kararlı piyasa müdahaleleri ile emtia fiyatlarında yaşanan son toparlanma krizin gidişatını genel anlamda stabilize etmiş, hatta bazı ülkelerde orta düzeyde büyüme oranlarına dahi sebep olmuştur. Toparlanma yaşayan ülkelerde güçlü kamu politikaları yoluyla toplam talep desteklenmiş, merkez bankaları faiz oranlarını ciddi oranlarda düşürmenin yanı sıra piyasalara çeşitli yöntemlerle likit para ve kredi akışı sağlamıştır. 5 OECD, OECD Employment Outlook, Tackling The Job Crisis, Eylül IMF, World Economic Outlook, Sustaining The Recovery, Ekim

8 Gelişmiş ülke örneklerinde finansal şirketlerin yeniden yapılandırılmasının yanı sıra, yatırımı ve verimliliği teşvik etmeyi amaçlayan uygun kredi imkanları sunulması ve işgücünün sektörler arası bir gözden geçirmeyle yeniden yapılandırılması, uygulamalar arasındadır. Orta vadede pek çok gelişmiş ülkedeki işsizlik oranlarının yüksek düzeyde kalacağı beklentisi hakimdir. İhracata dayalı büyüme stratejisi benimseyen gelişmiş ülkeler, bu süreçte yerel talebe ve ithalata daha çok eğilmektedir. Araştırmalar, işsizlik oranlarının kriz dönemlerinden sonra ciddi oranda artma ve uzun yıllar yüksekte kalma eğilimi gösterdiğini ispat etmiştir. Bu bakımdan uluslararası kuruluşlar, mevcut işlerin korunması için ücretlerdeki artışın yavaşlaması ve hatta pek çok işçi için ücret kesintileri yapılması; ancak ücret kaybının devlet sübvansiyonu ile telafi edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Dünya çapında iş ve ücret kaybının kaçınılmaz olduğu bu süreçte ayrıca daha iyi iş ve işçi eşleştirmesi yapılması ve eğitim programlarının güçlendirilmesi önerilmektedir. Ekonomilerin üretim süreçlerindeki ana etmenlerden biri işgücü girdisi olduğundan, finansal krizin işgücüne katılım bakımından orta vadede etkisinin belirsiz olabileceği bildirilmektedir. Bir taraftan azalan istihdam imkanları iş arayanların cesaretini kırarken, öte yandan çalışan işçilerin işgücünden ayrılmalarına sebep olmaktadır. Bunun sonucunda, ekonomik kriz zamanlarında sık görülen bir durum olarak, özellikle ailedeki gelir kaybını kapatmak amacıyla, ülkemizde kadınlarda olduğu gibi, ikincil gelir kazanıcılar işgücü piyasasına girmektedir. Krizin işgücünün sektörler arasında yeniden konumlandırılmalara sebep olması beklenmektedir. Bu durum orta vadede friksiyonel işsizliğin artmasına sebep olacaktır. Ancak daha önemlisi, katı çalışma mevzuatı, yüksek kıdem tazminatı gibi işgücü piyasası uygulamaları varlığını sürdürüp, iş bulmanın önünde engel oluşturmaya devam ederse, yapısal işsizlikte büyük artışlar olacaktır. Ayrıca, hassas dünya ekonomisinin artan petrol fiyatları, H1N1 virüsünün hızla yayılması, coğrafi ve politik olaylar ve artan korumacılık nedeniyle etkiye açık olacağı ve başka şoklar yaşanacağı da tahminler arasındadır. Tablo 1. OECD Ülkelerinde İşsizlik Oranları (İşgücünün Yüzdesi Olarak) (Tahmin) 2010 (Tahmin) 2011 (Tahmin) Avustralya 4,8 4,4 4,2 5,7 6,3 6,2 Avusturya 5,7 5,2 4,9 5,8 7,1 7,3 Belçika 8,2 7,5 7,0 7,9 8,9 9,2 Kanada 6,3 6,0 6,1 8,3 8,7 8,1 Çek Cumh. 7,2 5,3 4,4 6,9 8,4 7,9 Danimarka 3,9 3,6 3,3 5,9 6,9 6,2 Finlandiya 7,7 6,9 6,4 8,3 9,7 9,7 Fransa 8,8 8,0 7,4 9,1 9,9 10,1 Almanya 9,8 8,3 7,2 7,6 9,2 9,7 Yunanistan 8,9 8,3 7,7 9,3 10,4 10,4 Macaristan 7,5 7,4 7,9 9,9 10,3 9,3 İzlanda 2,9 2,3 3,0 7,1 7,0 6,4 İrlanda 4,4 4,6 6,0 11,9 14,0 13,8 İtalya 6,8 6,2 6,8 7,6 8,5 8,7 Japonya 4,1 3,9 4,0 5,2 5,6 5,4 Kore 3,5 3,2 3,2 3,8 3,6 3,4 Lüksemburg 4,4 4,4 4,4 5,9 7,1 7,5 Meksika 3,2 3,4 3,5 5,7 6,3 5,9 Hollanda 4,1 3,3 2,9 3,7 5,2 5,5 Yeni Zelanda 3,8 3,7 4,2 6,1 7,1 6,6 Norveç 3,4 2,5 2,6 3,3 3,7 3,5 Polonya 13,8 9,6 7,1 8,4 9,6 9,6 Portekiz 7,7 8,0 7,6 9,2 10,1 9,9 Slovak Cumh. 13,3 11,0 9,6 11,6 12,7 12,5 İspanya 8,5 8,3 11,3 18,1 19,3 19,0 İsveç 7,1 6,1 6,2 8,2 10,3 10,1 İsviçre 4,0 3,6 3,5 4,3 4,9 4,8 Türkiye 10,2 10,3 11,0 14,6 15,2 15,0 İngiltere 5,4 5,4 5,7 8,0 9,3 9,5 ABD 4,6 4,6 5,8 9,2 9,9 9,1 Euro Bölgesi 8,3 7,5 7,5 9,4 10,6 10,8 Toplam OECD 6,0 5,6 5,9 8,2 9,0 8,8 Not: 2006, 2007 ve 2008 yılları için OECD verileri yerine TÜİK tarafından açıklanan veriler kullanılmıştır. OECD nin Türkiye için verileri ise sırasıyla 10,0; 10,1 ve 10,7 dir. Kaynak: OECD, OECD Economic Outlook, No:86, Preliminary Edition, Kasım

