ABC KOLEJİ REVİRİ SAĞLIK BÜLTENİ NO: 4

Transkript

1 ABC KOLEJİ REVİRİ SAĞLIK BÜLTENİ NO: 4 HAZIRLAYAN Aynur DİKKAŞ Hemşire

2 Ç NDEK LER 1. Çocukluk Ça nda Diyabet ( eker hastal ) 2. Çocuklarda Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon) 3. Yaz Tatilinde Ö rencilerimize Tavsiyeler 4. Dönem çi Faaliyetlerimiz 5. Revir Hizmet Durum Tablosu

3 Çocukluk Ça nda Diyabet ( eker Hastal ) Çok su içen, çok idrar yapan,kilo kaybeden halsiz çocuklarda akl m za eker hastal n getirmemiz gerekiyor. Diyabet Nedir? Vücudumuzun ihtiyac olan enerjiyi besinlerden alabilmemiz için pankreastan sal nan insülin hormonuna ihtiyac m z vard r. Sal nan insülin hormonu, kandaki ekerin hücre içine girmesini ve bunun sonucunda enerjiye çevrilip günlük hayat m z sürdürmemizi sa lar. eker hastal (diyabet), pankreastaki insülin üretiminin yetersizli i veya etkisinin azalmas ya da her iki i levin de bozulmas sonucu ortaya ç kan ve kan ekeri yüksekli i ile kendini gösteren ömür boyu süren bir hastal kt r. eker hastal (diyabet), Tip 1 diyabet ve Tip 2 diyabet olmak üzere iki ana grupta incelenir.

4 Tip - 1 Diyabet ABC KOLEJ REVR SA LIK BÜLTEN Çocukluk Ça nda Diyabet Gençlik ça diyabeti olarak da adland r l r. Genellikle 35 ya ndan önce tan konulur. Tip 1 diyabetlilerin hastal n ba lang c ndan itibaren insülin kullanmalar gereklidir. Bu diyabet tipinde pankreas çok az insülin üretir ya da hiç insülin üretmez. Kanda insülin reseptörlerini uyarmaya yetecek kadar insülin olmay nca, hücre yüzeyindeki reseptörler (kap lar) kapal durumda kal r. Hücrenin içine giremeyen eker kanda birikir bunun sonucunda kan ekeri düzeyi yükselir. E er ailenizde tip 1 diyabeti olan akraban z varsa, sizde de tip 1 diyabet ortaya ç kma olas l normalden daha fazlad r. Sadece genetik yatk nl k de il, çevresel faktörlerin de bu hastal n ortaya ç kmas nda etken oldu u kesin olmayan bir bilgi olarak verilmektedir. Belirtileri : - A z kurulu u, - Çok su içme, - S k idrara ç kma, - Çok fazla yemek yeme, - Ani kilo kayb. Bu belirtiler genellikle aniden ba lar.

5 Tip - 2 Diyabet ABC KOLEJ REVR SA LIK BÜLTEN Çocukluk Ça nda Diyabet Genellikle 35 ya sonras nda görülür. lk ba larda insülin üretimi tamamen bozulmam t r. Bu tip diyabette pankreas insülin üretir ancak miktar yeterli de ildir ya da yeterli derecede kullan lamaz. Ço unlukla ba lang çta diyet, egzersiz ve a zdan kullan lan ilaçlarla tedavi edilebilir. Ancak bir süre sonra pankreastaki insülin üreten hücrelerin fonksiyonlar n n bozulmas ndan dolay insülin tedavisine gerek duyulur. Belirtileri : - Çok su içme, - Çok tuvalete gitme, - Çok yemek yeme, - Bulan k görme, - Yorgunluk, bitkinlik, - Ciltteki yaralar n geç iyile mesi. Bu belirtiler uzun dönemde ortaya ç kar.

6 Çocukluk Ça nda Diyabet Diyabetin ne oldu unu anlayabilmeniz için, öncelikle vücudunuzun i levlerini yerine getirirken gerekli olan enerjiyi nas l sa lad n bilmeniz gerekir. 1. Yedi iniz besinler ekere parçalan r. 2. eker kan ak m ile vücudun tüm bölümlerine ta n r. 3. Vücudun ana besin kayna olan eker enerji sa layabilmek için, kan ak m ndan ayr larak vücut hücrelerinin (kas hücreleri, beyin hücreleri v.b.) içine girmelidir. 4. nsülin vücudumuzda pankreas ad verilen bir organ taraf ndan üretilen bir hormondur. Kandaki ekerin kan terk ederek hücre içine girmesini sa lar.

7 Çocukluk Ça nda Diyabet Diyabet Tedavisinde Ana Kurallar 1. Beslenme al kanl klar n z düzenleyiniz. Temel olarak sa l kl besinleri seçmeli ve besinleri sizin için uygun miktarlarda yemelisiniz. Doktorunuz ve diyetisyeniniz size bu konuda yard mc olacakt r. 2. Fiziksel aktivite. Kilonuzu uygun düzeyde tutmaya yarar. Kan ekerinizi daha iyi kontrol etmenize yard mc olur. Hangi egzersiz türü sizin için uygundur doktorunuzdan ö reniniz.

