Bursa nın Tarihi Mahalleleri II. Hocataşkın, Kurtoğlu, Meydancık, Namazgah, Yeşil

Transkript

1 Bursa nın Tarihi Mahalleleri II Hocataşkın, Kurtoğlu, Meydancık, Namazgah, Yeşil

2 BURSA NIN TARİHİ MAHALLELERİ - II - Hocataşkın, Kurtoğlu, Meydancık, Namazgah, Yeşil Bursa Kitaplığı Proje Genel Koordinatörü Aziz Elbas Ahmet Erdönmez Proje Yürütücüsü BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ Tasarım Kapak Tasarımı Barış Güleç Işık Demir, Sibel Gök, Aysun Yedikardeş Cengiz Bütün, Yeliz Mutlu, Cemil Menteşe Editör Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu Prof. Dr. Necmi Gürsakal Aziz Elbas Katkıda Bulunanlar Ufuk Varveren (Hocataşkın Mahallesi Muhtarı) Hasan Dinsel (Kurtoğlu Mahallesi Muhtarı) Sıddık Öztürk (Meydancık Mahallesi Muhtarı) Nedim Serbestol (Namazgah Mahallesi Muhtarı) H.Basri Yekin (Yeşil Muhtarı) Mehmet Önel Ali Enginay Ayşenur Türkeş Anıl Sarper Aşkıner Arşiv Bursa Büyükşehir Belediyesi Kent Belleği Fotoğraflar Sabit Bölükemini Hakan Aydın Bursa Araştırmaları Merkezi Tashih Uygar Umut Kapak Fotoğrafları Yeşil Camii ve Yeşil Türbe Civarı, 1900 Bursa Panoraması nda Yeşil Külliyesi, 1890 Yeşil Camii ve Yeşil Türbe ile Tatarlar Mahallesi, 1890 Kurtoğlu Mahallesi, Yeşil Caddesi, 1900 Setbaşı Caddesi, 1890 Baskı Cilt Akmat Akınoğlu Matbaacılık A.Ş. ISBN Yapım 2011 Bursa Kültür A.Ş. Bu kitabın tüm yayın hakları Bursa Kültür A.Ş. ye aittir. Yazılı izin olmadan kısmen ya da tamamen yeniden basılamaz. Dağıtım Bursa Kültür A.Ş. Adres: Merinos Parkı Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi B Kapısı Osmangazi Bursa Tel: Faks: info@bursakultur.com / ii

3 İçindekiler SUNUŞ ÖNSÖZ 1- SOSYAL VE HUKUKİ BOYUTLAR... 3 Mahalle Kavramından Mahalle Bilimine (Necmi Gürsakal)...4 Bursa Mahalleleri (Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu)...18 Temettuatlar (Metin Sarı)...32 Beyazıd Paşa ve Mahallesi (Prof. Dr. Osman Çetin)...78 Bursa Yeşil Cami-i Şerif Vakfiyesi (Doç. Dr. Salih Pay)...88 Bursa Türk Ocağı (Dr. Mine Akkuş) DİNİ VE SOSYAL YAPILAR Bursa Yeşil Cami ( Dr. Salih Pay) Yeşil Cami Parmaklıklarındaki Motifler (Yrd. Doç. Dr. Bedri Yalman) Yeşil Türbe (Doç. Dr. Salih Pay) Bursa Yeşil Cami ve Türbe İç Yazıları (Doç. Dr. Salih Karacabey) Yeşil İmareti (Dr. Hicabi Gülgen) Türk İslam Eserleri Müzesi (Asuman Türkmen) Medrese ve Mektepler (Prof. Dr. Mefail Hızlı) Yeşil Cami Dışındaki Cami ve Mescitler (Dr. Doğan Yavaş) Mahallelerdeki Dergahlar (Prof. Dr. Mustafa Kara) Bursa Mahalle Hazireleri II : Yeşil, Hoca Taşkın, Meydancık, Kurtoğlu, Namazgah ( Yrd. Doç. Dr. Bedri Mermutlu) Namazgahlar (Zafer Ünver) Semaya Açık Mecitler: Namazgahlar (Yrd. Doç. Dr. Alaattin Dikmen) Boyacı Kulluğu Köprüsü (Dr. Selen Durak) Hamamlar (Elif Şehitoğlu) Yeşil, Hoca Taşkın, Meydancık, Kurtoğlu, Namazgah Mahallelerinde Çeşmeler (Esra Çobanoğlu) Dere Kenarındaki Değirmen (Prof. Dr. Necmi Gürsakal) SİVİL MİMARLIK ÖRNEKLERİ Yeşil, Hoca Taşkın, Meydancık, Kurtoğlu, Namazgah Mahallelerindeki Geleneksel Konutlar (Feyza Aksoy - Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu) Mahfel (Ümmühan Alptekin) Yeşil Mahallesinde Hayat (Nevzat Çalıkuşu) ÜNLÜ TARİHİ KİŞİLER Çelebi Sultan Mehmed (Prof. Dr. Halil İnalcık) Yeşil Manzumesi nin Mimarı Hacı İvaz Paşa (Doç. Dr. Salih Pay) Yeşil Cami Kalem İşleri ve Nakkaş Ali (Dr. Doğan Yavaş) Şeyhülislam Karaçelebizade Abdülaziz Efendi (Doç. Dr. Ali İhsan Karataş) Yeşil in Sakini Baba Zakir (Dr. Hasan Basri Öcalan) Yavuz Sultan Selim in Nedimi: Hasan Can (Dr. Hasan Basri Öcalan) HARİTALAR SÖZLÜ TARİH SU VE ULAŞIM YAPILARI Geçmişten Geleceğe Irgandı Köprüsü (Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu) Tatarlar Köprüsü (Yrd. Doç. Dr. Sezai Sevim) iii

