TÜRKYE CUMHURYET ANAYASASI (*)

Transkript

1 TÜRKYE CUMHURYET ANAYASASI (*) (Kurucu Mecliste Kabul Tarihi : ; Halkoyuna Su-nulmak Üzere Tasarının Resmî Gazetede lanı: ; Kanunun Halkoyu ile Kabul Tarihi: ; Halkoyu Sonucu-nun Yayımlandıı Resmî Gazete Tarihi: Mükerrer) Kanun No. : 2709 Kabul Tarihi : BALANGIÇ (Deiik: /1 md.) Türk Vatanı ve Milletinin ebedî varlıını ve Yüce Türk Devletinin bölünmez bütünlüünü belirleyen bu Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu, ölümsüz önder ve esiz kahraman Atatürk ün belirledii milliyetçilik anlayıı ve O nun inkılâp ve ilkeleri dorultusunda; Dünya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir üyesi olarak, Türkiye Cumhuriyetinin ebedî varlıı, refahı, maddî ve manevî mutluluu ile çada medeniyet düzeyine ulama azmi yönünde; Millet iradesinin mutlak üstünlüü, egemenliin kayıtsız artsız Türk Milletine ait olduu ve bunu millet adına kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kii ve kuruluun, bu Anayasada gösterilen hürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmi hukuk düzeni dıına çıkamayacaı; Kuvvetler ayrımının, Devlet organları arasında üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip, belli Devlet yetki ve görevlerinin kullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı medenî bir ibölümü ve ibirlii olduu ve üstünlüün ancak Anayasa ve kanunlarda bulunduu; (Deiik: /1 md.) Hiçbir faaliyetin Türk millî menfaatlerinin, Türk varlıının, Devleti ve ülkesiyle bölünmezlii esasının, Türklüün tarihî ve manevî deerlerinin, Atatürk milliyetçilii, ilke ve inkılâpları ve medeniyetçiliinin karısında korunma göremeyecei ve lâiklik ilkesinin gerei olarak kutsal din duygularının, Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle karıtırılamayacaı; Her Türk vatandaının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlıını bu yönde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduu; Topluca Türk vatandalarının millî gurur ve iftiharlarda, millî sevinç ve kederlerde, millî varlıa karı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak olduu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, kar-ılıklı içten sevgi ve kardelik duygularıyla ve Yurtta sulh, cihanda sulh arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduu; FKR, NANÇ VE KARARIYLA anlaılmak, sözüne ve ruhuna bu yönde saygı ve mutlak sadakatle yorumlanıp uygulanmak üzere, TÜRK MLLET TARAFINDAN, demokrasiye âık Türk evlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunur. BRNC KISIM Genel Esaslar I. Devletin ekli MADDE 1. Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir. II. Cumhuriyetin nitelikleri MADDE 2. Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanıma ve adalet anlayıı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliine balı, balangıçta belirtilen temel ilke-lere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir. III. Devletin bütünlüü, resmî dili, bayraı, millî marı ve bakenti

2 MADDE 3. Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayraı, ekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Millî marı stiklal Marı dır. Bakenti Ankara dır. IV. Deitirilemeyecek hükümler MADDE 4. Anayasanın 1 inci maddesindeki Devletin eklinin Cumhuriyet olduu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez. V. Devletin temel amaç ve görevleri MADDE 5. Devletin temel amaç ve görevleri, Türk Milletinin baımsızlıını ve bütünlüünü, ülkenin bölünmez-liini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak; kiinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlıının geli-mesi için gerekli artları hazırlamaya çalımaktır. VI. Egemenlik MADDE 6. Egemenlik, kayıtsız artsız Milletindir. Türk Milleti, egemenliini, Anayasanın koyduu esaslara göre, yetkili organları eliyle kullanır. Egemenliin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kiiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynaını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz. VII. Yasama yetkisi MADDE 7. Yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. VIII. Yürütme yetkisi ve görevi MADDE 8. Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbakanı ve Bakanlar Kurulu tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir. IX. Yargı yetkisi MADDE 9. Yargı yetkisi, Türk Milleti adına baımsız mahkemelerce kullanılır. X. Kanun önünde eitlik MADDE 10. Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eittir. (Ek: ) Kadınlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yaama geçmesini salamakla yükümlüdür. Hiçbir kiiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün ilemlerinde kanun önünde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. XI. Anayasanın balayıcılıı ve üstünlüü MADDE 11. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz. KNC KISIM Temel Haklar ve Ödevler BRNC BÖLÜM Genel Hükümler I. Temel hak ve hürriyetlerin nitelii MADDE 12. Herkes, kiiliine balı, dokunulmaz, dev-redilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Temel hak ve hürriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere karı ödev ve

3 sorumluluklarını da ihtiva eder. II. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması MADDE 13. (Deiik: /2 md.) Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere balı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz. III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamaması MADDE 14. (Deiik: /3 md.) Anaya-sada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz. Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak ekilde yorumlanamaz. Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir. IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması MADDE 15. Sava, seferberlik, sıkıyönetim veya ola-anüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdii ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir. (Deiik: ) Birinci fıkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dıında, kiinin yaama hakkına, maddî ve manevî varlıının bütünlüüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmie yürütülemez; suçluluu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz. V. Yabancıların durumu MADDE 16. Temel hak ve hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir. KNC BÖLÜM Kiinin Hakları ve Ödevleri I. Kiinin dokunulmazlıı, maddî ve manevî varlıı MADDE 17. Herkes, yaama, maddî ve manevî varlıını koruma ve gelitirme hakkına sahiptir. Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dıında, kiinin vücut bütünlüüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz. Kimseye ikence ve eziyet yapılamaz; kimse insan hay-siyetiyle badamayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz. (Deiik: ) Merû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının ön-lenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olaanüstü hallerde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdii zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dıındadır. II. Zorla çalıtırma yasaı MADDE 18. Hiç kimse zorla çalıtırılamaz. Angarya yasaktır. ekil ve artları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıtırmalar; olaanüstü hallerde vatandalardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldıı alanlarda öngörülen vatandalık ödevi niteliindeki beden ve fikir çalımaları, zorla çalıtırma sayılmaz. III. Kii hürriyeti ve güvenlii MADDE 19. Herkes, kii hürriyeti ve güvenliine sahiptir. ekil ve artları kanunda gösterilen : Mahkemelerce verilmi hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüün gerei olarak ilgili-nin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike tekil eden bir akıl