9 BUSINESSEUROPE tarafından geçtiğimiz Haziran ayında yapılan araştırmaya 7 göre, Avrupa ülkelerinde işverenlerin mevcut işgücünü korumak ve işten çıkarmaları önlemek amacıyla yürürlüğe koydukları geçici istihdam tedbirleri, çalışma sürelerinde düzenlemeler ve iş kanunu yoluyla sağlanan avantajlar gibi çeşitli güvenceli esneklik uygulamaları hayata geçirilmiştir. Bu bağlamda yoğunlukla geçici işsizlik ödemeleri, kısa çalışma, çalışma sürelerinde esnekleştirmeler, kısmi işsizlik kapsamında alınan tedbirlerin uygulandığı görülmektedir. Avusturya, federal, yasal ve politik kurumlar haricindeki tüm işlerdeki tüm çalışanlar için kısa çalışma uygulamasını başlatmış, bu kapsamda kaybedilen her bir saat başına sabit bir işsizlik tazminatı ödemiş ve bunun yanı sıra çalışılan saatler için ödenen sosyal güvenlik katkı paylarının %41 kadarı da devlet tarafından karşılanmıştır. Belçika, mavi yakalılar için geçici işsizlik uygulamasını seçmiş ve bu kapsamda sunulan işsizlik ödemelerini %10 artırmıştır. Kısa süreli çalışanlar da bu kısmi işsizlik ödemelerinden faydalanabilmektedirler. Sosyal taraflar arasında yapılan müzakerelere hükümet de destek vermiş ve böylece beyaz yakalı çalışanlar için de ekonomik sebeplerle geçici işsizlik uygulaması 1 yıllık geçici bir süre için uygulamaya konmuştur. Ayrıca, çalışma sürelerinde sektörel anlaşmalar yapılan Belçika da çalışma sürelerinin daha esnek hale getirilmesi amacıyla işletme düzeyinde de anlaşmalar yapılmıştır. Finlandiya da işgücü piyasası kurumları veya işletmelerde işveren ve işçi arasında alınan ortak kararlarla bir çalışma bankası kurulabilmekte ve böylece çalışma süreleri esnekleştirilmektedir. Finlandiya geçici işsizlik tedbirlerine başvurmanın yanı sıra, işverenlerin işgücü maliyetlerini düşürme yoluna gitmiş, ayrıca sosyal ortaklar arasında varılan fikir birliği ve hükümet desteğinin sonucunda 2008 Aralık ayında eğitim, yeniden eğitim ve aktif işgücü piyasası politikaları bakımından çalışmalar yapılmıştır. Benzer şekilde Fransa da, bir işletmenin geçici olarak kapatılması veya çalışma saatlerinin azaltılması durumunda kısmi işsizlik tedbirleri uygulanmakta, kaybedilen iş saatlerine tekabül eden brüt ücretin %75 i devlet tarafından karşılanmakta, 4 haftadan fazla çalışamayanların ödemeleri ise işsizlik ajansı Assedic tarafından ödenmektedir. Almanya da da yine aynı şekilde düzenlenmiş kısa çalışma tedbirleri, özellikle çalışma süreleri üzerine yapılan sektörel anlaşmalar ve işletmeler düzeyinde kararlaştırılan Zaman Bankası ve Çalışma Süresi Hesabı gibi daha esnek çalışma süresi düzenlemeleri dikkat çekmektedir. 7 BUSINESSEUROPE Araştırması, Consequences of the Crisis on the Labour Market, Employment Policies, Mart Öte yandan Macaristan örneğinde, işverenlere yönelik olarak işgücü maliyetlerinin düşürüldüğü, krizin vurduğu şirketlerin mevcut işgücünü ellerinde tutabilmeleri amacıyla 12 ay süresince toplam ücretlerin %75 ine kadarının devlet yardımlarından karşılandığı ve kriz nedeniyle işsiz kalmış işçilere kısa çalıştırma yaptıran işverenlere devlet tarafından finansal yardımlar sunulduğu görülmektedir. Slovakya da çalışma saatlerinde esneklik uygulamalarına gidilerek çalışma sürelerinde azaltma yapılmıştır. Geçici üretim durdurulmalarına dahi giden Slovakya da, Metal İşçileri Sendikası (KOVO) işte kalabilmek için ücretlerde indirime gidilmesini öngören bir politikayı savunmaktadır. İspanya örneğinde ise devlet, İspanyol ekonomisinin anahtar sektörlerinde istihdamı finanse edebilmek amacıyla bir fon oluşturmuştur. Bu fon, kalkınma, inovasyon, turizm ve enerji alanlarında kullanılacaktır. Yine bu kapsamda, ailevi sorumlulukları olan bir işsizi işe alan işverenlere ödenmektedir. Ekonomik krizin etkilerini yoğun şekilde hisseden sektörler ve işletmelerin sosyal güvenlik ödemeleri ertelenmiştir. İş sözleşmelerini geçici olarak durdurma kararı alan veya çalışma sürelerini azaltan işletmelerin sosyal güvenlik işveren primlerinin %50 si 6 aya kadar devlet tarafından karşılanmaktadır. Ayrıca İspanya da yürürlüğe konan bir diğer uygulamayla, bir işsiz işe alındığı takdirde, işsizlik fonundan alabileceği ödeme tutarının 3 yıla kadar işveren primine sayılması mümkün olabilmektedir. OECD ve Avrupa Komisyonu tarafından, 2009 başında OECD ye üye 29 ülke arasında yapılan diğer önemli bir anket çalışmasının 8 sonuçları, üye ülkelerin süregelen küresel ekonomik krize karşı uyguladığı toplam talebi artırmayı amaçlayan makroekonomik/sektörel reformları ve ciddi hasar gören sektörlerde istihdamı canlandırmaya yönelik tedbirleri ortaya çıkarmıştır. OECD Anketi, ülkelerin küresel ekonomik krizin etkilerine karşı ulusal düzeyde uyguladıkları politika girişimlerini ortaya koyduğundan, örneğin işte kalabilme karşılığında daha az saat çalışılması ya da ücret kısıtlamaları gibi toplu pazarlık yöntemiyle sağlanan diğer özel girişimleri kapsamamıştır. Nitekim 2009 yılının Şubat ayında Güney Kore de, işçi ve işveren arasında yapılan pazarlık sonucu kabul edilen Büyük Sosyal Sözleşme ile bu tipte düzenlemeler devreye girmiştir. 8 OECD, Addressing the Labour Market Challenges of the Economic Downturn: A Summary of Country Responses to the OECD-EC Questionnaire, Haziran