4 Recep Altepe Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı iv

5 Sunuş Şehirler tarihe şahitlik yapan, tarih yazan ve yazdıran merkezlerdir. Özellikle köklü medeniyetlerin merkezinde bulunan, farklı medeniyetlerin geçiş noktasında yer alan ve hatta bir medeniyetin filizlenip boy vermesinde ve dünyaya yayılmasında etkin rol üstlenen şehirlerin kendine has, özgün bir duruşu vardır tarih sahnesinde. Şehirlerin bu kendine özgü lüğü başka şehirlere ilham verir. Bursa da 8000 yıl öncesine uzanan tarihiyle tartışmasız tüm zamanların en nadide şehirlerinden biridir. Tarihi boyunca cazibe merkezi olmuştur. Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş yıllarında zirai, ticari, mimari ve kültürel anlamda ilk örneklerinin verildiği bir şehir olmuştur Bursa. Her adımı buram buram tarih kokan, her sokağında, her köşesinde gelenekle geleceğin harmanlandığı model şehir konumuyla değerlerini geleceğe taşımaktadır. Tarihi mirası koruma ve geleceğe taşıma projelerimiz kapsamında başlattığımız restorasyon çalışmaları ile zenginliklerimizi gün yüzüne çıkarıyoruz. Sadece somut varlıkları değil somut olmayan kültürel birikimimizi de değerli araştırmacı ve yazarlarımızın gayretleri ile arşivlerimize kazandırıyoruz. emek ve mesai harcanarak hazırlanan bu çalışmalardan biri de Bursa nın Tarihi Mahalleleri-1 kitabıdır. İlk kitapta her biri farklı bir hikayeye yaslanan, her birinin güçlü tarihsel birikimi ve altyapısı olan, Alipaşa, İbrahimpaşa, Hocaalizade, Maksem, Nalbantoğlu ve Tahtakale Mahalleleri yer almaktadır. Elinizde tuttuğunuz bu ikinci ciltte ise bir öncekiler kadar güçlü tarihsel birikim ve altyapıya sahip Yeşil, Namazgah, Hocataşkın, Kurtoğlu ve Meydancık Mahalleleri yer almaktadır. Tarihi Bursa Mahalleleri projesi tamamlandığında Bursa yı mahalle mahalle tanımanın yanında Bursa yı eşsiz bir şehir yapan özellikleri de bütün olarak görme imkanına kavuşacağız. Bursa Araştırmaları Merkezi nin öncülüğünde hazırlanan bu önemli çalışmanın Bursa Kitaplığı na dahil edilmesinde emeği geçenlere teşekkür ediyor, saygılar sunuyorum. Recep ALTEPE Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı Bir anlamda Bursa nın tarihi, kültürel ve sosyal hafızasını tazeleyerek kentin değerlerini gündemde tutuyoruz. Yoğun v

6 ÖNSÖZ Tuhaftır ama dünya bir yandan küreselleşmeyi konuşurken, bir yandan da eski mahallelerini arıyor, eski mahallelerini özlüyor. Bu davranış biçimi sadece bize özgü de değil. Geçmişte mahalle evimiz gibiydi. Sevinçler, sıkıntılar ve acılar orada birlikte yaşanırdı. Alçakgönüllü davranılır, kimse varlığı ile övünmezdi. Sonra her şeyde olduğu gibi mahallede de fiziki ve sosyal bir değişim yaşandı. Apartmanlar eski mahallelerdeki komşuluğu, dostluğu, dayanışmayı yavaş yavaş arka plana itmeye başladı, mahalleler dikeyleşti. Bütün bunlarla birlikte, şimdi yeniden mahallenin değerlerini ve önemini anlıyor; neleri kaybettiğimizi konuşuyor ve tartışıyoruz. Mahalle dediğimizde neyi anlatmak istediğimiz, sözcüğü kullanan kişiye göre değişiyor. Osmanlı dönemindeki mahalleler ile Cumhuriyet dönemindeki mahalleler arasında farklar olduğu gibi, zaman içinde Cumhuriyet dönemindeki mahalleler arasında da önemli farklar ortaya çıktı. Mahalle kavramı ne kadar farklı anlamlarda kullanılırsa kullanılsın, fiziki özelliklerin yanında komşuluk, güven aidiyet, vi

7 sosyal dayanışma gibi özellikleri de anlatmak için kullanılıyor. İşin içinde hukuktan sosyolojiye, tarihten kentleşmeye, yerel yönetimden sosyal politikaya kadar çok sayıda alan var. Bursa nın Tarihi Mahalleleri II, Hocataşkın, Kurtoğlu, Meydancık, Namazgâh, Yeşil mahallelerini kapsıyor. Sözünü ettiğimiz mahallelerin sosyal ve hukuki boyutları incelendikten sonra bu mahallelerdeki dini ve sosyal yapılar, su ve ulaşım yapıları, sivil mimarlık örnekleri incelendi. Ayrıca yine bu mahallelerin ünlü tarihi kişileri ile sözlü tarih de kitabımızda birer bölüm olarak yer aldı ve kitap haritalarla desteklendi. Unutmayalım: Mahallede hayat var. Kitabın yazımından basımına katkıda bulunan herkese teşekkürlerimizle EKİM 2011 Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu Prof. Dr. Necmi GÜRSAKAL Aziz Elbas vii