4 hastası, uyuturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kiinin bir müessesede tedavi, eitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı ekilde ülkeye girmek isteyen veya giren ya da hakkında sınır dıı etme yahut geri verme kararı verilen bir kiinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dıında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Suçluluu hakkında kuvvetli belirti bulunan kiiler, ancak kaçmalarını, delillerin yokedilmesini veya deitirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen dier hallerde hâkim kararıyla tutuklana-bilir. Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun artlarını kanun gösterir. Yakalanan veya tutuklanan kiilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. (Deiik: /4 md.) Yakalanan veya tutuklanan kii, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırksekiz saat ve toplu olarak ilenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu süreler olaanüstü hal, sıkıyönetim ve sava hallerinde uzatılabilir. (Deiik: /4 md.) Kiinin yakalandıı veya tutuklandıı, yakınlarına derhal bildirilir. Tutuklanan kiilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruturma veya kovuturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süre-since durumada hazır bulunmasını veya hükmün yerine geti-rilmesini salamak için bir güvenceye balanabilir. Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kii, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılıı halinde hemen serbest bırakılmasını salamak amacıyla yetkili bir yargı merciine bavurma hakkına sahiptir. (Deiik: /4 md.) Bu esaslar dıında bir ileme tâbi tutulan kiilerin uradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe ödenir. IV. Özel hayatın gizlilii ve korunması A. Özel hayatın gizlilii MADDE 20. Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile ha-yatının gizliliine dokunulamaz. (Mülga cümle: /5 md.) (Deiik: /5 md.) Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salık ve genel ahlâkın korunması veya bakalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına balı olarak, usulüne göre verilmi hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere balı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmı merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâıtları ve eyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliinden kalkar. B. Konut dokunulmazlıı MADDE 21. (Deiik: /6 md.) Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salık ve genel ahlâkın korunması veya bakalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına balı olarak usulüne göre verilmi hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere balı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmı merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna giri-lemez, arama yapılamaz ve buradaki eyaya el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırkse-kiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliinden kalkar. C. Haberleme hürriyeti MADDE 22. (Deiik: /7 md.) Herkes, haberleme hürriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastır. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salık ve genel ahlâkın

5 korunması veya bakalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına balı olarak usulüne göre verilmi hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere balı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmı merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleme engellenemez ve gizliliine dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, karar kendiliinden kalkar. stisnaların uygulanacaı kamu kurum ve kuruluları kanunda belirtilir. V. Yerleme ve seyahat hürriyeti MADDE 23. Herkes, yerleme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Yerleme hürriyeti, suç ilenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelimeyi salamak, salıklı ve düzenli kentlemeyi gerçekletirmek ve kamu mallarını korumak; Seyahat hürriyeti, suç soruturma ve kovuturması sebebiyle ve suç ilenmesini önlemek; Amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir. (Deiik: /8 md.) Vatandaın yurt dıına çıkma hürriyeti, vatandalık ödevi ya da ceza soruturması veya kovuturması sebebiyle sınırlanabilir. Vatanda sınır dıı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz. VI. Din ve vicdan hürriyeti MADDE 24. Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. 14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak artıyla iba-det, dinî âyin ve törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. Din ve ahlâk eitim ve öretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öretimi ilk ve orta-öretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıındaki din eitim ve öretimi ancak, kiilerin kendi isteine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine balıdır. Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî te-mel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kiisel çıkar yahut nüfuz salama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan eyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. VII. Düünce ve kanaat hürriyeti MADDE 25. Herkes, düünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz. VIII. Düünceyi açıklama ve yayma hürriyeti MADDE 26. Herkes, düünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya baka yollarla tek baına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine ba-lanmasına engel deildir. (Deiik: /9 md.) Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmi bilgilerin açıklanmaması, bakalarının öhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir. (Üçüncü fıkra mülga: /9 md.) Haber ve düünceleri yayma araçlarının kullanılmasına ilikin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememek kaydıyla, düünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması sayılmaz. (Ek: /9 md.) Düünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak ekil, art ve usuller kanunla düzenlenir. IX. Bilim ve sanat hürriyeti

6 MADDE 27. Herkes, bilim ve sanatı serbestçe örenme ve öretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü aratırma hakkına sahiptir. Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin deitirilmesini salamak amacıyla kullanılamaz. Bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve daıtımının kanunla düzenlenmesine engel deildir. X. Basın ve yayımla ilgili hükümler A. Basın hürriyeti MADDE 28. Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin alma ve malî teminat yatırma artına balanamaz. (kinci fıkra Mülga: /10 md.) Devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini salayacak tedbirleri alır. Basın hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27 nci maddeleri hükümleri uygulanır. Devletin iç ve dı güvenliini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüünü tehdit eden veya suç ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilikin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, bakasına verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile daıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldıı merciin emriyle önlenebilir. Daıtımı önleyen yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, daıtımı ön-leme kararı hükümsüz sayılır. Yargılama görevinin amacına uygun olarak yerine getiril-mesi için, kanunla belirtilecek sınırlar içinde, hâkim tarafından verilen kararlar saklı kalmak üzere, olaylar hakkında yayım ya-saı konamaz. Süreli veya süresiz yayınlar, kanunun gösterdii suçların soruturma veya kovuturmasına geçilmi olması hallerinde hâkim kararıyla; Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüünün, millî güvenliin, kamu düzeninin, genel ahlâkın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldıı merciin emriyle toplatılabilir. Toplatma kararı veren yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır. Süreli veya süresiz yayınların suç soruturma veya kovuturması sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümler uygulanır. Türkiye de yayımlanan süreli yayınlar, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüüne, Cumhuriyetin temel ilkele-rine, millî güvenlie ve genel ahlâka aykırı yayımlardan mah-kûm olma halinde, mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir. Kapatılan süreli yayının açıkça devamı niteliini taıyan her türlü yayın yasaktır; bunlar hâkim kararıyla toplatılır. B. Süreli ve süresiz yayın hakkı MADDE 29. Süreli veya süresiz yayın önceden izin alma ve malî teminat yatırma artına balanamaz. Süreli yayın çıkarabilmek için kanunun gösterdii bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykırılıının tespiti halinde yet-kili merci, yayının durdurulması için mahkemeye bavurur. Süreli yayınların çıkarılması, yayım artları, malî kaynak-ları ve gazetecilik meslei ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlatırıcı siyasal, ekonomik, malî ve teknik artlar koyamaz. Süreli yayınlar, Devletin ve dier kamu tüzelkiilerinin veya bunlara balı kurumların araç ve imkânlarından eitlik esasına göre yararlanır. C. Basın araçlarının korunması MADDE 30. (Deiik: ) Kanuna uygun ekilde basın iletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya iletilmekten alıkonulamaz. D. Kamu tüzelkiilerinin elindeki basın dıı kitle haberleme araçlarından yararlanma hakkı

7 MADDE 31. Kiiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkiilerinin elindeki basın dıı kitle haberleme ve yayım araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın artları ve usulleri kanunla düzenlenir. (Deiik: /11 md.) Kanun, millî güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve salıın korunması sebepleri dıında, halkın bu araçlarla haber almasını, düünce ve kanaatlere ulamasını ve kamuoyunun serbestçe olumasını engelleyici kayıtlar koyamaz. E. Düzeltme ve cevap hakkı MADDE 32. Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kiilerin haysiyet ve ereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçee aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir. Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediine hâkim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir. XI. Toplantı hak ve hürriyetleri A. Dernek kurma hürriyeti MADDE 33. (Deiik: /2 md.; /12 md.) Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir. Hiç kimse bir dernee üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salık ve genel ahlâk ile bakalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gösterilir. Dernekler, kanunun öngördüü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliin, kamu düzeninin, suç ilenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdii hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, dernei faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliinden yürürlükten kalkar. Birinci fıkra hükmü, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdii ölçüde Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel deildir. Bu madde hükümleri vakıflarla ilgili olarak da uygulanır. B. Toplantı ve gösteri yürüyüü düzenleme hakkı MADDE 34. (Deiik: /13 md.) Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüü düzenleme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri yürüyüü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salıın ve genel ahlâkın veya bakalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir. Toplantı ve gösteri yürüyüü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gösterilir. XII. Mülkiyet hakkı MADDE 35. Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırla-nabilir. Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz. XIII. Hakların korunması ile ilgili hükümler A. Hak arama hürriyeti MADDE 36. (Deiik: /14 md.) Herkes, merû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz. B. Kanunî hâkim güvencesi MADDE 37. Hiç kimse kanunen tâbi olduu mahkemeden baka bir merci önüne çıkarılamaz.

8 Bir kimseyi kanunen tâbi olduu mahkemeden baka bir merci önüne çıkarma sonucunu douran yargı yetkisine sahip olaanüstü merciler kurulamaz. C. Suç ve cezalara ilikin esaslar MADDE 38. Kimse, ilendii zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadıı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu iledii zaman kanunda o suç için konulmu olan cezadan daha aır bir ceza verilemez. Suç ve ceza zamanaımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır. Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Suçluluu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayı-lamaz. Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suç-layan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz. (Ek: /15 md.) Kanuna aykırı olarak elde edilmi bulgular, delil olarak kabul edilemez. Ceza sorumluluu ahsîdir. (Ek: /15 md.) Hiç kimse, yalnızca sözlemeden doan bir yükümlülüü yerine getirememesinden dolayı özgürlüünden alıkonulamaz. (Mülga: ) (Deiik: ) Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez. dare, kii hürriyetinin kısıtlanması sonucunu douran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir. (Deiik: ) Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdii yükümlülükler hariç olmak üzere vatanda, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez. XIV. spat hakkı MADDE 39. Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doruluunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dıındaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doru olup olmadıının anlaılmasında kamu yararı bulunmasına veya ikâyetçinin ispata razı olmasına balıdır. XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunması MADDE 40. Anayasa ile tanınmı hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden bavurma imkânının salanmasını isteme hakkına sahiptir. (Ek: /16 md.) Devlet, ilemlerinde, ilgili kiilerin hangi kanun yolları ve mercilere bavuracaını ve sürelerini belirtmek zorundadır. Kiinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız ilemler sonucu uradıı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler I. Ailenin korunması MADDE 41. (Deiik: /17 md.) Aile, Türk toplumunun temelidir ve eler arasında eitlie dayanır. Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öretimi ile uygulanmasını salamak için gerekli tedbirleri alır, tekilâtı kurar. II. Eitim ve örenim hakkı ve ödevi MADDE 42. Kimse, eitim ve örenim hakkından yoksun bırakılamaz. Örenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. Eitim ve öretim, Atatürk ilkeleri ve inkılâpları dorultusunda, çada bilim ve eitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eitim ve öretim yerleri açılamaz.

9 Eitim ve öretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz. lköretim, kız ve erkek bütün vatandalar için zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır. Özel ilk ve orta dereceli okulların balı olduu esaslar, Devlet okulları ile eriilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir. Devlet, maddî imkânlardan yoksun baarılı örencilerin, örenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve baka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Eitim ve öretim kurumlarında sadece eitim, öretim, aratırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faali-yetler her ne suretle olursa olsun engellenemez. Türkçeden baka hiçbir dil, eitim ve öretim kurumlarında Türk vatandalarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öretilemez. Eitim ve öretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eitim ve öretim yapan okulların tâbi olacaı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası andlama hükümleri saklıdır. III. Kamu yararı A. Kıyılardan yararlanma MADDE 43. Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil eritlerinden yararlanmada öncelikle kamu ya-rarı gözetilir. Kıyılarla sahil eritlerinin, kullanılı amaçlarına göre derinlii ve kiilerin bu yerlerden yararlanma imkân ve artları ka-nunla düzenlenir. B. Toprak mülkiyeti MADDE 44. Devlet, topraın verimli olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya yeter topraı bulunmayan çiftçilikle uraan köylüye toprak salamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Ka-nun, bu amaçla, deiik tarım bölgeleri ve çeitlerine göre top-raın geniliini tespit edebilir. Topraksız olan veya yeter top-raı bulunmayan çiftçiye toprak salanması, üretimin düü-rülmesi, ormanların küçülmesi ve dier toprak ve yeraltı servetlerinin azalması sonucunu douramaz. Bu amaçla daıtılan topraklar bölünemez, miras hükümleri dıında bakalarına devredilemez ve ancak daıtılan çiftçilerle mirasçıları tarafından iletilebilir. Bu artların kaybı halinde, daıtılan topraın Devletçe geri alınmasına ilikin esaslar kanunla düzenlenir. C. Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalıanların korunması MADDE 45. Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dıı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uraanların iletme araç ve gereçlerinin ve dier girdilerinin salanmasını kolaylatırır. Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin deerlendirilmesi ve gerçek deerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alır. D. Kamulatırma MADDE 46. (Deiik: /18 md.) Devlet ve kamu tüzelkiileri; kamu yararının gerektirdii hallerde, gerçek karılıklarını pein ödemek artıyla, özel mülkiyette bulunan taınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulatırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir. Kamulatırma bedeli ile kesin hükme balanan artırım bedeli nakden ve pein olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekletirilmesi, yeni ormanların yetitirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulatırılan toprakların bedellerinin ödenme ekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebilecei bu hallerde, taksitlendirme süresi be yılı aamaz; bu takdirde taksitler eit olarak ödenir. Kamulatırılan topraktan, o topraı dorudan doruya ileten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde pein ödenir. kinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemi kamulatırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanır.