8 Çocukluk Ça nda Diyabet OAD (Oral Anti-Diyabetik laç) Tedavisi Tip 2 diyabetli bir hastan n tedavisine, öncelikle diyet ve egzersiz yapt r larak ba lan r. E er hastan n, kan ekeri bu ekilde kontrol alt na al nam yorsa oral antidiyabetik dedi imiz a zdan al nan eker dü ürücü haplar kullan lmaya ba lan r. Böylece hasta, diyet ve egzersiz ile yapm oldu u tedaviye a zdan al nan eker dü ürücü haplar da ilave ederek devam eder. Kan ekeri kontrolü haplarla da sa lanam yorsa vakit kaybetmeden insülin tedavisine ba lamak gerekir. nsülin Tedavisi nsülin tedavisinin amac sa lam pankreasa benzer biçimde vücuda nsülin sa layabilmektir. Normalde gün içinde az miktarda insülin sürekli olarak salg lanmaktad r. Yemeklerden sonra ise, besinlerle al nan glukozu dengelemek için daha fazla insüline ihtiyaç vard r. nsülin hücre reseptörlerini aktif hale getirerek ekerin hücre içine girmesini sa lar. nsülin hap ya da tablet eklinde kullan lamaz.

9 Çocukluk Ça nda Diyabet Diyabet Konusunda Bilinmeyenler ÇOCUKLARDA D YABET R SK * Okul stresi ve s navlar diyabete neden olabilir mi? Stres, çocukta diyabetin ortaya ç k n kolayla t r r. Özellikle insülin salg s bozulmu bir çocukta Tip 1 diyabetin ortaya ç k h zlanacakt r. Son dönemde s nav stresi ile birlikte diyabet tan s koydu umuz çocuklar n say s nda art var. * Diyabetli çocuk, normal hayat na devam edebilir mi? Tabii ki... Örne in; diyabetli bir çocuk profesyonel bir sporcu da olabilir. Mark Spitz olimpiyatlarda yüzme ampiyonuydu ama ayn zamanda diyabetliydi de... Burada önemli olan çocu un kurallara uymas... Nedir o kurallar? Vücut aktivite s ras nda insülinsiz kalmamal d r. Aktiviteye göre enerji için gerekli insülini, a r olmamak kayd ile almal d r. Bütün bunlar bir disiplin i idir. E er iyi bir e itim verilirse eker hastal çocuk için problem olmaz. eker hastal olan çocuk; diyabet konusunda iyi e itilmi se ya tlar gibi hayat na devam edebilir.

10 Çocukluk Ça nda Diyabet * Tip 1 diyabet genetik mi? Tip 1 diyabet, genetik yatk nl kla ilgilidir diyebiliriz. Ama 'bütünüyle genetiktir' demek de yanl olur. Bir çocukta diyabete yatk nl k geni; anne veya babadan geçer ama çevresel ko ullar bunu hastal a çevirebilir ya da çevirmeyebilir. Yani genetik yatk nl olan her çocuk diyabet olmayabilir. Genetik faktörü olmayan bir çocukta da diyabet kesinlikle görülmez denilemez; az oranda da olsa görülebilir. Yani; Tip 1 diyabet genetik yatk nl n varolmas durumunda çevresel faktörlerle ortaya ç kan bir hastal kt r. Çevresel faktörlerin ba nda da viral enfeksiyonlar gelir. Özellikle k zam kç k ve sar l k enfeksiyonu hastal tetikler. Nitekim çocuklarda diyabet ba lamadan önce mutlaka geçirilmi ate li bir enfeksiyon oldu una tan k oluyoruz. * D KKAT! Çocuklarda ideal kan ekeri de erleri nelerdir? Çocu un açl k ekeri mg aras ndad r. 100 ve üzerindeyse çocukta bozulmu açl k ekeri dedi imiz durum ortaya ç kar. Birçok laboratuvar verisinde 110 mg gibi bir s n r var. Diyelim ki; çocu un açl k ekeri 105 ç kt. Aile, laboratuvar n verisine göre bu çocu un de erlerini normal kabul ediyor; halbuki, bu bozulmu açl k ekeri demektir. Onun için mutlaka bilgili bir hekimin görü ünün al nmas gerekir. 99 mg üzerindeki her de er açl k ekerinin bozuk oldu unu gösterir.

11 Çocukluk Ça nda Diyabet * Vitamin eksikli i eker hastal n etkiler mi? Elbette ki... Mesela; D vitamini bu konuda çok önemlidir. Çünkü immün sistemi düzenleyici etkisi vard r. D vitamininin eksikli inden, diyabetin daha kolay ortaya ç kt ileri sürülür. Anne sütünden beslenememe ve unlu g dalara erken ba lanman n da diyabete davetiye ç kard söyleniyor. * HASTALI IN ZARARLARINI ÖNLEMEK Ç N BU KURALLARI MUTLAKA UYGULAYIN! 1. Çocu a önerilen miktarda insulin yap lmas Bu insülinin gerçekten yeterli olup olmad n n aral klarla kontrol edilmesi Beslenmesinin diyetisyen önerisi do rultusunda ve insülinle uyum içinde yap lmas Kan ekerlerinin düzenli olarak ölçülmesi Kan ekeri ve keton takibini sa l kl yapabilecek ölçüm cihaz n n seçilmesi Kan ekerlerine göre de i iklik ve düzeltmelerin zaman nda gecikmeden yap lmas Hemoglabinin ölçülmesi Diyabete ba l geli ebilecek ilave komplikasyonlar ve di er yan etkiler aç s ndan da çocu un ek testlerden geçirilmesi...