8

9 1

10 Bursa nın Tarihi Mahalleleri Sosyal ve Hukuki Boyutlar 2

11 3

12 Bursa nın Tarihi Mahalleleri Sosyal ve Hukuki Boyutlar Mahalle Kavramından Mahalle Bilimine Prof. Dr. Necmi GÜRSAKAL* Giriş Çocukluğumda, Bursa da bir mahallenin kuruluşuna şahit olmuştum. 50 li yılların sonunda, kentte açılacak büyük bir cadde için evler kamulaştırılıp yıkılmış ve bu evlerde oturanlar, kentin kıyısında satışa sunulan şeftali bahçelerinden parseller satın alarak; yarı kaçak, yarı resmi yollardan, Sırameşeler adında bir mahalleyi kurmaya başlamışlardı. Sosyal ve ekonomik hayatta, boşluğa hiçbir zaman yer yoktu. Kamu arsa üretmeyince, kişiler kendi çıkarlarına göre arsa üretiyor, satıyor ve bunun sonucunda da adeta, bir mahalle doğuyor du. Geçmişe baktığımızda fetihler, göçler, yerel yönetimlerde alınan kararlar, yeni yolların, yeni yerleşim yerlerinin açılması gibi nedenler yeni mahallelerin oluşumuna yol açan nedenler arasında görülebilir 1. Sözünü ettiğim bu mahalle, daha sonra Doğu dan alınan göçler ile hızla büyüdü, Soğanlı Köy ile birleşerek son 50 yıl içinde ovaya yayıldı. Bu bölgedeki mahallelerin sorunlarının tohumları, 50 yıl önce atılmış ve yarım yüzyıl boyunca planlama adına hemen hemen hiçbir şey yapılmamıştı. Mahalleleri araştırma birimi olarak ele alacak bir yaklaşımın, kısacası mahalle biliminin, bu çaresizliği bir ölçüde azaltacağı düşüncesiyle bu makalenin kaleme alındığını belirtmeliyim. Mahalle toplumda aileden sonra en küçük birim, belirli sınırları olan bir bölge ve bu bölgede yaşayanlar arasında çeşitli *Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi yılından başlayarak, Bursa Araştırmaları Merkezi nde yapılan mahalle konulu çalışmalar, mahalle konusuna ilgi duymamı sağladı. Az önce oluşumunu kısaca anlattığım Sırameşeler, Alemdar Mahallesi gibi İzmir Yolu altındaki bir mahalle ile yolun üst tarafındaki Kükürtlü arasındaki temel farkları gözlemem, mekânın açıklama gücü ile ilgilenmeme neden oldu. düzeylerde etkileşim, dayanışma ve işbirliği var olabiliyor. Yine mahalle, çoğu zaman tanımı açık bir şekilde yapılmayan, karmaşıklıkları içeren bir olgu olarak da karşımıza çıkıyor. Mahalleler fiziksel ve sosyal alanlar ve çeşitli özelliklere sahipler 2 : Çevre özellikleri: Kirlilik, topografya gibi. Yakınlık özellikleri: Yer ve ulaşım altyapısı gibi. Binaların özellikleri: Tür, tasarım, malzeme, tamir gibi. Altyapı özellikleri: Yollar, kanalizasyon gibi. Nüfusun demografik özellikleri. Nüfusun sosyal özellikleri. Yerel hizmetlerin kalitesi. Siyasi özellikler. Güven, arkadaşlık ve aile ağları. Duygusal özellikler. Aidiyet duygusu, tarihi özellikler. Mahalle kavramı çok farklı açılardan ele alınabilir. Kent planlaması açısından, kent sosyolojisi açısından, yönetsel açıdan bir idari birim olarak, sağlık bilimleri açısından fiziksel aktivite ile ilişkili olarak veya nostaljik açıdan bile mahalle araştırılabilir. Mahallenin tanımının, yıllardan beri çok farklı dallar 2 Ruth Lupton, Neighborhood Effects: Can we measure them and does it matter?, Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics, Casepaper73 (September 2003): 4. 4