10 E. Devletletirme ve özelletirme (*) MADDE 47. Kamu hizmeti nitelii taıyan özel teebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldıı hallerde devletleti-rilebilir. Devletletirme gerçek karılıı üzerinden yapılır. Gerçek karılıın hesaplanma tarzı ve usulleri kanunla düzenlenir. (Ek: /1 md.) Devletin, kamu iktisadî teebbüslerinin ve dier kamu tüzelkiilerinin mülkiyetinde bulunan iletme ve varlıkların özelletirilmesine ilikin esas ve usuller kanunla gösterilir. (Ek: /1 md.) Devlet, kamu iktisadî teebbüsleri ve dier kamu tüzelkiileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözlemeleri ile gerçek veya tüzelkiilere yaptırılabilecei veya devredilebilecei kanunla belirlenir. IV. Çalıma ve sözleme hürriyeti MADDE 48. Herkes, diledii alanda çalıma ve sözleme hürriyetlerine sahiptir. Özel teebbüsler kurmak serbesttir. Devlet, özel teebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalımasını salayacak tedbirleri alır. V. Çalıma ile ilgili hükümler A. Çalıma hakkı ve ödevi MADDE 49. Çalıma, herkesin hakkı ve ödevidir. (Deiik: /19 md.) Devlet, çalıanların hayat seviyesini yükseltmek, çalıma hayatını gelitirmek için çalıanları ve isizleri korumak, çalımayı desteklemek, isizlii önlemeye elverili ekonomik bir ortam yaratmak ve çalıma barıını salamak için gerekli tedbirleri alır. (Üçüncü fıkra mülga: /19 md.) B. Çalıma artları ve dinlenme hakkı MADDE 50. Kimse, yaına, cinsiyetine ve gücüne uyma-yan ilerde çalıtırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizlii olanlar çalıma artları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalıanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve artları kanunla düzenlenir. C. Sendika kurma hakkı MADDE 51. (Deiik: /20 md.) Çalıanlar ve iverenler, üyelerinin çalıma ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kurulular kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz. Sendika kurma hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ilenmesinin önlenmesi, genel salık ve genel ahlâk ile bakalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gösterilir. Aynı zamanda ve aynı i kolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz. çi nitelii taımayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin niteliine uygun olarak kanunla düzenlenir. Sendika ve üst kurulularının tüzükleri, yönetim ve ileyileri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz. D. Sendikal faaliyet MADDE 52. (Mülga: /3 md.) VI. Toplu i sözlemesi, grev hakkı ve lokavt A. Toplu i sözlemesi hakkı MADDE 53. çiler ve iverenler, karılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalıma artlarını düzenlemek amacıyla toplu i sözlemesi yapma hakkına sahiptirler. Toplu i sözlemesinin nasıl yapılacaı kanunla düzenlenir. (Ek: /4 md.) 128 inci maddenin ilk fıkrası kapsamına giren kamu görevlilerinin

11 kanunla kendi aralarında kurmalarına cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci fıkraları ile 54 üncü madde hükümlerine tabi olmayan sendikalar ve üst kuruluları, üyeleri adına yargı mercilerine bavurabilir ve dareyle amaçları dorultusunda toplu görüme yapabilirler. Toplu görüme sonunda anlamaya varılırsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanır. Bu mutabakat metni, uygun idarî veya kanunî düzenlemenin yapılabilmesi için Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Toplu görüme sonunda mutabakat metni imzalanmamısa anlama ve anlamazlık noktaları da taraflarca imzalanacak bir tutanakla Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Bu fıkranın uygulanmasına ilikin usuller kanunla düzenlenir. Aynı iyerinde, aynı dönem için, birden fazla toplu i sözlemesi yapılamaz ve uygulanamaz. B. Grev hakkı ve lokavt MADDE 54. Toplu i sözlemesinin yapılması sırasında, uyumazlık çıkması halinde içiler grev hakkına sahiptirler. Bu hakkın kullanılmasının ve iverenin lokavta bavurmasının usul ve artları ile kapsam ve istisnaları kanunla düzenlenir. Grev hakkı ve lokavt iyi niyet kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek ekilde kullanılamaz. Grev esnasında greve katılan içilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu hareketleri sonucu, grev uygulanan iyerinde sebep oldukları maddî zarardan sendika sorumludur. Grev ve lokavtın yasaklanabilecei veya ertelenebilecei haller ve iyerleri kanunla düzenlenir. Grev ve lokavtın yasaklandıı hallerde veya ertelendii durumlarda ertelemenin sonunda, uyumazlık Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. Uyumazlıın her safhasında taraflar da anlaarak Yüksek Hakem Kuruluna bavurabilir. Yüksek Ha-kem Kurulunun kararları kesindir ve toplu i sözlemesi hükmündedir. Yüksek Hakem Kurulunun kurulu ve görevleri kanunla düzenlenir. Siyasî amaçlı grev ve lokavt, dayanıma grev ve lokavtı, genel grev ve lokavt, iyeri igali, ii yavalatma, verim düürme ve dier direniler yapılamaz. Greve katılmayanların iyerinde çalımaları, greve katılanlar tarafından hiçbir ekilde engellenemez. VII. Ücrette adalet salanması MADDE 55. Ücret emein karılııdır. Devlet, çalıanların yaptıkları ie uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve dier sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. (Deiik: /21 md.) Asgarî ücretin tespitinde çalıanların geçim artları ile ülkenin ekonomik durumu da gözönünde bulundurulur. VIII. Salık, çevre ve konut A. Salık hizmetleri ve çevrenin korunması MADDE 56. Herkes, salıklı ve dengeli bir çevrede yaama hakkına sahiptir. Çevreyi gelitirmek, çevre salıını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh salıı içinde sürdürmesini salamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, ibirliini gerçekletirmek amacıyla salık kurulularını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki salık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Salık hizmetlerinin yaygın bir ekilde yerine getirilmesi için kanunla genel salık sigortası kurulabilir. B. Konut hakkı MADDE 57. Devlet, ehirlerin özelliklerini ve çevre artlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut teebbüslerini destekler. IX. Gençlik ve spor A. Gençliin korunması MADDE 58. Devlet, istiklâl ve Cumhuriyetimizin emanet edildii gençlerin müsbet ilmin ııında, Atatürk ilke ve inkılâpları dorultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüünü ortadan kaldırmayı amaç edinen görülere karı yetime ve gelimelerini salayıcı