12 Çocukluk Ça nda Diyabet * Diyabetli çocuklar sosyal hayatta nas l problemlerle kar la yor? Ya amdan kopmak ve ay r mc l k görmek istemeyen diyabetli çocuklar, hasta olarak alg lanmaktan üzüntü duyuyor. Toplumda bu tip s k nt larla s k s k kar la yorlar. E er diyabet konusunda toplum bilinçlenirse; tüm bu sorunlar n ortadan kalkaca n dü ünüyoruz. * Diyabet bula c m? Kesinlikle hay r. Günümüzde tüm toplumlar derinden etkileyen ve en önemli halk sa l sorunu haline gelen diyabet hastal yla bugün; Uluslararas Diyabet Federasyonu (IDF) verilerine göre tüm dünyada 382 milyon ki i mücadele ederken, Türkiye deki diyabetli hastalar n say s 5.2 milyon ki iye ula m durumda. Diyabet hastal n Dünya Sa l k Örgütü (WHO) tarihinde ilk kez bula c niteli e sahip olmayan bir salg n bir hastal k olarak nitelendirmi tir. Diyabet Bula c De ildir!

13 Çocukluk Ça nda Diyabet * Çok eker yemek diyabete sebep olur mu? Çok eker ya da çikolata tüketen bir çocukta Tip 2 diyabet riski artabilir. Ama Tip 1 diyabet aç s ndan da pankreas hücrelerinin zorlanmas olumlu bir ey de ildir. 'Arada s k bir ili ki var demek, mümkün de il' ama diyabetlilerin eker tüketmemelerini öneririm. Çok eker Yiyen Çocukta Tip 2 Diyabet Riski Artabilir! * Ebeveynler çocu un Tip 1 diyabetli oldu unu nas l anlar? Bir çocu un diyabet oldu unu dü ünmek için en önemli özellik çocuktaki al kanl k de i ikli idir. Çocuk eskisine oranla daha fazla su içiyorsa, tuvalete s k s k gitmeye ba lad ysa; özellikle gece tuvalete gidip, çi yapma ihtiyac duyuyorsa ve onun arkas ndan da gece su içmek için tekrar kalk yorsa dikkat etmek gerekir. Bunlar en önemli belirtilerdir. Birçok aile bu belirtilere dikkat etmiyor, gözden kaç r yor. 'Çocuk aya n ü üttü; o yüzden idrara gidiyor', 'Çok tatl tuzlu yedi; o yüzden su içiyor', 'Çok su içti; o yüzden tuvalete gidiyor' diye yorumluyorlar. Çocu un i tah nda bir art varsa fakat bu i tah art na ra men kilo veriyorsa, a r tatl dü künlü ü e er beraberinde su içme ve idrara ç kma iste ini beraberinde getiriyorsa; bunlar diyabetin en tipik belirtileridir.

14 Çocukluk Ça nda Diyabet BEN M ÇOCU UM EKER HASTASI MI? * Çocuk eker komas na girene kadar bu hastal anlamak mümkün de il mi? Tabii ki mümkün. Çocuklarda halsizli in ortaya ç kmas, k z çocuklar nda genital bölgede ka nt lar n olmas, halsizlik, dikkat azalmas, çocu un çabuk yorulmas ve daha sonra da kar n a r lar n n ortaya ç k önemli belirtilerdir. Kar n a r lar varsa ve buna kusmalar ekleniyorsa durum ciddi demektir. Bütün bunlar n ortaya ç k genelde bir iki ay içinde olur. H zl seyreden bir diyabet 15 günde ortaya ç kabilir ya da birkaç aya yay labilir. Bunun için ailelerin çocuktaki de i ikli i yak ndan ve h zla takip etmesi önemlidir.

15 Çocukluk Ça nda Diyabet EKER HASTALARI Ç N BESLENME ÖNER LER Diyetin diyabet tedavisindeki yeri Diyet, diyabet tedavisinde çok önemlidir. Her diyabetlinin uygulayaca diyet o ki inin boy, a rl k, zik aktivite, kulland hap ve /veya insülinin tipi ve miktar yla beslenme al kanl klar göz önüne al narak olu turulur. Bu sebeple bir diyabetlinin diyeti ba kas ndan ço unlukla farkl d r. Çocuklar ve adölesan ça ndakiler, büyüme ve geli melerinin normal seyretmesi için gerekli kaloriyi almal d rlar. Kan ekerlerini günlük gereksinimlerinden k sarak de il, insülin dozlar n artt rarak ayarlamak esast r. Diyet listesinde belirtilen miktarlardan fazla yemek kan ekerinizin yükselmesine, belirtilen miktarlardan az yemek ise kan ekerinin dü mesine neden olur. Her iki durumda da kan ekeri kontrolü bozulaca ndan, günlük toplam enerji bak m ndan da diyet listesinin d na ç k lmamal d r. Diyet uzman n z yemek, ilaç ve egzersiz aras ndaki dengeyi hiç ku kusuz sizin için kuracakt r. Diyabetliler için her gün ayn miktarda yiyece i ayn zamanda yemek çok önemlidir. Kan ekeri de eriniz ne olursa olsun ö ünleri atlamamal s n z. Atlad n z veya geciktirdi iniz takdirde kan ekerlerinde önemli oynamalar olu acakt r.