10 Benzer şekilde, daha fazla iş yaratmak ve mevcut işleri korumak adına, ABD Federal Hükümeti nin Chrysler ve General Motors un yeniden yapılandırılmalarındaki katkısında olduğu gibi, kamu politikalarının altyapı projeleri ve sorunlu şirketler ve sektörlerin yeniden yapılandırılmasına sağladığı destekler de bu OECD Anketinde yer verilen tedbirlerin dışında tutulmuştur. OECD ve Avrupa Komisyonu Anketi ne ait sonuçlar devletlerin, politik tepkilerinde ülke koşullarını dikkate alan fark ve çeşitlilikler olduğunu ortaya koymakla birlikte, uygulanan ihtiyari politikaların birkaç başlık altında toplanabilecek benzerlikler taşıdığını da göstermiştir. Buna göre çoğu ülkede politikalar, işini kaybedenlere yönelik Gelir Yardımı tedbirleri ile iş arama yardımları, eğitim programları, kısa çalışmayı özendirici teşvikler, ücret dışı işgücü maliyetlerinde indirimler, iş sübvansiyonları ve kamu sektörü iş yaratma programları gibi Aktif İşgücü Piyasası Politikaları üzerinde yoğunlaşmıştır. Tüm ülkeler işgücü talebinin sürdürülmesine doğrudan etki edecek, iş teşviklerini genişletme ya da kamu sektörü iş yaratma programlarıyla, işveren sosyal katkılarını azaltarak veya kısa çalışma planları oluşturarak ya da mevcut programların kapsamını genişleterek veya bu üçünün bir birleşimini uygulayarak bir ya da daha fazla değişiklik uygulamaya koymuşlardır. İşsizlerin iş bulma ihtimalini artırmayı hedefleyen politikaların çoğunlukla odaklandığı noktalar ise kamu istihdam hizmet kapasitelerinin artırılması, iş arama yardımları ve eğitim programları olmuştur. OECD ülkelerinin neredeyse yarıya yakını işini kaybedenlere ödenen gelirleri, işsizlik yardım miktarlarını yükseltmek veya daha önce bu kapsam dışında kalanları da dahil etmek yoluyla artırmışlardır. Bazı ülkeler işini kaybedenlere sosyal yardımlar, eğitim harçlığı, barınma desteği veya sağlık sigortası şeklinde destekler sağlamışlardır. Politikaların büyük çoğunluğu kriz sebebiyle işini kaybedenlere odaklanıyor olsa da, bazı ülkeler işgücü piyasasında şanslarının artırılması için mevcut çalışanlarını veya stajyerlerini eğitmek veya vergi sistemi üzerinden düşük ücretlilere gelir desteği sağlamak üzerine odaklanmışlardır Genel Ekonomik ve Mali Tedbirler Küresel krizin yarattığı tahribatı önlemeyi hedefleyen tedbirler nihai olarak istihdama etki etmektedir. Bu bakımdan, küresel krizde dünyada alınan ekonomik esastaki tedbirleri de belirtmekte fayda vardır. Bunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir 9 : 9 Vergi Konseyi, Küresel Kriz ve Türkiye, Eylül Başlangıçta ABD olmak üzere birçok ülkede merkez bankaları faiz oranlarını kademeli olarak indirmiştir. Merkez bankaları piyasalara koordineli olarak likidite sağlamıştır. Merkez bankalarının karşılık kuralları yumuşatılmış, zorunlu karşılık oranları düşürülmüştür. Döviz likiditesinin artırılması amacıyla, bazı merkez bankaları arasında swap anlaşmaları (iki ülkenin merkez bankaları arasında, birbirlerinin paralarının önceden üzerinde anlaşılmış bir kur üzerinden ileride ödenmek üzere değiştirilmesini sağlayan kredi anlaşması) yapılmıştır. Mevduatlar tam garanti altına alınmış ya da kısmi garantiler artırılmıştır. Kimi merkez bankaları özel sektör tahvilleri satın almaya başlamıştır. Bankalar arası piyasalardaki işlemler karşı taraf riski nedeniyle devlet garantisi altına alınmıştır. Finansal kuruluşlar arasında konsolidasyonlara gidilmiştir. Birçok yatırım bankası mevduat bankasına dönüştürülmüştür. Mali yapıları bozulan kimi mortgage ve sigorta şirketleri ile bankalar kamulaştırılmıştır. Mali piyasaların yeniden düzenlenmesi amacıyla mevzuat değişiklikleri (banka bilançolarındaki menkul kıymetlerin piyasa değerleri üzerinden hesaplanması kuralının yumuşatılması vb.) yapılmıştır. Zor durumdaki bankalara sermaye desteği verilmiştir. Mortgage kredilerine dayalı sorunlu menkul kıymetler hazine kurumları tarafından satın alınmıştır. Uluslararası Para Fonu ndan (IMF) kredi kullanım imkanları artırılmıştır. Bir çok ülkede finans kesiminin desteklenmesine, reel sektörün kredi kaynaklarına ulaşımını kolaylaştırmaya ve iç talebin kamu harcamaları ve vergi indirimleri yoluyla artırılmasına yönelik önlem paketleri açıklanmıştır

11 2.2. İstihdamı Teşvike Yönelik Tedbirler Tablo 2 de görüleceği üzere, OECD anketine cevap verenler arasında 17 ülke yeni iş teşviki veya kamu sektörü iş yaratma planları uygulamış veya mevcut programların kapsamını genişletmiştir. Teşvik edilmiş çoğu yeni iş, iş arayanları ve dezavantajlı kişileri hedef almıştır. (Örneğin, Avustralya da stajyerler, Belçika, Fransa, Japonya ve ABD de yaşlı çalışanlar ve gençler; Kore de gençler; Slovak Cumhuriyeti, İsveç ve ABD de uzun süreli işsizler) Yunanistan ve Lüksemburg mevcut kamu planlarını, özel sektör firmalarına yönelik olarak da genişletmişler; Japonya, Kore, Meksika ve İspanya ilave kamu sektör yerleştirmeleri yapacaklarını duyurmuşlardır. Portekiz de işe alım teşvik ödemeleri ve/veya işveren sosyal katkılarından muafiyet gibi kombinasyonlar şeklinde sunulan destekler küçük işletmeler, yaşlı çalışanlar, uzun süreli işsizler ve gençleri hedef almaktadır. OECD üyesi 12 ülke gerek yeni işe alınan gerekse mevcut çalışanlara yönelik olarak ücret dışı işgücü maliyetlerini düşürmüş, örneğin İsveç, nakit sıkıntısı ve kredi almada zorluklar yaşayan işverenlerin sosyal katkı ve vergi ödemelerini 12 aya kadar erteleyebilme imkanı sunmuştur. Çoğu durumda bu tedbirler 1 veya 2 yıl için geçicidir ve tüm mevcut çalışanlar ve yeni işe alımlar için geçerlidir. Ancak Belçika, Çek Cumhuriyeti gibi ülkeler düşük ücretli çalışanlara yönelik indirim tedbirleri almışken; Portekiz, küçük işletmeler ve yaşlı çalışanlara, Polonya ise yaşlı çalışanlara odaklanmıştır. Yedi ülkede yeni işe alım yapan işletmelere ücret dışı işgücü maliyetlerinde indirimler sunulmuştur. Genel olarak bakıldığında, bu değişiklikler, dezavantajlı grupların işe alımını teşvik etmek için tasarlanmıştır ve Fransa da düşük ücretli işçiler ve stajyerler; Meksika da kayıtlı sektör işçileri; Polonya da yaşlı işçiler; Portekiz de yaşlı işçiler, gençler ve uzun süreli işsizler; İspanya da işsiz ebeveynler ve Türkiye de kadın veya gençleri hedef almaktadır. İspanya ve Portekiz de işverenler ancak, yeni işe alacakları işçilerle süresiz, tam zamanlı iş sözleşmesi yaparak sosyal katkılardan indirim hakkı kazanırlarken, Slovak Cumhuriyeti nde çalışanlardan ziyade yeni kendi hesabına çalışanlara muafiyetler tanınmıştır. Muafiyetlerin ya da indirimlerin süreleri, bir ile beş yıl arasında değişmektedir. Pek çok OECD ülkesinde çalışanlara, ya doğrudan işsizlik sigortası planından ya da işverenlere ödenen sübvansiyonlar yoluyla gelir desteği sağlanması yoluyla, işletme ve işçilerin çalışma sürelerini azaltmaları için kısa çalışma ya da kısmi işsizlik ödeneği planları sunulmaktadır. Ekonominin şartları kötüleş- tikçe, mevcut planları olan birçok ülkede, işletmelerin sayısında artış ve daha fazla işçinin kısa çalışma ödeneğine başvurdukları gözlemlenmiştir. Tablo 3 te görüleceği üzere çoğu ülke, yardım ve sübvansiyonların süresini uzatarak (örneğin, Avusturya, Kanada, Fransa, Almanya, İsviçre, Türkiye), daha önce kapsanmayan işletmeleri de kapsama alarak (örneğin, Belçika, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya), azaltılmış iş süresiyle çalışan işçiler için aylık bağlama oranını artırarak (örneğin, Belçika, Fransa, Japonya, Kore, Türkiye) ya da kısa çalışma yapan işçilere yönelik eğitim programlarının bütçesini ve/veya ulaşılabilirliğini artırarak (örneğin, Avusturya, Fransa, Almanya, İtalya, İsviçre) sundukları destekleri geliştirmişlerdir. Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Meksika, Yeni Zelanda, Polonya ve Slovak Cumhuriyeti kısa çalışmayı ve eğitimi birleştiren yeni tedbir planları uygulamıştır. Hollanda yürürlükteki mevcut planını, işçi kısa çalışma esnasında veya sonrasındaki üç ay boyunca işini kaybedecek olursa, işverenin işçi yardımlarının %50 sini geri ödemesi koşulu getiren, kısa süreli işsizlik ödeneği ile değiştirmiştir

12 TABLO 2. İş Sübvansiyonları, İşçi Çalıştırmayı Teşvik, Kamu Sektöründe İş Yaratma Planları ve Ücret Dışı İşgücü Maliyetlerinde İndirimler Yeni veya Kapsamı Genişletilmiş İş Sübvansiyonları, İşe Almada Teşvikler ve Kamu Sektöründe İş Yaratma Planları Yeni veya İşine Devam Eden İşçiler için Ücret Dışı İşgücü Maliyetlerinde İndirimler Yeni İşe Alınan İşçilerin Ücret Dışı İşgücü Maliyetlerinde İndirimler Avustralya 2009 ve 2010 da işten çıkarılmış işçileri işe alan firmalar için yeni ücret sübvansiyonları Belçika Flanders: 50+ yaş üstü işsizleri sürekli bir sözleşmeyle işe alan işverene ilk yıl için ücret sübvansiyonu ödenmesi Wallonia: Kobilerde çalışan gençler için sübvanse edilmiş işler yaratılması. Federal düzeyde, işveren sosyal sigorta primlerindeki indirimlerin sürekli olarak basitleştirilmesi yoluyla Ocak 2010 dan itibaren mevcut düşük gelirli işçilerin ücret dışı işgücü maliyetleri daha da azaltılmıştır. Kanada Yeni sübvansiyonlu iş programı Aborjinler, gençler ve bilim ile işletme mezunlarını 1 yıl a kadar işe alan kobileri hedeflemiştir. İşveren ve işçi sigorta prim oranları 2009 ve 2010 için dondurulmuştur. Çek Cumhuriyeti İşverenlerin, düşük ücretliler için ödediği sosyal sigorta prim paylarında 2010 sonuna kadar geçici indirimler. Sigorta indiriminin büyüklüğü, ortalama gelir düzeyiyle sınırlı olmak üzere, artan gelirle azalmaktadır. Finlandiya Genel emeklilik planına yapılan işveren prim katkılarının 2009 da azaltılması ve 2010 da tamamen ortadan kaldırılması. Kazanca göre emeklilik planlarına yapılacak işveren ve işçi primleri katkılarının arasında her yıl artması planlanmaktadır