12 tedbirleri alır. Devlet, gençleri alkol dükünlüünden, uyuturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü alıkanlıklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alır. B. Sporun gelitirilmesi MADDE 59. Devlet, her yataki Türk vatandalarının beden ve ruh salıını gelitirecek tedbirleri alır, sporun kitlelere yayılmasını tevik eder. Devlet baarılı sporcuyu korur. X. Sosyal güvenlik hakları A. Sosyal güvenlik hakkı MADDE 60. Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenlii salayacak gerekli tedbirleri alır ve tekilatı kurar. B. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler MADDE 61. Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleriyle, malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraır bir hayat seviyesi salar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını salayıcı tedbirleri alır. Yalılar, Devletçe korunur. Yalılara Devlet yardımı ve salanacak dier haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir. Devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır. Bu amaçlarla gerekli tekilat ve tesisleri kurar veya kurdurur. C. Yabancı ülkelerde çalıan Türk vatandaları MADDE 62. Devlet, yabancı ülkelerde çalıan Türk vatandalarının aile birliinin, çocuklarının eitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin salanması, anavatanla balarının korunması ve yurda dönülerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır. XI. Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması MADDE 63. Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve deerlerinin korunmasını salar, bu amaçla destekleyici ve tevik edici tedbirleri alır. Bu varlıklar ve deerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir. XII. Sanatın ve sanatçının korunması MADDE 64. Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur. Sanat eserlerinin ve sanatçının korunması, deerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayılması için gereken tedbirleri alır. XIII. Devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sınırları(*) MADDE 65. (Deiik: /22 md.) Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterlilii ölçüsünde yerine getirir. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Siyasî Haklar ve Ödevler I. Türk vatandalıı MADDE 66. Türk Devletine vatandalık baı ile balı olan herkes Türktür. Türk babanın veya Türk ananın çocuu Türktür. (Son cümle mülga: /23 md.) Vatandalık, kanunun gösterdii artlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Hiçbir Türk, vatana balılıkla badamayan bir eylemde bulunmadıkça vatandalıktan çıkarılamaz. Vatandalıktan çıkarma ile ilgili karar ve ilemlere karı yargı yolu kapatılamaz. II. Seçme, seçilme ve siyasî faaliyette bulunma hakları MADDE 67. Vatandalar, kanunda gösterilen artlara uygun olarak, seçme, seçilme ve baımsız olarak veya bir siyasî parti içinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılma hakkına sahiptir.

13 (Deiik: /5 md.) Seçimler ve halkoylaması serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır. Ancak, yurt dıında bulunan Türk vatandalarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler. (Deiik: /1 md.; /5 md.) Onsekiz yaını dolduran her Türk vatandaı seçme ve halkoylamasına katılma haklarına sahiptir. Bu hakların kullanılması kanunla düzenlenir. (Deiik: /5 md.; /24 md.) Silah altında bulunan er ve erbalar ile askerî örenciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler Yüksek Seçim Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hâkimin yerinde yönetim ve denetimi altında yapılır. (Ek: /5 md.) Seçim kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini badatıracak biçimde düzenlenir. (Ek: /24 md.) Seçim kanunlarında yapılan deiiklikler, yürürlüe girdii tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz. III. Siyasî partilerle ilgili hükümler (*) A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma MADDE 68. (Deiik: /6 md.) Vatandalar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yaını doldurmu olmak gerekir. Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler. Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, devletin baımsızlıına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüüne, insan haklarına, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüünü veya herhangi bir tür diktatörlüü savunmayı ve yerletirmeyi amaçlayamaz; suç ilenmesini tevik edemez. Hâkimler ve savcılar, Sayıtay dahil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve kurulularının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından içi nitelii taımayan dier kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköretim öncesi örencileri siyasî partilere üye olamazlar. Yükseköretim elemanlarının siyasî partilere üye olmaları ancak kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasî partilerin merkez organları dıında kalan parti görevi almalarına cevaz veremez ve parti üyesi yükseköretim elemanlarının yükseköretim kurumlarında uyacakları esasları belirler. Yükseköretim örencilerinin siyasî partilere üye olabilmelerine ilikin esaslar kanunla düzenlenir. Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar. Partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve baıların tabi olduu esaslar kanunla düzenlenir. B. Siyasî partilerin uyacakları esaslar MADDE 69. (Deiik: /7 md.) Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalımaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir. Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere giriemezler. Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasî partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıtaydan yardım salar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda verecei kararlar kesindir. Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Ba-savcısının açacaı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara balanır.

14 Bir siyasî partinin tüzüü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir. Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. (Ek cümle: /25 md.) Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel bakan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde ilendii takdirde, söz konusu fiillerin odaı haline gelmi sayılır. (Ek: /25 md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin aırlıına göre ilgili siyasî partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir. Temelli kapatılan bir parti bir baka ad altında kurulamaz. Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faa-liyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararının Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından balayarak be yıl süreyle bir baka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar. Yabancı devletlerden, uluslararası kurululardan ve Türk uyrukluunda olmayan gerçek ve tüzelkiilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli olarak kapatılır. (Deiik: /25 md.) Siyasî partilerin kurulu ve çalımaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir. IV. Kamu hizmetlerine girme hakkı A. Hizmete girme MADDE 70. Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Hizmete alınmada, görevin gerektirdii niteliklerden baka hiçbir ayırım gözetilemez. B. Mal bildirimi MADDE 71. Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme organlarında görev alanlar, bundan istisna edilemez. V. Vatan hizmeti MADDE 72. Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi sayılacaı kanunla düzenlenir. VI. Vergi ödevi MADDE 73. Herkes, kamu giderlerini karılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi yükünün adaletli ve dengeli daılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır. Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunla konulur, deitirilir veya kaldırılır. Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilikin hükümlerinde kanunun belirttii yukarı ve aaı sınırlar içinde deiiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir. VII. Dilekçe hakkı MADDE 74. (Deiik: /26 md.) Vatandalar ve karılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile bavurma hakkına sahiptir. (Deiik: /26 md.) Kendileriyle ilgili bavurmaların sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. Bu hakkın kullanılma biçimi kanunla düzenlenir. ÜÇÜNCÜ KISIM Cumhuriyetin Temel Organları

15 BRNC BÖLÜM Yasama I. Türkiye Büyük Millet Meclisi A. Kuruluu MADDE 75. (Deiik: /2 md; /8 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi genel oyla seçilen beyüzelli milletvekilinden oluur. B. Milletvekili seçilme yeterlilii MADDE 76. Otuz yaını dolduran her Türk milletvekili seçilebilir. (Deiik: /1 md.) En az ilkokul mezunu olmayanlar, kısıtlılar, yükümlü olduu askerlik hizmetini yapmamı olanlar, kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile aır hapis cezasına hüküm giymi olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmî ihale ve alım satımlara fesat karıtırma, Devlet sırlarını açıa vurma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi tahrik ve tevik suçlarından biriyle hüküm giymi olanlar, affa uramı olsalar bile milletvekili seçilemezler. Hâkimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları, yükseköretim kurumlarındaki öretim elemanları, Yükseköretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kurulularının memur statüsündeki görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından içi nitelii taımayan dier kamu görevlileri ve Silahlı Kuvvetler mensupları, görevlerinden çekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler. C. Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçim dönemi MADDE 77. Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçimleri be yılda bir yapılır. Meclis, bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebilecei gibi, Anayasada belirtilen artlar altında Cumhur-bakanınca verilecek karara göre de seçimler yenilenir. Süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir. Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin seçilmesine kadar sürer. D. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin geriye bırakılması ve ara seçimleri MADDE 78. Sava sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir. Geri bırakma sebebi ortadan kalkmamısa, erteleme kararındaki usule göre bu ilem tekrarlanabilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliklerinde boalma olma-sı halinde, ara seçime gidilir. Ara seçim, her seçim döneminde bir defa yapılır ve genel seçimden otuz ay geçmedikçe ara seçime gidilemez. Ancak, boalan üyeliklerin sayısı, üye tamsayı-sının yüzde beini bulduu hallerde, ara seçimlerinin üç ay için-de yapılmasına karar verilir. Genel seçimlere bir yıl kala, ara seçimi yapılamaz. E. Seçimlerin genel yönetim ve denetimi MADDE 79. Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır. Seçimlerin balamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüü ile ilgili bütün ilemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, ikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara balama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararları aleyhine baka bir mercie bavurulamaz. Yüksek Seçim Kurulunun ve dier seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla düzenlenir. Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluur. Üyelerin altısı Yargıtay, bei Danıtay Genel Kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çounluunun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler, salt çounluk ve gizli oyla aralarından bir bakan ve bir bakanvekili seçerler. Yüksek Seçim Kuruluna Yargıtay ve Danıtaydan seçilmi üyeler arasından ad çekme ile ikier yedek üye ayrılır. Yüksek Seçim Kurulu Bakanı ve Bakanvekili ad çekmeye girmezler. Anayasa deiikliklerine ilikin kanunların halkoyuna sunulması ilemlerinin genel yönetim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur. F. Üyelikle ilgili hükümler 1. Milletin temsili

16 MADDE 80. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri deil, bütün Milleti temsil ederler. 2. Andiçme MADDE 81. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve balarken aaıdaki ekilde andiçerler : Devletin varlıı ve baımsızlıını, vatanın ve milletin bö-lünmez bütünlüünü, milletin kayıtsız ve artsız egemenliini koruyacaıma; hukukun üstünlüüne, demokratik ve lâik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkılaplarına balı kalacaıma; top-lumun huzur ve refahı, millî dayanıma ve adalet anlayıı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanması ülküsünden ve Anayasaya sadakattan ayrılmayacaıma; büyük Türk Milleti önünde namusum ve erefim üzerine andiçerim. 3. Üyelikle badamayan iler MADDE 82. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Devlet ve dier kamu tüzelkiilerinde ve bunlara balı kurulularda; Devletin veya dier kamu tüzelkiilerinin dorudan doruya ya da dolaylı olarak katıldıı teebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla salanmı kamu yararına çalıan derneklerin ve Devletten yardım salayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliindeki meslek kuruluları ile sendikalar ve bunların üst kurulularının ve katıldıkları teebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt iini dorudan veya dolaylı olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, yürütme organının teklif, inha, atama veya onamasına balı resmî veya özel herhangi bir ile görevlendirilemezler. Bir üyenin belli konuda ve altı ayı amamak üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi, Meclisin kararına balıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelii ile badamayan di-er görev ve iler kanunla düzenlenir. 4. Yasama dokunulmazlıı MADDE 83. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalımalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleri düüncelerden, o oturumdaki Bakanlık Divanının teklifi üzerine Meclisce baka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dıında tekrarlamak ve açıa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Seçimden önce veya sonra bir suç iledii ileri sürülen bir milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Aır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruturmasına balanılmı olmak kaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dıındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve dorudan doruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadır. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçiminden önce veya sonra verilmi bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zama-naımı ilemez. Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruturma ve kovuturma, Meclisin yeniden dokunulmazlıını kaldırmasına balıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlıı ile ilgili görüme yapılamaz ve karar alınamaz. 5. Milletvekilliinin dümesi (*) MADDE 84. (Deiik: /9 md.) stifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dümesi, istifanın geçerli olduu Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlık Divanınca tespit edildikten sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlatırılır. Milletvekilliinin kesin hüküm giyme veya kısıtlanma halinde dümesi, bu husustaki kesin mahkeme kararının Genel Kurula bildirilmesiyle olur. 82 nci maddeye göre milletvekilliiyle badamayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte ısrar eden milletvekilinin milletvekilliinin dümesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine Genel Kurul gizli oyla karar verir. Meclis çalımalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam be birleim günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliinin dümesine, durumun Meclis Bakanlık Divanınca tespit edilmesi üzerine, Genel Kurulca üye tamsayısının salt çounluunun oyuyla karar verilebilir.

17 Partisinin temelli kapatılmasına beyan ve eylemleriyle se-bep olduu Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararında belirtilen milletvekilinin milletvekillii, bu kararın Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlandıı tarihte sona erer. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlıı bu kararın gereini derhal yerine getirip Genel Kurula bilgi sunar. 6. ptal istemi MADDE 85. (Deiik: /10 md.) Yasama dokunulmazlıının kaldırılmasına veya milletvekilliinin dümesine 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmi olması hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındıı tarihten balayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir dier milletvekili, kararın, Ana-yasaya, kanuna veya çtüzüe aykırılıı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini onbe gün içerisinde kesin karara balar. 7. Ödenek ve yolluklar (*) MADDE 86. (Deiik: 30/11/ /1. md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin ödenek, yolluk ve emeklilik ilemleri kanunla düzenlenir. Ödenein aylık tutarı, en yüksek Devlet memurunun almakta olduu miktarı, yolluk da ödenek miktarının yarısını aamaz. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri ile bunların emeklileri T.C. Emekli Sandıı ile ilgilendirilirler ve üyelii sona erenlerin istekleri halinde ilgileri devam eder. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine T.C.Emekli Sandıı tarafından balanan emekli aylıı ve benzeri ödemelerin kesilmesini gerektirmez. Ödenek ve yollukların en çok üç aylıı önceden ödenebilir. II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri A. Genel olarak MADDE 87. (Deiik: /28 md.) (Deiik: ) Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri, kanun koymak, deitirmek ve kaldırmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanları denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek; bütçe ve kesinhesap kanun tasarılarını görümek ve kabul etmek; para basılmasına ve sava ilânına karar vermek; milletlerarası andlamaların onaylanmasını uygun bulmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının bete üç çounluunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek ve Anayasanın dier maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir. B. Kanunların teklif edilmesi ve görüülmesi MADDE 88. Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Kanun tasarı ve tekliflerinin Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüülme usul ve esasları çtüzükle düzenlenir. C. Kanunların Cumhurbakanınca yayımlanması MADDE 89. Cumhurbakanı, Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilen kanunları onbe gün içinde yayımlar. (Deiik: /29 md.) Yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadıı kanunları, bir daha görüülmek üzere, bu hususta gösterdii gerekçe ile birlikte aynı süre içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir. Cumhurbakanınca kısmen uygun bulunmama durumunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri görüebilir. Bütçe kanunları bu hükme tâbi deildir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu ay-nen kabul ederse, kanun Cumhurbakanınca yayımlanır; Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir deiiklik yaparsa, Cumhur-bakanı deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gönderebilir. Anayasa deiikliklerine ilikin hükümler saklıdır. D. Milletlerarası andlamaları uygun bulma MADDE 90. Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası

18 kurulularla yapılacak andlamaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına balıdır. Ekonomik, ticarî veya teknik ilikileri düzenleyen ve süresi bir yılı amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kii hallerine ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak artıyla, yayımlanma ile yürürlüe konabilir. Bu takdirde bu andlamalar, yayımlarından balayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur. Milletlerarası bir andlamaya dayanan uygulama andlamaları ile kanunun verdii yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, teknik veya idarî andlamaların Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunluu yoktur; ancak, bu fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kiilerin haklarını ilgilendiren andlamalar, yayımlanmadan yürürlüe konulamaz. Türk kanunlarına deiiklik getiren her türlü andlamaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır. Usulüne göre yürürlüe konulmu milletlerarası andlamalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. (Ek: ) Usulüne göre yürürlüe konulmu temel hak ve özgürlüklere ilikin milletlerarası andlamalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyumazlıklarda milletlerarası andlama hükümleri esas alınır. E. Kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verme MADDE 91. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir. Ancak sıkıyönetim ve olaanüstü haller saklı kalmak üzere, Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kii hakları ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan siyasî haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez. Yetki kanunu, çıkarılacak kanun hükmünde kararnamenin, amacını, kapsamını, ilkelerini, kullanma süresini ve süresi için-de birden fazla kararname çıkarılıp çıkarılamayacaını gösterir. Bakanlar Kurulunun istifası, düürülmesi veya yasama döneminin bitmesi, belli süre için verilmi olan yetkinin sona ermesine sebep olmaz. Kanun hükmünde kararnamenin, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından süre bitiminden önce onaylanması sırasında, yetkinin son bulduu veya süre bitimine kadar devam ettii de belirtilir. Sıkıyönetim ve olaanüstü hallerde, Cumhurbakanının Bakanlıında toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hükmünde kararname çıkarmasına ilikin hükümler saklıdır. Kanun hükmünde kararnameler, Resmî Gazetede yayımlandıkları gün yürürlüe girerler. Ancak, kararnamede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir. Kararnameler, Resmî Gazetede yayımlandıkları gün Tür-kiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Yetki kanunları ve bunlara dayanan kanun hükmünde kararnameler, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonları ve Genel Kurulunda öncelikle ve ivedikle görüülür. Yayımlandıkları gün Türkiye Büyük Millet Meclisine su-nulmayan kararnameler bu tarihte, Türkiye Büyük Millet Meclisince reddedilen kararnameler bu kararın Resmî Gazetede yayımlandıı tarihte, yürürlükten kalkar. Deitirilerek kabul edi-len kararnamelerin deitirilmi hükümleri, bu deiikliklerin Resmî Gazetede yayımlandıı gün yürürlüe girer. F. Sava hali ilânı ve silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme MADDE 92. Milletlerarası hukukun merû saydıı hallerde sava hali ilânına ve Türkiye nin taraf olduu milletlerarası andlamaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdii haller dıında, Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Tür-kiye de bulunmasına izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahlı saldırıya uraması ve bu sebeple silahlı kuvvet kullanılmasına derhal karar verilmesinin kaçınılmaz olması halinde Cumhurbakanı da, Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanılmasına karar verebilir. III. Türkiye Büyük Millet Meclisinin faaliyetleri ile ilgili hükümler A. Toplanma ve tatil MADDE 93. (Deiik birinci fıkra: /11 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi, her yıl Ekim ayının ilk günü kendiliinden toplanır.

19 Meclis, bir yasama yılında en çok üç ay tatil yapabilir; ara verme veya tatil sırasında, dorudan doruya veya Bakanlar Kurulunun istemi üzerine, Cumhurbakanınca toplantıya çarılır. Meclis Bakanı da dorudan doruya veya üyelerin bete birinin yazılı istemi üzerine, Meclisi toplantıya çaırır. Ara verme veya tatil sırasında toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisinde, öncelikle bu toplantıyı gerektiren konu görüülmeden ara verme veya tatile devam edilemez. B. Bakanlık Divanı MADDE 94. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bakanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından seçilen Meclis Bakanı, Bakanvekilleri, Kâtip Üyeler ve dare Amirlerinden oluur. Bakanlık Divanı, Meclisteki siyasî parti gruplarının üye sayısı oranında Divana katılmalarını salayacak ekilde kurulur. Siyasî parti grupları Bakanlık için aday gösteremezler. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlık Divanı için, bir yasama döneminde iki seçim yapılır. lk seçilenlerin görev süresi iki, ikinci devre için seçilenlerin görev süresi üç yıldır. (Deiik: /30 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakan adayları, meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandıı günden itibaren be gün içinde, Bakanlık Divanına bildirilir. Bakan seçimi gizli oyla yapılır. lk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çounluu aranır. Üçüncü oylamada salt çounluk salanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Bakan seçilmi olur. Bakan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, be gün içinde tamamlanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanvekillerinin, Kâtip Üyelerinin ve dare Amirlerinin adedi, seçim nisabı, oylama sayısı ve usulleri, Meclis çtüzüünde belirlenir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanı, Bakanvekilleri, üyesi bulundukları siyasî partinin veya parti grubunun Meclis içinde veya dıındaki faaliyetlerine; görevlerinin gerei olan haller dıında, Meclis tartımalarına katılamazlar; Bakan ve oturumu yöneten Bakanvekili oy kullanamazlar. C. çtüzük, siyasî parti grupları ve kolluk ileri MADDE 95. Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalımalarını, kendi yaptıı çtüzük hükümlerine göre yürütür. çtüzük hükümleri, siyasî parti gruplarının, Meclisin bütün faaliyetlerine üye sayısı oranında katılmalarını salayacak yolda düzenlenir. Siyasî parti grupları, en az yirmi üyeden meydana gelir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kolluk ve yönetim hizmetleri Meclis Bakanlıı eliyle düzenlenir ve yürütülür. Emniyet ve dier kolluk hizmetleri için yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca Meclis Bakan-lıına tahsis edilir. D. Toplantı ve karar yeter sayısı MADDE 96. Anayasada, bakaca bir hüküm yoksa, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri ile toplanır ve toplantıya katılanların salt çounluu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı hiçbir ekilde üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz. Bakanlar Kurulu üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisinin katılamadıkları oturumlarında, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilirler. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir. E. Görümelerin açıklıı ve yayımlanması MADDE 97. Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulundaki görümeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak ya-yımlanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi çtüzük hükümlerine göre kapalı oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki görümelerin yayı-mı Türkiye Büyük Millet Meclisi kararına balıdır. Meclisteki açık görümelerin, o oturumdaki Bakanlık Divanının teklifi üzerine Meclisce bakaca bir karar alınmadıkça, her türlü vasıta ile yayımı serbesttir. IV. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme ve denetim yolları A. Genel olarak MADDE 98. Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis aratırması, genel görüme, gensoru ve Meclis soruturması yollarıyla denetleme yetkisini kullanır. Soru, Bakanlar Kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir. Meclis aratırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir.

20 Genel görüme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilen-diren belli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüülmesidir. Soru, Meclis aratırması ve genel görüme ile ilgili önergelerin verilme ekli, içerii ve kapsamı ile cevaplandırılma, görüme ve aratırma yöntemleri Meclis çtüzüü ile düzenlenir. B. Gensoru MADDE 99. Gensoru önergesi, bir siyasî parti grubu adına veya en az yirmi milletvekilinin imzasıyla verilir. Gensoru önergesi, veriliinden sonraki üç gün içinde bastırılarak üyelere daıtılır; daıtılmasından itibaren on gün içinde gündeme alınıp alınmayacaı görüülür. Bu görümede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adına Babakan veya bir bakan konuabilir. Gündeme alma kararıyla birlikte, gensorunun görüülme günü de belli edilir; ancak, gensorunun görüülmesi, gündeme alma kararının verildii tarihten balayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz. Gensoru görümeleri sırasında üyelerin veya grupların verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya Bakanlar Ku-rulunun güven istei, bir tam gün geçtikten sonra oylanır. Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın düürülebilmesi, üye tamsayısının salt çounluuyla olur; oylamada yalnız güvensizlik oyları sayılır. Meclis çalımalarının dengeli olarak yürütülmesi amacına ve yukarıdaki ilkelere uygun olmak kaydıyla gensoru ile ilgili dier hususlar çtüzükte belirlenir. C. Meclis soruturması MADDE 100. (Deiik: /31 md.) Babakan veya bakanlar hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az onda birinin verecei önerge ile, soruturma açılması istenebilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüür ve gizli oyla karara balar. Soruturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasî partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbe kiilik bir komisyon tarafından soruturma yapılır. Komisyon, soruturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclise sunar. Soruturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylık yeni ve kesin bir süre verilir. (Ek cümle: /31 md.) Bu süre içinde raporun Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlıına teslimi zorunludur. (Deiik: /31 md.) Rapor Bakanlıa verildii tarihten itibaren on gün içinde daıtılır, daıtımından itibaren on gün içinde görüülür ve gerek görüldüü takdirde ilgilinin Yüce Divana sevkine karar verilir. Yüce Divana sevk kararı ancak üye tamsayısının salt çounluunun gizli oyuyla alınır. Meclisteki siyasî parti gruplarında, Meclis soruturması ile ilgili görüme yapılamaz ve karar alınamaz. KNC BÖLÜM Yürütme I. Cumhurbakanı A. Nitelikleri ve tarafsızlıı MADDE 101. Cumhurbakanı, Türkiye Büyük Millet Meclisince kırk yaını doldurmu ve yüksekörenim yapmı kendi üyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliine sahip Türk vatandaları arasından yedi yıllık bir süre için seçilir. Cumhurbakanlıına Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri dıından aday gösterilebilmesi, Meclis üye tamsayısının en az bete birinin yazılı önerisiyle mümkündür. Bir kimse, iki defa Cumhurbakanı seçilemez. Cumhurbakanı seçilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyelii sona erer. B. Seçimi MADDE 102. Cumhurbakanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının üçte iki çounluu ile ve gizli oyla seçilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplantı halinde deilse hemen toplantıya çarılır.