16 De i im Listeleri ABC KOLEJ REVR SA LIK BÜLTEN Çocukluk Ça nda Diyabet Diyet kitapç klar nda s k rastlayaca n z fakat belki size yabanc gelecek bir terim olan de i im listeleri nden söz etmek istiyoruz. De i im listesi ayn g da grubunda yer alan, biri yenmedi i zaman onun yerine geçebilecek, e de er miktar enerji, karbonhidrat, ya, protein içeren besin maddelerini bize gösterir. Yedi adet de i im grubu vard r. Bunlar ekmek, sebze, meyve, et (peynir), kurubaklagiller, süt (yo urt) ve ya de i im gruplar d r. Her bir grupta birbirinin yerine yenebilecek yiyeceklerin ad, pratik ölçüsü ve gram olarak miktar belirlenmi tir. Her yiyece i ait oldu u grubun içindeki bir di er yiyecek ile de i tirebilirsiniz. Glisemik Endeks Karbonhidratlar n kan ekerini yükseltme etkisine glisemik endeks ad verilir. Glisemik endeks karbonhidrat n türüne ve içinde bulundu u g dadaki lif oran na, g dan n s v veya kat olu una, o ö ündeki ya miktar na göre de i ir. Bildi iniz glukoz, glisemik endeksi en yüksek olan g da maddesidir. Bal ve sofra ekeri yine kan ekerini yükseltme etkisi çok fazla olan yiyeceklerdir. Bu tür g dalardan kaç nmam z gerekti ini zaten biliyorsunuz.

17 Beslenmede Alt n Ö ütler Çocukluk Ça nda Diyabet Beslenmek bir sanatt r. Ba l ca karbonhidrat ( ekerler, ni asta), protein ve ya dan olu an g dalar do ru tüketme becerisidir. Ni asta, ekmek, pirinç, makarna, tah l gevrekleri, patates ve kurubaklagillerde bulunur. Do al ekerlere meyve ve sebzede (fruktoz) ve sütte (laktoz) rastlan r. Karbonhidratl g dalar n iyi bir enerji, vitamin ve mineral kayna oldu unu bilmelisiniz. Protein, et (s r, kümes hayvanlar, bal k), süt ve süt ürünleri, yumurta ve kurubaklagillerde bulunur. Margarin, tereya, s v ya lar, et, süt ve peynir ya içerir. En yüksek kalorili besin ya d r (1 gram nda 9 kalori), sonra yine 1 gram nda 4 kalori bulunan karbonhidrat ve protein gelmektedir. Tek ba na bir tedavi yolu oldu u gibi, hap da kullansan z insülin de, yine diyet tedavinin vazgeçilmez bir parças d r. Beslenme hakk nda neleri bilmem gerekiyor ki sihrinden faydalanay m? Herhalde ilk ö renmeniz gereken ey, kan ekerini g dalardaki karbonhidrat dedi imiz ekerlerin yükseltti idir. Ya ve protein kan ekerini yükseltmez. Özellikle ya kalorisi çok yüksek oldu u için sizi i manlat r.

18 Beslenmede Alt n Kurallar Çocukluk Ça nda Diyabet 1. Daha az ya yemeli. ster s v bitkisel veya margarin, ister tereya olsun eker, ni asta ve proteinden kabaca bir misli daha fazla kaloriye sahiptir. Böylece tüm ya lar azaltmakla tüketimini, i manl k riskini ve dolay s yla diyabet riskini azaltm oluruz. Diyetteki kolesterolün ba l ca kayna hayvan ürünleridir. Ya l k rm z et yerine bal k, derisiz tavuk eti ve az ya l süt ürünlerini seçmeniz diyetteki doymu ya lar azaltacakt r. Zeytinya yüksek kalorisi d nda damar sertli i riskini azaltmas yla tercih edilecek bir besindir.

19 Çocukluk Ça nda Diyabet 2. Daha çok sebze, meyve ve li i g dalar yemeli. Günlük kalorinin yar s karbonhidrattan (tercih edilmesi gereken karbonhidrat kayna taze meyve, ye il veya sar renkli sebzeler ve kurubaklagil) sa lanmal d r. Özellikle sebze ve meyve içerdikleri lif miktar ve vitaminler nedeniyle de tercih edilmesi gereken besinler olmal d r. 3. Tuzu azaltmal. Tuz tad kazan lm bir tat oldu undan miktar azaltt n zda yediklerinizin tad tuzu belli bir süre sonra geri gelecektir. Yemek yap l rken tuz eklenmemesi veya sofrada yeme e tuz kat lmamas gibi yakla mlarla k s nt ya gitmi olursunuz. Böylelikle hipertansiyon geli me riskini dü ürürsünüz.

20 Çocukluk Ça nda Diyabet Diyabetliler çin Pratik Bilgiler Hangi yiyeceklerden uzak dural m? 1. Hamur i leri (pasta, kek, kurabiye vb.) 2. Ya da k zarm veya kavrulmu ve sos ilave edilmi yiyecekler 3. Kuruyemi ler 4. Tüm ya l g dalar (kaymak, krema, mayonez vb.) 5. çeri i tam bilinmeyen haz r g dalar 6. Diyabetik yiyecekler, Meyve, sebze, et, peynir, süt ve süt ürünleri (ya s z) dururken hem diyabet tedavisi, hem zay ama ve hem de damar sertli i riskini azaltma bak m ndan yukar daki alt maddelik yiyecek listesine pek ra bet etmemek gerekir.

21 Diyet ve Diyabetik G dalar Çocukluk Ça nda Diyabet Üzerinde diyet yaz l besinlerin ana özelli i dü ük kalorili olmalar d r. Bu nedenle genellikle içindeki ya miktar azalt lmaktad r. Bu tür yiyeceklerin içinde glukoz veya sofra ekeri olabilir. çindekiler k sm dikkatle okunmal d r. Üzerinde diabetik yaz l besinlerde kesinlikle glukoz veya sofra ekeri yoktur. Ya kalorili tatland r c lar içerirler (fruktoz, sorbitol) ya da kalorisiz (sakkarin, siklamat, asesülfam-k) ya da çok dü ük kalorili (aspartam) tatland r c lar içerirler. Her diyabetik besinin bir kalorisi vard r. Günlük diyetinize ek olarak de il belirli yiyeceklerin yerine hesapl tüketebilirsiniz. Yiyecek paketlerinin üstündeki etiketlerde ekersiz yaz s n gördü ünüzde bunun sadece d ardan eker kat lmad anlam na geldi ini, yiyece in tamamen ekersiz oldu u anlam na gelmedi ini bilmeniz gerekir (unlu g dalar, meyva suyu). Bu g dalar kan ekerinizi yükseltebilir. Hangi çecekleri Serbestçe çebilirim? Süt, ayran, hlamur, bitki çaylar ( ekersiz) ve maden suyu içilebilir.

22 Çocukluk Ça nda Diyabet Kan ekerini h zla yükselten faktörler nelerdir? Yiyece in s t lmas içindeki ni astan n sindirilmesini h zland r r. Patates püre halinde kan ekerini daha h zl yükseltir. Ekmekteki un, eri te ve makarnadaki undan daha fazla kan ekerini artt r r. Yemek yerken su içilmesi mide bo almas n h zland raca ndan ekeri h zla yükseltir. Kan ekerinin yükselmesini yava latan faktörler nelerdir? Besinlerdeki lif oran ve ö ündeki ya miktar na paralel olarak mide bo almas gecikece inden kan ekerinin daha yava yükselmesine sebep olurlar. Soyularak yenen meyva ve taze meyva suyu, kabuklu meyvadan daha h zl kan ekerini artt r r. Mide Bo almas n Neler Etkiler? Mide bo alma h z kan ekerinin düzeyini etkiledi ine göre (mide ne kadar çabuk bo al rsa kan ekeri o kadar h zl yükselir) bo alma h z n artt ran ve azaltan faktörleri bilmek gereklidir. KAYNAKLAR: Prof. Dr. Hülya Günöz, stanbul T p Fakültesi Çocuk Sa l ve Hastal klar Pediatrik Endokrinoloji Uzman

23 22 ADIMDA D YABET D YET Florence Nightingale Hastanesi, endokronoloji ve metabolizma hastal klar bölümünden, Prof. Dr. Sait Gönen 22 ad mda diyabetle ya am ö retisini anlat yor; 1. in ana kural : eker hastalar için her gün ayn miktarda yiyece i ayn zamanda yemek önemlidir. 2. Ö ün atlamamak gerekir: Atlad n z veya geciktirdi iniz ö ünler kan ekerinizde önemli oynamalara yol açacakt r. 3. Ya am kayna su: Su dengesini sa layabilmemiz için her gün en az 10 bardak (2 litre) su içmelisiniz. 4. Kesinlikle uzak durun: eker, ekerli yiyecekler ; ekerli içecekler, me rubatlar, kola, meyveli erbetler, s cak çikolata, salep, boza, haz r meyve tozlar Alkole hay r: Alkollü içeceklerin hepsinden uzak durun. Ya ve eker içeri i yüksek olan besinlere dikkat: Pasta, kek, kurabiye, bisküvi, börek, çörek, helva ve di er ekerli tatl lardan uzakla man n tam vakti. 7. Ya da k zart lm veya kavrulmu yiyecekler, et, sebze, hamur, patates k zartmalar n masan zdan kald r n.

24 22 ADIMDA D YABET D YET 8. Kesinlikle yenilmeyecekler: Tavu un derisi, ya l organ etleri, sakatatlar, arküteri ürünleri; salam, sucuk, sosis, past rma, kavurma Ya l besinler; kaymak, krema, ketçap, mayonez, salata soslar, pasta soslar, tahin, tahin helvas 9. Kat ya ile beslenmeye son verin: Kat ya lar; tereya, iç ya, kuyruk ya, kat la t r lm margarinler asla kullanmay n. 10. Sa l kl beslenmek için art k bir dostunuz var: Tüm meyveler, sebzeler ve kuru meyveleri sofran zda olsun. 11. Anne yemeklerine geri dönü : Haz r yiyecekleri, beyaz ekme i, bisküvi, kek ve krakerleri ra ardan kald rman n tam zaman. 12. Çay ve kahve tüketiminizi dengeleyin: Çay, hlamur, bitki çaylar ve maden suyunu serbestçe içilebilirsiniz. Tüm bu çaylar ekersiz olmal d r, ancak iste e ba l olarak tatland r c ile içilebilir. 13. Alkole hay r: Alkol besleyici de erinin olmay yan s ra sa l k aç s ndan birçok zararl etkilere sahip olmas nedeniyle kullan lmamas gereken bir maddedir. Hele birde diyabetliyseniz, alkolün sizdeki olumsuz etkilerini bilmeli ve ona göre davranmal s n z. Alkol diyabetlide a r hipoglisemiye neden olabilir ve hipoglisemiden ç kmay geciktirir. Buna iki yolla sebep olur.

25 22 ADIMDA D YABET D YET Birincisi karaci erde glikoz yap m n bask layarak, ikincisi de ki inin hipoglisemiyi erken dönemde alg lamas n bozarak. Bu nedenle diyabetli, alkol kullanaca vakit bir dubleyi geçmemeli ve yan nda gerekli karbonhidrat almal d r. Alkollü içeceklerin içinde eker olabilece ini de unutmamak gerekir (bira, likör ve tatl arap). Bo mideye alkol almak sak ncal d r. Alkol diyabetlide a r hipoglisemiye neden olur ve hipoglisemiden ç kmay geciktirir. 14. Ekmek tercihlerinizi de i tirin : Beyaz ekmek yerine kepekli, çavdar veya yulaf ekme ini tercih edin. 15. Haz r meyve suyu yerine taze meyve yemeyi tercih edin. 16. Beslenmenizde kuru baklagillere s kl kla yer verin 17. Sofralar n sulatan çorba : Çorba olarak mercimek çorbas n, pilav olarak bulgur pilav n tercih edin. 18. Ana hedef: Akdeniz tipi beslenme modeli : tah l, kuru baklagiller, taze sebze-meyve, bal k ve zeytinya yönünden zengin, Et, süt ve süt ürünleri tüketimi yönünden fakir yeni beslenme modelinizi benimseyin. Haftada birkaç kez bal k, tavuk ve yumurta önerilmektedir. Bu tip beslenmede k rm z ete haftada 2-3 ö ün yer verilmi tir. Akdeniz tipi beslenmede yemeklerde ya olarak zeytinya kullan l r. 19. Rastgele bir ekilde her önünüze geleni yemeyin: Bu diyet yakla m eker hastas olmayanlara da tavsiye edilir. Beslenme ki inin daima önceden planlamas gereken bir aktivitedir.

26 22 ADIMDA D YABET D YET Karbonhidrat ( ekerler, ni asta), protein ve ya dan olu an g dalar do ru tüketme yetene idir. Ni asta; ekmek, pirinç, makarna, tah l gevrekleri, patates ve kuru baklagillerde bulunur. Do al ekerler, yani früktoz, meyve ve sebzede bulunur. Do al g dalar n iyi bir enerji, vitamin ve mineral kayna oldu unu bilmelisiniz. Protein; et, s r eti, tavuk, hindi gibi kümes hayvanlar nda, bal k, süt ve süt ürünleri, yumurta ve kuru baklagillerde bulunur. Margarin, tereya, s v ya lar, et, süt ve peynir ya içerir. En yüksek kalorili besin ya d r (1 gram nda 9 kalori vard r) daha sonra 1 gram nda 4 kalori bulunan karbonhidrat ve protein gelmektedir. 20. Unutmay n: Hapta kullansan z, devaml insülin de yapsan z diyet tedavinizin en önemli parças d r. Kan ekerini g dalardaki karbonhidrat dedi imiz ekerleri yükseltir. Ya kalorisi çok yüksek oldu u için sizi i manlat r. Bu nedenle i man bir eri kin diyabetlinin diyetinde ya lar azaltmak (kalp ve damar hastal riski sebebiyle doymu ya lar az tüketmek gerek), karbonhidratl g dalar ölçülü yemek esas olacakt r. Diyet listenizdeki besinlerden ekmek grubu, meyve, kuru baklagiller, sebze, süt ve süt ürünleri karbonhidrat içerir. 21. Daha az ya tüketin: Bitkisel ya lar, margarin ve tereya gibi ya grubundaki besin maddeleri eker, ni asta ve proteinden bir misli daha fazla kaloriye sahiptir. Böylece tüm ya lar azaltmakla enerji tüketimini, i manl k riskini ve dolay s yla diyabet riskini azaltm oluruz. Günlük ya al m n n k s tlanmas ayn zamanda kal n ba rsak, prostat ve meme kanseri riskini de dü ürmektedir.

27 22 ADIMDA D YABET D YET Doymu ya lar oda s cakl nda kat d rlar, ette, süt ürünlerinde ve bitkisel ya dan yap lan kat margarinlerde bulunurlar. Doymu ya asitlerinden zengin ya lar n k s lmas, damar sertli i ve kalp krizi riskini de azaltacakt r. Zeytinya damar sertli i riskini azaltmas sebebi ile tercih edilecek bir besindir. Ancak zeytinya n n da kalorisi yüksektir. 22. Tuzu azalt n: Tuz tad kazan lm bir tat oldu undan yedi iniz tuz miktar n azaltt n zda yediklerinizin tad tuzu belli bir süre sonra dengelenecektir. Yemek yap l rken tuz eklenmemesi veya sofrada yeme e tuz kat lmamas gibi yakla mlarla k s nt ya gitmi olursunuz. Prof. Dr. Mustafa Sait GÖNEN Hastane : Gayrettepe Florence Nightingale Hastanesi Birim : Endokrinoloji ve Metabolizma Hastal klar

28 D YABET ve EGZERS Z Fiziksel egzersiz her birey için sa l kl d r ve iyi kondisyonu olan bir vücut zor ko ullara daha iyi dayan r. Bununla birlikte egzersiz e lenceli olmal ve ki iye zorla yapt r lmamal d r. Küçük çocuklar oyun oynarken genelde ko arlar. Daha büyük çocuklar ise çok farkl d r. Baz s sporu veya bisiklete binmeyi severken baz s kitap, bilgisayar veya kitap ba nda saatlerce oturmay tercih eder. nsülin dozunu ki iye göre ayarlamal y z. Diyabetli çocuklar di er çocuklar gibi düzenli bir ziksel aktiviteye kat lmalar için yönlendirilmeli, bu sadece evden okula, okuldan eve bisiklete binmek bile olsa. Düzenli ziksel egzersiz kardiyovasküler hastal k riskini azalt r. Baz çocuklarda oldu u gibi egzersiz ve kas aktivitesinin azl, artm insülin direnci, kilo almaya e ilim ve kötü kan ekeri kontrolü ile ili kidir. Kaslar çal t r ld zaman, önce kaslardaki glukoz deposu (kas glikojeni, eri kin bir ki ide yakla k 400g) kullan l r.

29 Diyabet ve Egzersiz kinci olarak kan glükozu ve ya asitleri (ya y k m ürünleri) yak t olarak kullan l r. Egzersiz, insülin ihtiyac n artt rmadan kas hücrelerine glukoz giri ini artt rarak kan ekeri seviyesini dü ürür. Bunun nedeni egzersiz s ras nda kaslar taraf ndan daha fazla glukoz kullan lmas d r. Egzersiz sonras kaslarda 1-2 gün artm insülin duyarl l olur. Bu demektir ki haftada 4 defa egzersiz yapmak egzersiz seanslar aras ndaki zamanlarda bile artm insülin duyarl l olu turarak toplam insülin dozunun azalt lmas n sa layabilir. Bazen artm insülin duyarl l egzersizden 4-6 saat sonras na kadar ba lamaz. Egzersiz esnas nda bacak kaslar n çal t r rken, uylu a enjekte edilen insülin cilt alt dokudan daha h zl emilecektir. E er insülini kasa ula acak ekilde derin enjekte ederseniz çok daha h zl emilecektir ve hipoglisemi riski ortaya ç kacakt r. Hat rlanmas gereken önemli bir nokta insülin yoklu unda egzersizin kan ekeri seviyesini dü ürmedi idir. Kandaki glukoz insülinin yard m olmadan kas hücrelerine giremez.

30 Diyabet ve Egzersiz Fiziksel egzersiz s ras nda kandaki adrenalin, glukagon ve kortizon seviyeleri artar. Glukoz karaci erdeki depolardan salg lan r ve karaci erde proteinlerden yeni glukoz üretilir. E er karaci er glukoz yap m n artt ramazsa kan ekeri düzeyi egzersiz esnas nda dakikada yakla k 0.1 mmol/l (2mg/dl) dü er ve h zl bir ekilde hipoglisemi ortaya ç kar. Kandaki yüksek insülin düzeyi karaci erde glukoz yap m n azalt r ve bu ekilde hipoglisemi riskini artt r r. Diyabetik olmayan insanlarda egzersiz esnas nda kandaki insülin seviyesi dü er. Egzersiz ve kan ekeri düzeylerine etkisi nsülinin enjekte edildi i alandan fazla emilimi. nsülin ihtiyac artt r lmadan glukoz al m n n artt r lmas. AMA insülin mevcut olmal yoksa kas hücreleri glukozu alamaz! Dikkat! E er insülin eksikli i varsa (idrarda keton var ve kan ekeri düzeyi mg/dl ise) egzersiz yapmay n. Ekstra insülin enjeksiyonu yap n ve kan ekeri düzeyi dü ene kadar egzersizden sak n n. (2-3 saat) Saatler sonra (ak am veya gece) egzersiz esnas nda karaci erdeki glikojen depolar n kulland n zdan, hipoglisemi riski ortaya ç kar. Kan ekeri seviyesi egzersizle yükselebilir mi? E er insülin eksikli i varsa kan ekeri seviyesi egzersizle yükselir. Hücreler kan ak m nda glukozun bol oldu unu anlamaz. Aksine vücut açm gibi davran rlar. Bu, insülin eksikli inde egzersiz yap lmas n takiben kaslarda glukoz eksikli i nedeniyle böyle olur. Kan ekeri seviyesi mg/dl üstünde ve insülin eksikli ini gösterecek ekilde idrarda keton varsa egzersiz ertelenmelidir. Bu ko ulda kan ekeri seviyesini dü ürmek için ko mak iyi bir kir de ildir. Hatta daha tehlikeli bir durum olu turabilir.