13 Fransa 2009 da sübvansiyonlu işlerin sayısı, yaşlı çalışanları ve niteliksiz gençleri hedefleyen yeni yerlerin açılması ve çıraklarını işe alan işverenlere verilen teşvik ödemeleriyle artmıştır. Almanya 2009 ve 2010 için işveren ve işçi işsizlik sigortası katkı paylarında indirim. Yunanistan İşsizlik yardımı süreleri içindeki işsizleri işe alan işverenlere işsizlik yardımlarının ödenmesi şeklindeki uygulamanın kamu sektörüne de sürekli olarak genişletilmesi ve benzer bir planın turizm sektöründeki dönemsel çalışanlar için de uygulanması. Bazıları gençleri, işsizleri ve dönemsel işçileri hedefleyen istihdam için iş yaratma ve kendi işini kurma gibi programların kapsamlarının geçici olarak artırılması. Macaristan Diğer firmalar tarafından işten çıkarılmış işçileri işe alan firmalara ücret desteği sağlayan yeni bir geçici program. İşveren sosyal sigorta primlerinde indirim planlanmaktadır. İtalya Gençlik istihdam fonlarının birleştirilmesi. Japonya İstihdamda zorluk yaşayan bireyler için iş yaratan kobilere yönelik sübvansiyonların boyutlarında artış, 65+ yaşlardaki işçileri de işe alan ve yaşlı işçi çalıştıran işverenlere yönelik ücret sübvansiyonlarının kapsamının genişletilmesi ve yaşları arasındaki daha önceki geçici işçileri sürekli işçi olarak işe alanlara yönelik yeni geçici sübvansiyonlar için işveren ve işçi işsizlik sigortası primlerinde indirim. Kore Kamu sektörü iş yaratma planının geçici olarak genişletilmesi ve daha iyi koordinasyonu, yaratılan işlerin kalitesini artırmak için sosyal işletmelerde iş yaratma kurallarında değişiklikler yapılması ve stajyerliğin sonunda ücret sübvansiyonları ile sürekli sözleşmeler üzerinden stajyerleri işe alan Kobilere yönelik yeni gençlik stajyerlik programı. Lüksemburg Düşük vasıflı işçilerin işe alımıyla oluşan ücret ve yönetim giderlerinden bazılarının karşılanması maksadıyla mevcut kamu /kar amacı gütmeyen sektör planlarının özel sektöre de genişletilmesi da düşük gelirli işçi işe alan ve 10 dan az kişi çalıştıran şirketler için işveren sosyal sigorta primlerinde indirim yapılmıştır. En fazla indirim asgari ücretle işe alınanlar için olmuştur ve bu oran ücret, asgari ücretin 1.6 katına kadar çıktıkça azalmaktadır

14 Meksika Kamu sektörü geçici istihdam programının, işsizler ve 16 yaşından büyük ve eksik istihdamda olanlar da dahil olmak üzere tüm belediyeleri kapsayacak şekilde geçici olarak genişletilmesi (daha önce kişilik mahallelerle sınırlanmıştı) ve azami geçici işte çalışma süresinin 88 den 132 güne çıkarılması; bir çocuk bakım merkezi açmaları için kadınlara bir defalık yapılan ödeme programının artırılması. İşveren sosyal sigorta prim ödemelerinde geçici indirimler ve prim ödemelerinin %50 ye kadarının ertelenmesi. Yeni Zelanda Zorunlu işveren emeklilik primi ve asgari işçi ödeme paylarında indirim. Polonya İşsizleri işe alan işletmelerin ekipman giderlerine yönelik tazminat ödemelerinde kalıcı artış. Emeklilik öncesi yaşta çalışanlar için ödenen (işgücü fonuna) işveren sosyal sigorta primlerinde kalıcı indirim (kanuni emeklilik yaşının 5 yıl öncesi) ve hamilelik ve ebeveyn izninden dönen işçilerin sosyal sigorta katkı primi ödemelerinde muafiyet (36 aylık). Portekiz Uzun süreli işsizler ya da gençleri (35 yaşa kadar) tam zamanlı ve sürekli işler için işe alan işverenlerin 2 yıl (ya da işe alım ödemesi olmayanların 3 yıl sosyal sigorta prim ödemesinden muafiyeti olacaktır) kadarki sosyal sigorta prim ödemelerinden muaf tutulmaları ve istihdamı teşvik ödemesi almaları; işsizlerin piyasaya uyumları için kar amacı gütmeyen kurumlarda 1 yıla kadar desteklenmeleri Mikro ve küçük işletmelerde (50 den az çalışanı olan) ve 45 yaş üstü işçi çalıştıranların işveren sosyal sigorta primlerinde geçici indirim. Slovak Cumhuriyeti En az 12 ay sürecek işler için işsizleri (en az 3 ay işsizlik kaydı olanlar) işe alan işverenlere yönelik yeni geçici sübvansiyonlar sunulması ve sosyal işletmelerin uyum giderlerini azaltabilmek için yükümlülüklerinde geçici rahatlatmalar yapılarak, bunların giderek daha çok dezavantajlı olmayan gruplardan iş arayanları işe almalarının sağlanması yılı içinde sosyal güvenlik sistemine kayıt yaptıran yeni işe alınanların işveren sosyal sigorta primlerinin kısmi iadesi. 