13 tarafından yapılması 3, bir anlamda disiplinler arası yaklaşım a giden yolda olduğumuzu bize göstermekle birlikte; mahalleye ilişkin konular genelde mimari ve kent planlaması açısından ele alınmıştır. Geçmişte fili tarif eden görme özürlüler gibi her farklı alan, mahalleye farklı bir açıdan yaklaşmış ve mahalleyi o açıdan anlatmaya çalışmıştır. Elimizde farklı alanların ortaya koyduğu birçok parça bulunmakla birlikte, bütünü bir türlü göremiyoruz. Oysa günümüzde disiplinler arası yaklaşım diye bir yaklaşım var ve bu yaklaşım ile parçaların bir araya nasıl getirilebileceğinin, mahalleye bir bütün olarak nasıl bakılabileceğinin yollarını açabiliriz. Mahalle birimine mimar, kent plancısı, ekonomist, sosyolog, istatistikçi vb. gibi çok sayıda kişi birlikte bakarsa, çok daha fazlasını görüp anlayabilir. Bilimsel açısından mahalleye baktığımızda, ne kadar içinde yaşasak da sonuçta, Orada bir mahalle var uzakta gerçeği ile karşı karşıyayız. Burnumuzun dibindeki mahalleye bilimsel anlamda uzak yaşıyoruz. Günlük sosyal ilişkileri anlamak için uygun bir ölçek olan mahalleyi, sürekli olarak bir kenarda bırakıyor, onun idari bir birimden daha fazla bir şey olduğu ile ilgilenmiyoruz. Belki böyle davranmamızın temelinde, geçmişte hatalı olarak mahallenin, insan kişiliğinin gelişmesini engelleyen geleneksel değerlerin bir fonu olarak görülmesi 4 yatıyor. Geçmişe göre, ülkemizde yerel yönetimler alanında önemli gelişmeler olmakla birlikte, mahalleyi araştırma birimi olarak ele alan araştırma projesi sayısı bu gelişmelerle orantılı değil ve az. Yerel yönetimlerin elinde, mahallelere ilişkin ayrıntılı verilerin olmaması, mahalleye ilişkin araştırmaları güçleştiriyor, araştırmacıları sürekli olarak birinci elden veri toplamak zorunda bırakıyor. Bu koşullar ise, veri toplamanın zorlukları ve yüksek maliyetler nedeniyle mahalle konusundaki araştırmaları güçleştiriyor. 3 Anne Vernez Moudon, Chanam Lee, Allen D. Cheadle, Cheza Garvin, Donna Johnson, Thomas L. Schmid, Robert D. Weathers and Lin Lin, Operational Definitions of Walkable Neighborhood: Theoretical and Empirical Insights, Journal of Physical Activity and Health 3, Suppl. 1 (2006): Şerif Mardin, Türkiye de Din ve Siyaset Makaleler 3, (İletişim Yayınları: İstanbul, 2000): 74. Bu çalışmanın amacı, Batı da farklı bilimsel alanlarda mahalle kavramına nasıl bakıldığını inceleyerek, bu kavramın ulaştığı mahalle bilimi noktasındaki gelişmeleri özetlemektir. Yöntem olarak betimleyici bir yol izleyeceğiz. Çalışmanın başlangıcında, mahalle, topluluk, ağ, yönetişim (governance) gibi kavramlar inceleniyor. Daha sonra, ekonomik, sosyolojik açılardan ve bir planlama birimi olarak mahalle kavramı, farklı bakış açılarından inceleniyor. Daha sonra mahalle bilimi öz yeterliğin ve sosyal sargınlığın (cohesion) ölçülmesi, mahalle mekanizmaları ve mahalle etkileri çerçevesinde ele alınıyor. Makale, mahalle biliminin sağlayabileceği yararlara değinen bir sonuç bölümü ile tamamlanıyor. Yine sonuç bölümünde, yerel yönetimlerin mahalle biliminden nasıl yararlanabilecekleri ve mahalle bilimi çerçevesinde izlenebilecek disiplinler arası yaklaşımın yararları da tartışılmakta. Mahalle Konaklanan yer anlamına gelen mahalle sözcüğü bize genelde kentlerde, ilçelerde ve köylerde; konutlarla, apartmanlarla, sitelerle dolu, yerleşim yerlerini anlatır. Mahalle sözcüğü öncelikle akla bir mekânı, yerleşim yerini anlatsa da, sözcük bu yere yerleşmiş, burada ikamet eden insanları ve bu insanlar arasındaki ilişkileri de içeren bir sözcüktür. Mahalleler genelde coğrafi ve idari sınırlarla belirlenirler. Bir ırmak, bir cadde veya yüksek bir tepe mahalle sınırlarını belirleyebilir. Diğer yandan, mahalleleri ekolojik birimler olarak da düşünebiliriz ve bu birimler sürekli olarak daha büyük toplulukların içinde bulunurlar. Örneğin, mahalleler ilçelerin, ilçeler illerin, iller ise bir ülkenin içinde yer alırlar. Osmanlı döneminden beri ülkemizde mahalle, sosyal, fiziki ve idari bir birim olarak önemli bir işlev görmektedir. Osmanlı da mahalle, aynı etnik kökenden, aynı dil ve aynı dinden olanların oturduğu bir konut ünitesi olarak değerlendirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında mahalle, birbirine benzer özellikleri yaşayan kişilerin oturduğu, homojen bir birim olarak karşımıza çıkmaktadır. Mahallelerde oturanlar aynı cami, okul, küçük meydan (meydancık), çeşme, kahvehane ve dükkânları 5

14 Bursa nın Tarihi Mahalleleri Sosyal ve Hukuki Boyutlar kullanırlardı. (Mahalle) kendi içinde sosyal kontrolü sağlama ve devlete ödenecek vergiyi toplama işlevlerini yerine getirerek yönetsel sistemle eklemlenen iktisadi, sosyal ve yönetsel bir bütündü 5. Genelde fiziksel yapısı bir mescit veya cami çevresinde oluşan Osmanlı dönemi mahallelerinde yaşayanlar, birbirlerinin davranışlarından sorumlu ve dayanışma içinde yaşayan kişilerdi. O dönemde mahalle halkı birbirini tanır, birbirine güvenir ve kefil olurdu 6. Geçmişten günümüze şehirlerin en küçük idari birimini oluşturan mahallelerin idari mekanizmanın işleyişinde büyük bir önemi ve işlevi vardır 7. Mahallelerde önceleri imamların yaptığı, vergi toplama, belediye hizmetleri, güvenlik gibi hizmetler daha sonra 1829 yılında muhtarlara devredilmiş ve mahallelerin muhtarlar aracılığı ile yönetilmeleri anlayışı günümüze kadar gelmiştir. Özellikle 1990 lı yıllardan başlayarak, çeşitli hükümet programlarında yerel yönetime ağırlık verileceği görüşleri yer almıştır. Mahalle, halkın kendi kendini idare edebilmesi ve demokrasi anlayışının gelişip yeşermesi için en uygun birimdir. Ülkemizde yasal çerçevenin eksikliğine rağmen, taşıdığı geleneksel nitelikler ve bu noktanın merkezi yönetim ile veya büyük şehir belediyeleri ile yerelliğin karşılaştığı en temel nokta olması, mahallenin önemini artırmaktadır. Demokratik değerlerin gelişerek anlam kazandığı ve günümüzde dünya toplumlarının sahiplendiği, kentine sahip çıkma bilinci, çözümde ortaklık ve birliktelik anlayışı, ile yaşanabilirlik ve sürdürülebilirlik kavramlarının yapılabilirlik pratiğinin gerçekleştirilebileceği en uygun toplumsal ve yönetsel birimler olarak mahalle yönetimleri, kentsel hizmet sunumunda daha etkin ve başarılı bir hale getirilebilir. 8 Topluluk İnsan, başka insanlara muhtaçtır. Onlarla birlikte oluşturduğu topluluklar içinde yaşar, onlarla arasında kuvvetli veya zayıf bağlar kurar. Sosyolojik bir kavram olan topluluğun anlamı bulanıktır. 20. yüzyıl sosyolojisinde topluluk (community) kavramı, Durkheim ve Weber gibi sosyologların çalışmalarında kullanılmıştır. Durkheim, sosyal bağlara dayanarak yaşamayı, mekanik dayanışma yı anlatmış, daha sonra ise piyasa kavramının gelişmesi ile etkilenen topluluklardaki değişimi görerek, karşılıklı çıkarlara dayanan organik dayanışma yı ortaya atmıştır 9. Avcı-toplayıcı topluluklardaki topluluk kavramı ile günümüzde rekabete ve piyasa koşullarına dayanan topluluklar arasında önemli farklar vardır. Bir anlamda Osmanlı da mahalle, küçük topluluk, küçük cemaat anlamına da gelmektedir. Günümüzde de gerek ülkemizde, gerekse diğer ülkelerde bilimsel yazında, sosyolojide mahalle sözcüğü topluluk sözcüğü ile birlikte anılmaktadır. Topluluğu çeşitli şekillerde tanımlayabiliriz. Bir amaç, çıkar veya hedef için bir araya gelen bir grup insan bunlardan biridir 10. Örneğin kampüste, ortak bir amaç için bir araya gelen öğrenci, öğretim üyesi, öğretim üyesi yardımcıları, personel ve mezunlar bir topluluk oluşturabilirler. Örneğin bir profesyonel öğrenme topluluğu ortak amaçları arasında, öğrencilerin öğrenmesini garantilemeyi, bir işbirliği kültürü oluşturmayı ve okulu iyileştirmeyi, başarının önündeki engelleri ortadan kaldırmayı ve sonuçlara odaklanmayı sayıyor Eray Arıkboğa, Yerel Yönetim Açısından Mahalle Muhtarlığına Bir Bakış, Çağdaş Yerel Yönetimler 8, Sayı 3, (1999): 3. 6 Mehmet Bayartan, Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle, Coğrafya Dergisi 13, (2005): Bayartan, Hamit Palabıyık ve Şermin Atak, Türkiye de Mahalle Yönetimi, members.comu.edu.tr/hpalabiyik/makale/f4.pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 9 Henk de Vos, Community and Human Social Nature in Contemporaray Society, Analyse and Kritik 26, (2004): Backroad Connections Pty Ltd. What are the conditions for and characteristics of effective online communities? community.pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 11 Richard Dufour, What is a Professional Learning Community?, Schools as learning Communities 61, Number 8 (May 2004):

15 Ağ Ağlar günümüzde hemen hemen her alanda içinde yaşadığımız, düğümlerden ve bağlardan oluşan ortamlar olarak düşünülebilir. Ağlar düğümlerden ve bağlardan oluşurlar. Düğümler, insanlar, bilgisayarlar, cep telefonları, konutlar, fabrikalar, duraklar, ülkeler olabilir. Bunlar arasındaki alışveriş, iletişim, ulaşım, ithalat-ihracat gibi bağlar ise ağlarda bilginin, paranın ve ürünlerin akışını sağlar. Ağlar iş bulmadan sosyal paylaşıma kadar birçok alanda etkili olurlar. Ağlarda birbirimize zayıf ve kuvvetli bağlarla bağlı olabiliriz. Yapılan bir araştırma, iş bulmada zayıf bağların daha önemli olduğunu ortaya koymuştur 14. Şekil 1. Topluluklar arasındaki bağlar zayıf, içindeki bağlar kuvvetli 12 Şekil 1 de görüldüğü gibi toplulukları bir ağ çerçevesinde tanımladığımızda, topluluktaki birimler arası bağların kuvvetli; topluluklar arası bağların ise zayıf olmasını istiyoruz. Bilindiği gibi son yıllarda topluluk olgusu, sosyal ağ analizi yazınında, ağlar çerçevesinde incelenmekte. Yapılan araştırmalar sigara içmeden obeziteye kadar birçok alışkanlığın, bulaşıcı olduğunu göstermektedir. Birbirleriyle yakın ilişkileri olan bir sosyal ağdaki kişi, döneminde incelenmiş ve bir kişinin obez arkadaşı olması durumunda, obez olma olasılığının % 57 arttığı belirlenmiştir. Ayrıca eğer kişiler aynı cinsten ise bu etki artmaktadır 13. Ancak bazı yazarlar ağlardaki ilişkilerin yoğunluğunun sosyal kontrol için gerekli ama yetersiz olduğunu, kolektif yeterlik kavramının sosyal kontrolü sağlayabileceğini öne sürüyorlar. 12 Newman M.E.J. and Girvan M. Finding and Evaulating Community Structure in Networks, pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 13 Nicholas A. Christakis and James H. Fowler, The Spread of Obesity in Large Social Network Over 32 Years, The New England Journal of Medicine, (July 2007): Şekil 1. Sosyal Ağ Mark Granovetter, The Strength of Weak Ties, American Journal of Sociology 78, No. 6, (1973): Ağustos, 2011). 7