31 Diyabet ve Egzersiz Egzersiz Sonras Hipoglisemi Karaci erdeki glikojen depolar a r egzersiz esnas nda tükendi i için egzersizden saatler sonra artm hipoglisemi riski bulunmaktad r. Kaslardaki artm insülin duyarl l egzersizden sonra en az 8-10 saat hatta 18 saat daha devam eder. Bu da demektir ki hipoglisemi riski oyundan sonra gece boyunca devam eder. Yap lmas gereken ilk ey karaci er ve kaslardaki glikojen depolar n n tekrar doldurulmas d r, (Örne in bunu yapmak için egzersiz boyunca ve sonras nda yemek yenilebilir). Egzersizin ilk 30 dakikas ndan sonraki her 30 dakika için ek ihtiyaç olarak gram karbonhidrat ekleyin. A r ziksel egzersiz sonras karaci er ve kastaki glikojen depolar n doldurman n bir ö ünden daha uzun sürece ini hat rlay n. Bu da demektir ki, e er oyun sonras a r bir yemek yemi olsan z bile daha sonra gün içinde hipoglisemi ile kar la abilirsiniz, çünkü glikojen depolar n n yeniden dolmas için yeterli zaman geçmemi tir. E er hem sabah hem ö leden sonra oynuyorsan z ayn sebepten dolay ö leden sonraki oyun boyunca hipoglisemiye daha duyarl hale gelirsiniz. A r egzersiz yap lan günlerde gece yatmadan önce al nan ara ö ünün miktar %50 daha fazla olmal d r.

32 Beden E itimi ABC KOLEJ REVR SA LIK BÜLTEN Diyabet ve Egzersiz Diyabetli çocuklar ve gençler diyabeti olmayan ya tlar ile ayn ölçüde beden e itimine kat labilirler ve kat lmal d rlar. Hipoglisemi riskini azaltmak için bu tip aktiviteler sabah ilk derse (veya ikinci olabilir) veya ö leden sonraki ilk derste (veya ikinci olabilir) yap lmal d r. Ö leden sonraki ikinci ders küçük çocuklar için uygun de ildir çünkü onlar ö le aras nda da oynarlar. E er gerekli ise çocu un ziksel e itim öncesi at t rmas için izin verilmelidir. Hipoglisemi riski nedeniyle, diyabetli bir çocuk her zaman k r yürüyü leri, ko ma, yüzme veya okul gezisi gibi okul d geziler s ras nda kendisine yard m etmeyi bilen bir arkada ile birlikte olmal d r.

33 Diyabet ve Egzersiz Fiziksel Egzersiz ve Kurallar Yemek öncesi insülin dozunuzu egzersizden 1-2 saat önce alm ve yeme inizi yemi olacak ekilde plan yap n. Aksi takdirde glukoz seviyesini dü ürücü etkinin en fazla oldu u dönemde egzersize ba lama riski ortaya ç kar. Egzersize ba lamadan önce hem kan ekerinizi hem de idrar ketonunuzu ölçün. E er kan ekeri seviyesi mg/dl alt nda ise ba lamadan önce bir eyler yemelisiniz. drarda keton varsa (ama glukoz yok), hücreleriniz aç demektir, bu nedenle ba lamadan önce kan glukoz seviyenizin yükselmesini beklemelisiniz. E er kan glukozu mg/dl nin üzerinde ise egzersize ba lamadan önce ekstra insülin almal s n z. E er ayn zamanda idrarda keton da varsa egzersiz insülin etkisini gösterene kadar 1-2 saat ertelenmelidir. Egzersiz 30 dakikadan uzun sürecekse egzersiz boyunca ekstradan bir eyler yiyin. Vücut ölçünüze ba l olarak ½-1 muz genelde uygundur. Size en uygun olan n bulun. Egzersiz s ras nda kan testlerinizi ölçün ve bunlar gelecekte kullanabilmeniz için takip defterinize not edin. Egzersiz sonras idrar testi yap n. Glukoz olmadan keton olmas daha fazla yemeniz gerekti ini gösterir (açl k ketonlar ). Egzersiz öncesi mesanenizi bo altmal s n z ki sonuçlar do ru yorumlanabilsin.