50 ve üstü yaşlardaki işsizleri işe alan işverenlerin ilk 12 aylık işveren sosyal sigorta prim ödemelerinde kalıcı indirimler. Uzun süreli işsizler ya da gençleri (35 yaşa kadar) tam zamanlı ve sürekli işler için işe alan işverenlerin 2 yıl (ve işe alım ödemesi ya da 3 yıl sosyal sigorta prim ödemesinden muafiyeti olacaktır) süreyle sosyal sigorta prim ödemelerinden muaf tutulmaları. Yaşlı işsizleri (55 ve üstü yaş) işe alan işverenlerin ise sosyal sigorta primlerinde % 50 indirim. İş arama kaydında 3 ay kalmış ve kendi hesabına çalışmak isteyen kişilere sağlık sigortası prim ödemelerinde 24 aya kadar geçici muafiyet hakkı tanınması

15 İspanya Yerel yönetimler tarafından yürütülen kamusal işlerde iş yaratılması amacıyla 2009 yılı için yeni bir fonun tahsisi ve oransal olarak daha iyi konuma gelmeleri maksadıyla part-time işe alımlar (tam zamanlı çalışma saatlerinin 3 te birinden daha az şekilde) için verilen teşviklerin iyileştirilmesi. İsveç 1 yıldan fazla süredir hasta veya işsiz olanlar ve yeni gelen göçmenleri işe alan işverenler için sunulan işe alım ödemesinde kalıcı artış yılı içinde yapılacak ödemeler için 12 aya kadarki işveren sosyal sigorta primleri ve vergilerinin 2 ay ertelenmesi. İngiltere Yüksek işsizliğin olduğu bölgelerdeki gençler ve iş arayanların yerel yönetimler ve diğer toplum kuruluşlarında çalışmalarına yönelik yeni iş sübvansiyon programı ve 6 aydan fazla süredir işsizleri işe alan ve eğiten işverenlere yönelik yeni teşvik ödemeleri ABD Mevcut vergi kredileri programının, 2009 ve 2010 yılları döneminde işsiz yaşlılar veya çalışma hayatından kopmuş (16-24 yaş arası) gençleri işe alan işverenlere açılması, ithalat rekabeti veya off-shore bankacılığı sebebiyle işini kaybeden ve tekrar daha düşük ücretle iş bulabilen programa uygun yaşlılar için ücret sübvansiyon oranı ve süresinin artırılması. Not: Türkiye ye ilişkin bilgilere Bölüm 3 te ayrıntılı şekilde yer verilmiştir ve 2010 da tam zamanlı ve sürekli sözleşmeler için çocuklu işsizleri yeni işe alan işverenin ilk 2 yıllık işveren sosyal sigorta prim ödemelerinde indirim. Kendi hesabına çalışmak için işini kuran genç ve yaşlıların sosyal sigorta primlerinde indirim

16 Tablo 3. Kısa Çalışma veya Kısmi İşsizlik Ödeme Planları Kısa Çalışma Planlarına Hak Kazanmada Değişiklikler Yardımların/Sübvansiyonların Süre ve Kapsamında Değişiklikler Avusturya Kısa çalışma için gereken asgari çalışma sürelerinde % 10 ile 90 arasında geçici indirimler; çalışma süresinde indirim. Azami sürenin geçici olarak, toplam 24 aya varabilecek muhtemel müteakip uzatmalarla, 3 aydan 6 aya uzatılması. Çalışılmayan saatler için işverenin yaptığı katkılar, kısa çalışmanın 7. ayından itibaren tamamen geri ödenir. Belçika Federal düzeyde sadece mavi yakalı işçiler için uygulanan kısa çalışma planının geçici işsizler için süresiz genişletilmesi. Mavi ve beyaz yakalı işçiler için, 6 ay boyunca (daha fazla uzatma ihtimali de olmak kaydıyla) çalışma süreleri azaltılmış işçiler için işveren tarafından sağlanan sosyal yardımlarda geçici indirim. Federal düzeyde, 2009 ve 2010 yılları için kısa çalışan işçilere sağlanan tazminatın geçici olarak artırılması Kanada İş paylaşımı süresinin 2009 ve 2010 yılları için 38 haftadan 52 haftaya çıkarılması Çalışılmayan saatlerin ücretini % 100 karşılayan yeni bir kısa çalışma planının devreye konması Çek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Kısmi süreli işsizlik ödemesi için gereken 36 aylık süre limitinin kalıcı olarak kaldırılması (500 tam çalışma günlük azami ödeme süresi kuralı kalmıştır) Kısa Çalışma Planlarındaki Diğer Değişiklikler Kısa çalışmanın eğitim hibeleriyle birleştirilmesi mümkündür. (Mart 2009 dan başlamak üzere) Kısa çalışma için ödenen teşviğin büyüklüğü, çalışılmayan saatlerde eğitime katılım, eğitim tipi ve şirketin büyüklüğüne bağlıdır. Hususi yerine genel eğitim programları sunan şirketlere daha büyük teşvikler sunulmaktadır. İş paylaşımı planını bir yıl süresince daha da esnekleştirici geçici bir önlem eklendi

