Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir.

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir."

Eser Karadag
7 yıl önce
İzleme sayısı:

1 I. ÇEKİM EKLERİ Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar. Kök veya gövde hâlindeki kelimeler ancak çekim eklerini alarak diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır. Kardeş kitap yer sor. Bu kelime dizisi bu hâliyle ancak bir kelime yığınıdır. Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez. Ancak bu kelimelerle ne söylenmek istenebilir, sorusundan hareketle bir şeyler 1 / 27

2 uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne için söylendiği kesin olarak bilinemez. Öyleyse bu kelime yığınını anlaşılır hâle getirmek için çekim eklerine ihtiyaç vardır. Çeşitli çekim ekleriyle bu kelimelerden anlamlı cümleler çıkarabiliriz: Kardeşine kitabın yerini sor. Kardeşimden kitapların yerini soracağım. Kardeşin kitabının yerini sordu. Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Çekim ekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir. Yukarıdaki örnekte değişik çekimlere rağmen kelimelerin anlamlarının değişmediği görülür. Çekim ekleri getirildikleri kelimenin türüne göre ikiye ayrılır: 2 / 27

3 İsim çekim ekleri ve Fiil çekim ekleri A. İSİM ÇEKİM EKLERİ İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir. İsim çekim ekleri şunlardır: Hâl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le İyelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri Çoğul eki: -ler 3 / 27

4 Soru eki: mi Ek-fiil: -dir, -idi, -imiş Tamlama ekleri: -in, 1. HÂL (DURUM) EKLERİ İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir. İsmin hâllerinin başında yalın hâl (nominatif) gelir, ama bu hâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; isimler konusunda işlenmiştir. a. -İ [1] [1] Belirtme/Yükleme Hâl Eki 4 / 27

5 Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur. ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın... İsmi fiile bağlar. Çocukları buradan kim alacak? Babası çocuğu çağırdı. Şimdi soruları cevaplayın. Burada kimi bekliyorsunuz? Türkçede iki tane i eki vardır: i: iyelik eki: (onun) kalem-i 5 / 27

6 i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?) b. -E Yönelme Hâl Eki İsimleri fiillere, bazen de edatlara bağlar. Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur. okul-a git, ev-e dön... Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar. Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir. Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir: 6 / 27

7 Bugün okula gitti. Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem) Fiyat, araç ile anlamı katar: Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında) Bu iş kaç paraya olur? Zaman bildirir, zarf tümleci yapar: Bu iş sabaha biter. Haftaya size gelelim. 7 / 27

8 Yer bildirir: Bizi karşılamak için kapıya geldi. İsimleri edatlara bağlar: Akşama kadar okulda ders çalıştık. Sabaha karşı varırız. Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu. Deyim kurar: Ağzına geleni söyler. İşleri yoluna koymak Başına buyruk. 8 / 27

9 Başa gelen çekilir. Çok cana yakın bir çocuktu. İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar: Bunu size aldık. (sizin için) Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için) Annesini görmeye gitti. İkilemeler kurarak durum bildirir: Otobüse nefes nefese yetiştiler. İki ahbap kafa kafaya vermiş... 9 / 27

10 -an, -en sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar: Soran sorana, geçen geçene, giden gidene... Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir: Geçmiş olsuna gitti. (demeye) c. -DE Bulunma Hâl Eki İsimleri fillere bağlar. 10 / 27

11 ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor... Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar: Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç) Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci) Her şey yerli yerinde. (yüklem) Zaman bildirir: Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tüml.) Fiili durum yönüyle niteler: Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.) 11 / 27

12 Siz ayakta kaldınız. Çamaşırları elde yıkıyormuş. Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir: Yılda yirmi gün izni var. Haftada bir geliyor. Yüzde yetmiş başarı vardı. İkilemeler kurar: Ayda yılda bir uğrar oldu. Elde avuçta ne varsa bitti. 12 / 27

13 Eklendiği kelimeyi sıfat yapar: Parmak kalınlığında yaprakları var. Yapım eki görevi görür: Gözde sanatçılarımızdandı. Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu? Sözde Ermeni soykırımı... d. -DEn Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki İsimleri fillere bağlar. 13 / 27