16 Bursa nın Tarihi Mahalleleri Sosyal ve Hukuki Boyutlar Şekil 1 deki gibi ağ gösterimleri, arkadaşlık, iletişim, güven, iş ortaklığı gibi konularda olabilir. Şekilde gördüğümüz sosyal ağda solda ortada hemen hemen herkesin herkes ile bağlantıda olduğu büyük bir çekirdek grup görüyoruz. Yine bu büyük grupla ilişkide olan veya olmayan küçük gruplar da şekilde yer alıyor. Ayrıca şekilde hiç kimse ile ilişki içinde olmayan izole bireyler de dikkati çekiyor. Ağlar konusunda yapılan son çalışmalar, ağlardaki bağlantıların rassal olmadıklarını, bazı kişilerin bağlantılarının çok fazla; bazılarının ise çok az olduğunu ortaya koymuştur. Bu tür ağlar ölçekten bağımsız ağlar (scale free network), bu tür bir istatistiksel dağılım ise kuvvet yasası (power law distribution) adını almaktadır 16. Şekil 2 de bu tür bir dağılımı görüyoruz. Kuvvet yasasının çok çeşitli alanlarda geçerli olduğu gözlenmiştir Albert-László Barabási and Albert Réka, Emergence of scaling in random networks, Science 286, No. 5439, (October 1999): Bu konuda çok sayıda örnek verilebilir: Tokyo daki ev fiyatları (O. Takaaki, M. Takayuki, S. Chihiro and W. Tsutomu, The evolution of house price distribution, RIETE Discussion Paper Series, (2011)); televizyon, bilgisayar, buzdolabı ve dijital kamera gibi elektronik ürünlerin tüketimine ilişkin satışlar (R. Hisano and T. Mizuno, Sales distribution of consumer electronics, Physica A 390, (2011): ); Japon emek piyasasında emeğin verimliliği (W. Souma, Y.Ikeda, H. Iyetomi, and Y. Fujiwara, Distribution of labour productivity in Japan over the period , Economics 3, (2009): 1-15); Güneş in manyetik alanı (C. E. Parnel, C. E. Deforest, H. J. Hagenaar, B. A. Johnston, D. A. Lamb,and B. T. Welsch, A Power-law distribution of solar magnetic fields over more than five decades in flux, The Astrophsical Journal 698, (2009):75-82); Taiwan borsasındaki hisse senedi getirileri (E. Chow, W. Wu, C. Chang, and C. Liu, Distribution in Taiwan Stock Market Fluctuations: Normal or Power-law driven?, 18th ACME International Conference on Pacific Rim Management, July 2008, Toronto, Kanada,); gen aileleri ve genler (T. Hughes and D. Liberles, The power-law distribution of gene family size is driven by the pseudogenisation rate s heterogeneity between gene families, Gene 414, (2008): 85-94); at yarışları bahisleri (T. Ichinomiya, Powerlaw distribution in Japanese racetrack betting, Physica A 368, (2006): ); bütün futbol ve beyzbol liglerinde ve milli takımlarda spor menajerlerinin görev süreleri (T.Aidt, B. Leong, W. Saslaw, and D. Sgroi, A powerlaw distribution for tenure lenghts of sport managers, Physica A 370, (2006): ); yüksek vergi ödenmesi, nüfus dağılımı, isimlerin dağılımı, istasyonlardaki yolcu sayıları gibi sosyal ve ekonomik olaylar (K. Yamamoto and S. Miyazima, Power-law behavior in social and economical phenomena, Physica A 344, (2004): ); Brezilya da seçimlerde adayların aldığı oy sayıları (R. N. Filho, M. P. Almeida, J. E. Moreira, and J. S. Andrade, Brazilian elections: voting for a scaling democracy, Physica A 322, (2003): ); Amerikan şirketlerinin devirlerine ve kapanmalarına ilişkin frekanslar (W. Cook, and P. Ormerod, Power-law distribution of the frequency Şekil 2. Kuvvet Yasası Dağılımı Fiziki sermaye (makineler), insan sermayesi (üniversite eğitimi) verimliliği artırdığı gibi, insanlar ve gruplar arasındaki bağlantılar da (sosyal sermaye) verimliliği olumlu anlamda etkiler. Arkadaşlık, güven, yardımlaşma, sempati sosyal sermaye kavramı içinde düşünülebilir. Örneğin, Robert Putnam yazdığı kitabı, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Society (Yalnız Bowling Oynamak: Amerikan Toplumunun Canlanması ve Çöküşü) adlı kitapta 18, Amerikalıların eski topluluk ağlarını yitirerek yalnız bowling oynamak zorunda kalmalarının sosyal sermaye kaybına neden olduğunu anlatır. Sosyal sermaye kavramı, güven, normların içselleştirilmesi ve ağlarla ilgilidir. Avrupa nın 54 bölgesini içine alan ampirik bir çalışma, bu bölgeler arasındaki ekonomik büyüme farklılıklarının sosyal sermaye ile ilişkili olduğu sonucuna varıyor 19. Bu konuda Putnam-Olson tartışması önemli bir tartışma olarak karşımıza çıkıyor. Putnam sosyal sermayeyi güven, normlar ve ağlar ile açıklıyor ve ekonomik büyüme açısından önde olan bölge ve of demises of U.S firms, Econpapers (2002).); İtalya daki afetler ve taşkınlar (C. Michele, P. Barbera, and R. Rosso, Power law distribution of catastrophic floods, IAHS Publ. 271, (2002): Robert D.Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Society (New York: Simon and Schuster 2000). 19 Sjoerd Beugelsdijk and Ton van Schaik, Social capital and growth in European regions: an emprical test, European Journal of Political Economy 21, (2005):

17 ülkelerin işbirliği, dayanışma ve birlikte sorun çözme özelliklerine dikkati çekiyor. Buna karşılık Mancur Olson 20 ise, zıt bir yorumla çıkar gruplarının (lobilerin) büyüme olanaklarını sınırladıklarını, ekonomi ve toplumun organize çıkar gruplarının çatışmaları ile esir alındığını anlatıyor 21. Bir başka çalışma, amprik olarak Putnam ın tezini destekliyor ama Olson un tezini de sendikalar ve siyasi partiler için dikey bir yapılanma, özel bir durum olarak görerek ret edemiyor 22. Yönetişim Nedir yönetişim? Yönetişim, birlikte yönetmek demektir. Yurttaşlar ile kamu yönetimi arasındaki ilişkilerin yeniden şekillenmesi sırasında, yönetim anlayışı değişiyor ve içine yönetenlerle yönetilenler arasındaki karşılıklı etkileşimi de içine alarak yönetişim oluyor. Doğal olarak, yönetişim kavramı, yönetim kavramına göre daha demokratik bir kavram. İyi yönetişim (good governance) kavramı, dilimize 1996 yılında Habitat II konferansının hazırlık çalışmaları sırasında kazandırıldı. İyi yönetişim, demokratik bir yönetimin kurulması için gerekli olan katılımcılık, saydamlık, hesap verebilirlik, etkinlik, tutarlılık, adillik ve hukuka bağlılık gibi ilkeleri içerir 23. Devlet vatandaş ilişkisi kamu yönetiminde hiyerarşik bir özellik taşır. Bunun yerine, yönetişim kavramı, kamunun paydaşlar ile birlikte karar verdiği ve kamunun devlet yanında bireye de hesap verdiği bir yönetim anlayışıdır 24. İyi yönetişim toplumsal yaşamda dört düzeyde incelenebilir: 1) Kamu düzeyinde 2) Özel sektör düzeyinde 3) STK lar düzeyinde 5) Bireysel düzeyde. Toplulukları, ağları, sosyal sermayeyi, yönetişimi bir arada değerlendirdiğimizde bütün bunların mahalle kavramı ile 20 Mancur Olson, The Rise and decline of Nations: Economic Growth, Stagflation, and Social Rigidities, (New Haven:Yale University Press 1982). 21 José Atilano Pena López and José Manuel Sánchez Santos, The Olson-Putnam Controversy: Some Emprical Evidence, Economics Bulletin 26, No.4, (2007): López and Santos, Fikret Toksöz, İyi Yönetişim El Kitabı, TESEV Yayınları, org.tr/ud_objs/pdf/iyiyntsm/iyi%20yonetisim-kaliteli%20yasam.pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 24 Toksöz, 16. ilgili olduklarını görüyoruz. Mahalleleri sosyal sermayenin fideliği olarak düşünebiliriz. Bu çerçevede mahalleler, ekonomik büyüme için de bir temel oluşturabilirler. Diğer yandan, mahallelerde yönetişimin gelişmesi sosyal sermayeyi güçlendirerek verimlilik, büyüme gibi ekonomik değişkenleri olumlu anlamda etkileyebilir. Bir planlama birimi olarak mahalle Bir planlama birimi olarak mahallenin ele alınmasının geçmişi, neredeyse endüstri devrimine dayanır 25. Mahallenin büyüklüğü kent planlaması tarihi boyunca tanımlanmıştır. Clarence A. Perry 1929 yılında, New York Bölgesel Planında Mahalle Birimi (Neighborhood Unit of the 1920 New York Regional Plan) adlı çiziminde mahalleyi kentin bir bileşeni olarak, mahalle birimi olarak tanımlamış ve bu kavram kent planlaması alanında çalışanları günümüze kadar etkilemiştir. Clarance A. Perry ye göre, mahalle büyüklüğü yarıçapı 5 dakikalık yürüme mesafesi olan bir dairedir (1/4 mil) ve öncelikli olarak mahalle birimi kavramı (planı), homojenite üreten bir yöntemdir. Ayrıca, Mahalle (neighborhood community) denildiğinde, ilkokul çocuğunun bulunduğu kişilik bir nüfustan söz edilir 26 Bir başka görüşe göre ise tanımdaki dairenin merkezinde, öğrencinin kayıtlı olduğu bir ilkokul, dükkanlar ve kamuya açık alanlar bulunmaktadır ve bu hesaba göre mahallede kişi oturmaktadır 27. Açıktır ki, mahalle biriminin yarıçapı zaman içinde büyümüş ve mahallede oturan kişi sayısı da değişmiştir. Bir başka kaynağa göre, Bir topluluğun yaşadığı mahallede kişi arasında bir nüfus bulunur Clarance A. Perry nin kitaplarından biri de, Makine Çağı için Konut adındadır. (Clarance A. Perry, Housing for the Machine Age, (New York: Russel Sage Foundation 1939). 26 Clarance A. Perry, City Planning for Neighborhood Life, edu.tr/~gedikli/clarenceperry.pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 27 Raja M.Shambarkar, The Neighborhood Unit Concept as an Urban Space, Architecture Time Space & People, (October 2008): Eric Dumbaugh and Robert Rae, Safe Urban Form: Revisitng the Relationship Between Community Design and Traffic Safety, Journal Of the American Planning Association, (February 2010):

18 Bursa nın Tarihi Mahalleleri Sosyal ve Hukuki Boyutlar Konutlar ile trafik akışı arasında bir ayırım yapılması Clarance A. Perry ile başlamıştır. Mahalle biriminin güvenli bir birim olması için bu birimin içinden geçen trafik akışı yoktur. Daha sonra 1972 yılında Amerikan Mimarlar Enstitüsü, kentsel gelişmenin geleceği için bu mahalle birimi tanımını büyüme birimi olarak uyarladı. Büyüme birimi (growth unit) konutu kapsıyordu ve bu da nüfus olarak kişiye karşı geliyordu 29. Eğer yürüme mesafesi ni temel olarak alırsak, mahalle kavramının çokluluğu, farklı kişiler tarafından farklı bir şekilde tanımlanabileceği ortaya çıkar. Yapılan bir çalışma, mahallenin yürüyenler ve yürümeyenler, gece ve gündüz gezenler, yazın ve kışın gezenler için farklı olduğunu ortaya koymuştur 30. Daha sonra Mahalle etkileri bölümünde ele alacağımız ayrıntılı, nüanslı veri toplama gereği de işte bu noktadan kaynaklanmaktadır 31. Diğer yandan yürümek mahalle ile gerçekten çok ilgili. Yapılan bir çalışma, mahallelerinde yürüyen mahalle sakinlerinin mahallelerini daha çok bildiklerini, mahallerini bilen kişilerin de daha fazla yürüdükleri sonucuna varıyor 32. Ekonomik açıdan mahalle Mahalle bağlamında aklımıza gelen, Ev alma komşu al, Kötü komşu insanı mal sahibi yapar gibi atasözleri mahallenin ürettiği ekonomik dışsallıklara ve geçmişten günümüze toplumun deneyimlerine ilişkin sözler. Mahalle, ekonomi yazınında da son derece önemli bir kavram olarak karşımıza çıkıyor 33. Örneğin, Duesenbery relatif gelir hipotezi (relative income hypothesis) ile hane halklarının tasarruf ve tüketimlerini sadece kendilerinin yıllık gelirleri ile belirlemediklerini, mahalledeki komşularının gelirlerini izleyerek bu konuda karar verdiklerini belirlemiştir 34. Bu hipoteze göre, bir mahallede, komşusunun geliri ve tüketimi artan bir aile kendi geliri artmasa da tüketimini artıracak ve gerekirse borçlanacaktır. Bunun tersi de doğrudur 35. Geliri artan bir hane halkı, izlediği komşunun geliri ve tüketimi artmadıkça, tüketimini artırmayacaktır. Kent sosyolojinde yerin önemi: Chicago Okulu 1920 yıllardan başlayarak, W.I. Thomas ve bir gazeteci de olan Robert E. Park adlı araştırmacıların öncülüğünde oluşturulan Chicago kent sosyolojisi okulu, amprik çalışmalara önem verir. Bu tür çalışmalarda zaman ve mekân önemliydi, yer önemliydi, haritalar önemliydi. Sosyolojik araştırmalar çerçevesinde suç haritaları çizilir, harita üzerinde daha çok suç işlenen yerler belirlenirdi. Kent onlar için bir laboratuardı ve kentteki insanlar arasındaki etkileşimleri keşfetmek istiyorlardı. Coğrafya, yer, alan onlar için önemliydi, kentteki her bir alanın diğerlerine göre bir fonksiyona daha fazla uygun olduğunu düşünüyorlardı 36. Özellikle Ernest W. Burgess, kent ekolojisi ve kent coğrafyası ile en fazla ilgilenen araştırmacılardan biri olmuştur. Burgess metodolojik olarak demografi ve haritalarla ilgilendi. Daha sonra bu çalışmalar çerçevesinde istatistiksel nesnesi insan grupları olan ekolojik korelasyonlar hesaplandı ve bunların insan davranışları ile örneğin, oy atma davranışları ile olan ilişkileri incelendi 37. Sosyal sargınlığın (cohesion) ölçülmesi 1893 yılında Durkheim sosyal sargınlığın bir tanımının ve 29 Shambarkar, Moudon, Lee, Cheadle, Garvin, Johnson, Schmid, Weathers and Lin, David J. Harding, Lisa Gennetian, Christopher Winship, Lias Sanbonmatsu and Jeffrey R. Kling, Unpacking Neighborhood Influences on Education Outcomes: Setting the Stage for Future Research, NBER Working Paper Series, (June 2010): Moudon, Lee, Cheadle, Garvin, Johnson, Schmid, Weathers and Lin, Courtney J. Larsen, Neighborhood revitalization: Mapping Social Perceptions and Conditions, pap2086.pdf (erişim, 10 Ağustos, 2011). 34 James S. Duesenberry, Income, Saving and The Theory of Comsumer Behaviour, (Cambridge: Harvard University Press 1952). 35 Duesenberry bunu, Keep up with the Jones deyimini kullanarak, hane halklarının tasarruf ve tüketimlerini belirlemede komşularını mihenk taşı almaları ile anlatır. 36 Wayne G. Lutters and S. Mark Ackerman, An Introduction to the Chicago School of Sociology, Interval Research Proprıetary, (1996): W. S. Robinson, Ecological Corrrelations and the behavior of Individuals, American Sociological Review 15, No.3, (June 1950):