17 Fransa Almanya Macaristan İrlanda İtalya Japonya Kore Lüksemburg Kısmi işsizlik ödemelerinin geçici, kısa çalışan ve proje işçilerine de ödenmesi (haftalık 18 saatlik asgari ücretten daha az bir ödeme) ve kapanma tanımının bir işletme ya da bir şirketin üretim ünitesini de kapsayacak şekilde genişletilmesi. Kısa çalışmaya hak kazanabilmek için gereken prosedürlerin sadeleştirilmesi. Kısa çalışma ödemesinin en çok 2010 yılı sonuna kadar geçici işçileri de kapsaması. Krizden etkilen işletmelerde azaltılmış saatlerle ve eğitim alarak çalışan işçilere yönelik yeni kısa çalışma planı İşçilerin bir yıla kadar, her hafta 3 gün çalışıp, 2 güne kadar işsizlik yardımları ve eğitim aldıkları pilot kısa çalışma programları sunulması Kısa çalışma programının genellikle kapsama alınmayan küçük işletmelere yönelik olarak genişletilmesi Kısa çalışmanın kapsamının, işsizlik sigortasından 6 aydan daha az süre faydalanabilen kısa çalışan işçiler için genişletilmesi Kısa çalışma teşviki için gereken işçi oranının ve asgari eğitim saatlerinin geçici olarak azaltılması Kısa çalışmanın geçici olarak yıllık 600 saatten 800 saate çıkarılması (bazı sanayi kollarında 1000 saat), işçilere ödenen ikame ücreti ve işverenlere ikramiye gibi ilave ücretler için verilen ödemelerde geçici artırımlar ve uzun süreli kısmi faaliyet yaratılması (önceki brüt ücretin % 75 i) Azami kısa çalışma süresinin geçici olarak 6 aydan 24 aya çıkarılması ve çalışılmayan süreler için ödenmiş sosyal katkıların kısmi olarak karşılanması. Sosyal katkılar, kısmi çalışmanın 7. ayından itibaren yada işçi eğitime katıldıysa daha erkenden başlayarak karşılanacak. İşverenlerin harcamaları, sosyal katkılar, eğitim giderleri ve 6 ile 12 ay süresince çalışılmayan saatlere karşılık olarak asgari ücretin iki katı oranında geri ödenir. İşverenlere kısa çalışma için ödenen teşviğin geçici olarak artırılması İşverenlere kısa çalışma için ödenen teşviğin geçici olarak artırılması İşverene ödeme yapılan saatlerde geçici artırım ve belli bir süre içindeki ortalama normal çalışma saatlerinde % 50 indirime izin verilerek ek esneklik sağlanması Kısa çalışan işçilere yönelik çok çeşitli eğitim planları ve kısmi işsizlik süresi ya da çeşitli işler ve kısmi işsizlik süresinin kombine edilmesi (işçiler için yeterli düzeyde ücret ödenmeye devam edilebilmesi için) Kısa çalışan işçilere yönelik olarak sübvansiyone edilmiş eğitimler sunulması İşletmeler kendi ve sektörün ihtiyaçları doğrultusunda beceri gerekliliğini tespit ederler KOBİ lere yönelik vergi hafifletmeleri ve iş destek programlarında yer alarak (örneğin, AR-GE, ihracat, kamu alımları, nitelik göçü) iş paylaşımı programlarına katılan firmalara yönelik ayrıcalıklı muamele

18 Meksika Hollanda Yeni Zelanda Norveç Polonya Özellikle dayanıklı tüketim malları ihraç eden sektörlerde olmak üzere, talepteki ani ve geçici azalmalar karşısında işletme ve çalışanların çalışma saatlerinin azaltılmasına karar vermeleri durumunda 2009 yılı boyunca geçici olarak kısa çalışma teşviklerinden faydalandırılmaları Kısa çalışma düzenlemeleriyle çalışan işçilere yönelik yeni kısa süreli işsizlik yardımlarının geçici olarak devreye konması. Önlenen her bir işten çıkarma için 10 işçiye ve her 2 haftada 10 saate kadar gönüllü bir çalışma saati azaltımı yapmayı işçi-işveren olarak kabul eden ve 50+ işçi çalıştıran işletmelerde Aralık 2010 a kadar iş destek programı uygulanması. Şirketler bu planın uygulanması esnasında çalışanları işten çıkaramazlar. Yardımdan faydanalabilmek için gereken asgari çalışma süresinin % 50 den 40 a düşürülmesi yoluyla, kısmi olarak işten çıkarılan işçilere yönelik faydalanma koşullarının hafifletilmesi ve erteleme süresini aynı faydalanma dönemi içinde 4 ten 6 haftaya yükseltme yoluyla işten çıkarmaların aynı işletmedeki işçiler arasında paylaşımı yoluyla dönüşümlü işten çıkarma programlarında daha fazla esneklik sağlanması 3 seçenekli bir kısa çalışma programının yürürlüğe konması: (1) çalışma sürelerinde azaltma, (2) çalışanlara yönelik sübvansiyone edilmiş geçici işten ayrılma, (3) kısa süreli çalışan işçilere yönelik kısmen sübvansiyone edilen eğitimler; tüm seçeneklerin kombinasyonu ile çalışma süresi sınırlamalarının daha esnekleştirilmesi amacıyla yasal değişiklikler yapılmıştır. Kısa süreli çalışma yardımları öncelikle 3 ay için ödenebilmekte ancak her seferinde iki kez olmak üzere 6 aya kadar ödenmesi mümkün olabilmektedir. Uygun işletmeler, 6 aya kadar iki haftalık yetişkin asgari ücretinin 5 saate kadar olan kısmının ödenmesi için başvuruda bulunabilir. Çalışanların ise çalışma saatlerinin azaltımından en az 2 ay önceye kadar tam zamanlı çalışıyor olmaları gereklidir. 2 numaralı yeni seçeneğe göre, işveren çalışma süresinin en az % 50 sini öder ve diğer % 50 ise asgari ücretin azami yarısı miktarında sübvansiyone edilir. İşçiler çalışmadıkları süre boyunca eğitim alırlar

19 Her yıl 60 güne kadar çalışılmayan saatler için ödenen işçi ve işveren sosyal katkı paylarının tazmin edilmesi Kısa çalışma planının yürürlüğe konması Slovak Cumhuriyeti Kısmi süreli işçi istihdam edenlerle, kısa çalışma düzenlemeleri yapanlara sunulan teşviklerin artırılması İspanya Kısa çalışma esnasında eğitim programlarına katılımı engelleyen uygulamaların kaldırılması Kısa çalışma süresinin 12 aydan 18 aya geçici olarak genişletilmesi ve işverenden kaynaklanan gider oranının azaltılması İsviçre Washington Eyaletindeki kısa çalışma tazminatı programının kapsamının genişletilmesi ABD Not: Türkiye ye ilişkin bilgilere Bölüm 3 te ayrıntılı biçimde yer verilmiştir İşini Kaybedenlerin Yeniden İstihdamını Amaçlayan Tedbirler Tablo 4, ekonomik krizle mücadelede aktivasyon, iş arama yardımları, iş bulma teşvikleri, iş deneyimi ve eğitim programlarında yapılan değişiklikleri özetlemektedir. Danimarka ve İsviçre de, bu programlara yönelik bütçe, işsizlik oranına endekslenmiştir ve işgücü piyasası kötüleştikçe otomatik olarak artmaktadır. Aktif işgücü piyasası programlarına geleneksel olarak düşük bütçe ayıran Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Slovak Cumhuriyeti gibi ülkeler diğer işgücü piyasası politika alanlarından ziyade yine bu bölüme daha az ihtiyari kaynak ayırma eğilimi göstermelerine rağmen, çoğu diğer OECD ülkesinde bu amaca hizmet edecek bütçe kalemleri kriz sonucunda artırılmıştır. Neredeyse tüm ülkeler, kamu istihdam hizmeti kurumlarının genelde işini kaybedenlere ama bazı durumlarda işletmenin kapanması ya da genellikle önceki çalıştıkları işyerlerince yapılan toplu işten çıkarmalar gibi durumlarda sunduğu iş arama yardımı ve danışmanlık hizmetlerinin kapsamını genişletmişlerdir (örneğin, Avusturya, Belçika, Fransa ve İngiltere). Yine pek çok ülke, iş arayan kitleye yeterli hizmet sunabilmek için kamu istihdam hizmeti çalışanlarının sayısını artırmıştır. İtalya ve Polonya, iş arayanlara yardım kapasitesinin artırılması amacıyla özel istihdam ajanslarına daha büyük roller vermiştir. Avustralya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, İrlanda ve İngiltere de olduğu gibi pek çok ülke aynı zamanda, kişiye özel yardım veya iş arayanlara kariyer danışmanlığı sunmak yoluyla iş arama yardımlarının yoğunluğunu da artırmıştır. Sadece Kore de, bireysel aksiyon planı oluşturan işsizlere yönelik olarak daha fazla esneklik sağlama, daha az iş görüşmesi ve aktivasyon imkanı sunma yoluyla aktivasyon koşulları gevşetilmiştir. Yirmi üç ülke, işsizlik ödeneğinden faydalananlar ve diğer işini kaybedenlere eğitim programlarına katılma koşulu getirmişlerdir. Eğitimlerin bazıları özellikle kırılgan grupları hedefliyor olsa da (Avustralya ve Yeni Zelanda da gençler, Kanada da yaşlı işçiler, Finlandiya da düşük becerililer ve gençler, İrlanda da düşük becerili inşaat işçileri, Norveç te yeni gelmiş göçmenler, Türkiye de gençler ve kadınlar ve İngiltere de gençler) eğitim yerlerinin çoğu tüm işsizlere açıktır. Benzer şekilde Kanada, işsizlik sigortasının kapsamında olmayan işsizlere (kendi hesabına çalışan ya da uzun süreli işsizler gibi) yönelik eğitim merkezleri açmıştır. Sadece birkaç ülke iş deneyimi programlarını genişletmiş, genişletenler de (örneğin, Kanada, Kore, Portekiz, İngiltere ve ABD) gençler

20 gibi dezavantajlı grupları hedeflemiştir. İş arayanların iş bulmaları veya küçük bir işletme kurmalarını teşvik etmek amacıyla, doğrudan ödemeler (Finlandiya, Japonya, İspanya, İngiltere), düşük faizli krediler (Kore, Portekiz), sübvanse edilmiş sosyal katkılar (Slovak Cumhuriyeti) veya eğitim, çocuk bakımı ya da seyahat giderleri gibi ayni yardımlar (Belçika, Meksika, İngiltere) gibi pek çok ilave program oluşturulmuştur. Tablo 4. İşsizlere Sunulan Aktivasyon, İş Arama Yardımı, İş Bulma Teşvikleri, Çalışma Deneyimi ve Eğitim Programlarındaki Değişiklikler İşsizler için Yeni ya da Genişletilmiş Eğitim Programları Yeni ya da Genişletilmiş İş Deneyim Programları İş Bulma ve İş Kurma Teşviklerindeki Değişiklikler Yeni ya da Genişletilmiş İş Arama Yardımı İşsizlerin Aktivasyon Koşullarındaki Değişiklikler yaş arası gençlere ilave mesleki eğitim öncesi yerler ve çıraklığa giriş imkanları ile işsizlik ödeneğinden faydalanan veya yeni işten çıkarılan işçilere daha fazla eğitim yeri imkanları Nisan 2009 dan itibaren yeni açığa alınmış çalışanlar için ek iş arama yardımı ve Temmuz 2009 dan itibaren iş arayan gençler için(19-24 yaş) iş arama desteği Nisan dan itibaren işten yeni çıkarılmış olmak kaydıyla, işçilerin (3 ay sonrası yerine) hemen yoğun yardım almaları ve genç işsizlerin yardımdan faydalanabilmek için tam zamanlı olarak okuyor ya da mesleki eğitim alıyor olmaları şartı Avustralya