14 okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi... Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir: Ali, evden yeni çıktı. Birçok seneler geçti dönen yok seferinden. Edat tümleci ve yüklem de yapar. Gönüldendir şikâyet. (yüklem) Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci) Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci) Durum bildirir: 14 / 27

15 Yağmur hafiften yağıyor. Ben onu yakından tanırım. Üstünlük, karşılaştırma bildirir: Kıldan ince baldan tatlı Erzurum dan soğuk şehir yok. Bundan iyisi bulunmaz. Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder: Verilen pastadan bir dilim yedi. 15 / 27

16 Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız. Canından can vermek istiyordu. İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur: Akşamdan beri seni arıyoruz. Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz? Sebep bildirir: Soğuktan tir tir titriyordu. Yorgunluktan uyuyuverdi. İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır: 16 / 27

17 Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi. Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin. Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar: Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu. Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti. Toptan satış Uzaktan akraba En içten duygular İkilemeler kurar: 17 / 27

18 Zavallı çocuk günden güne eriyor. Baştan başa bizim bu topraklar. Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor. Dünden bugüne ne değişti ki... Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir: Üstüne yünden bir kazak almıştı. Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı. Ayı derisinden post; Rus tan dost olmaz. Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar: Bu işi dünden halletmeliydik. 18 / 27

19 Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz. e. -CE Eşitlik Hâl Eki İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe'nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir. ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe... Gibi, benzerlik anlamları katar: Çocukça davranışları vardı. İnsanca hareket etmeliyiz. 19 / 27

20 Yüklem yapar Onun davranışları çok zaman delicedir. Bakımında, yönüyle anlamı katar: O sizden kiloca biraz daha düşük. Akılca birbirinizden farkınız yok. Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır: Sence bu yaptığın doğru mu? Bence bu doğru. Çokluk, abartma anlamı katar: 20 / 27

21 Evinde yüzlerce kitabı var. Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar: Bu okulda yıllarca çalıştım dedi. O gün sizi saatlerce bekledik. Birliktelik, beraberlik anlamı katar: Bu kararı sınıfça aldık. Bugün milletçe sevinçliyiz. Durum bildirir; zarf tümleci yapar: 21 / 27

22 Anlatılanları sessizce dinledi. Düşüncelerini açıkça dile getirdi. Elazığ'dan gizlice ayrıldık. Küçültme, sınırlandırma anlamı katar: Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu. Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi. f. -le Vasıta Hâl Eki ile edatı kaynaklıdır; i düşürülerek kullanılır. Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynaştırma harfi girer: 22 / 27

23 masa masa-y-la. Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde la, -le şeklindedir: kalem kalemle. İsim ve isim soylu kelimelere eklenerek değişik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Edat tümleci yapar: Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.) Durum bildirir; zarf tümleci yapar: İşi kolaylıkla başardı. Ayağına gelen topa hızla vurdu. 23 / 27

24 Babasını sevinçle karşıladı. Yüklem yapar: O artık bizimledir. Birliktelik anlamı katar: Öğrencileriyle geziye gitmişti. Araç, alet bildirir: Arabasıyla evimize kadar getirdi. İğneyle kuyu kazıyorsun. 24 / 27

25 ve bağlacı görevinde kullanılır: Annemle kardeşim buraya geldiler. Baki yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir. Sebep ve zaman bildirir: Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı. Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı. Zilin sesiyle yarışma bitti. g. (n)in İlgi Hâl Eki (tamlayan eki) 25 / 27

26 İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar. Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için İm şeklindedir: ben-im, biz-im. İsimleri isimlere bağlar: Benim elim kanadı Kitabın yaprağı yırtılmış. Yalancının mumu... Gözlüğün camı... İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar: Bunu senin için yaptım dedi. 26 / 27

27 İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar: Birincilik ödülü Atilla'nın oldu. En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun. Not: -den eki tamlayan ekinin yerini tutabilir: öğrencilerin bazıları öğrencilerden bazıları onların biri onlardan biri 27 / 27

Benzer belgeler

c. Yönelme Hâli: -e ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

c. Yönelme Hâli: -e ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir. ÇEKİM EKLERİ: Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını sağlar, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirler. Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında