Sayı 4 / Başkent Üniversitesi Hastanesi yayınıdır.

Transkript

1 Sayı 4 / 2011 Başkent Üniversitesi Hastanesi yayınıdır.

2 BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ HASTANELERİNE BAĞLI ORGAN NAKLİ MERKEZLERİ Başkent Üniversitesi Hastanelerine Bağlı Organ Nakil Merkezlerimize nakil olmak için sağlık güvencesi ile başvuran SGK hastalarından, (SSK, Emekli Sandığı, Bağ-kur) hem alıcının hem de vericinin nakil hazırlık aşamasında, nakil sırasında ve sonrasında gerekecek tedavileri de kapsayacak şekilde herhangi bir ek ücret talep edilmemektedir. Başkent Üniversitesi İstanbul Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Adres : Oymacı Sok. No:7 Altunizade İstanbul Telefon : Faks : Başkent Üniversitesi Ankara Hastanesi Adres : Fevzi Çakmak Cd. 10. Sk. No:45 Bahçelievler/Ankara Telefon : Faks : Başkent Üniversitesi Adana Uygulama ve Araştırma Merkezi Adres : Dadaloğlu Mah. Serin Evler 39.Sokak No:6 Yüreğir/Adana Telefon : Faks :

3 İÇİNDEKİLER

4 2 İkinci Hayatını Yaşayan Organ Nakilli Hastalarımız

5 Editörden Sağlık ve Magazin Dergisi Sahibi Başkent Üniversitesi Hastanesi Adına Başhekim Prof. Dr. Ali HABERAL Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Melek ALKAN ÇAKMAK Tasarım Uygulama Başkent Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Tasarımı Bölümü Baskı Can Matematik Limited Şirketi İvedik Organize Sanayi Ağaç İşleri Sitesi, 21.Cadde 524. Sokak, No: 30 İvedik/ANKARA Tel: (0312) Yayın Türü Yerel Süreli Yayın Basım Tarihi 08/12/2011 İdare Adresi Mareşal Fevzi Çakmak Caddesi 10.Sokak, No:45 Bahçelievler/ANKARA Tel: (0312) Faks: (0312) Prof. Dr. Mehmet HABERAL a; yetiştirdiği yüzlerce bilim insanı ve hayat verdiği binlerce hastası adına sonsuz şükran ve saygılarımızla 3-7 Kasım arası tarihlerin Organ Nakli Haftası olarak kutlanılması ve bu konunun hayati önem taşıması nedeniyle, üç ayda bir yayınladığımız Sağlıkta Adres Başkent dergimiz kapsamında özel bir sayıyla sizlere Organ Nakli hakkında bilgiler vermek istedik. Türkiye de Organ Nakli denildiğinde önemli bir kilometre taşı olan kurucu rektörümüz Prof. Dr. Mehmet HABERAL ın önderliğindeki tecrübelerimizi hastalarımızın objektifinden bakarak yansıtmaya çalıştık. Yayın tarihimizi 8 Aralık olarak belirlememizin nedeni ise elinizde tuttuğunuz bu özel sayının; 23 yıl önce bugün ilk karaciğer naklini gerçekleştiren, şu an fiziki bir ayrılık yaşadığımız, değerli bilim insanı Prof. Dr. Mehmet HABERAL a saygı duruşu niteliği taşımasıdır. Tüm dünyada en fazla 36 saat saklanabilen kadavra böbreklerin saklanma süresini 111 saate kadar uzatılmasını sağlayan özel solüsyonun bulunmasından, konu hakkında yasal düzenleme yapan ilk ülkeler arasında olmamızı sağlamasına kadar, organ nakli alanındaki bir çok aşamada ülkemize ve dünyaya katkısı yadsınamaz bir gerçektir. Dergimizin sayfalarını karıştırırken, hocamızın bu alandaki çalışmalarını detaylı olarak görebileceksiniz. Temelini 1982 yılında kurulan Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Vakfı nın oluşturduğu Başkent Üniversitesi Hastanesi, bugün tam teşekküllü bir hastane olarak hastalarına şifa sunarken, bünyesindeki Organ Nakil Merkezleriyle Türkiye de aranılan merkez durumuna gelmiştir. Bugün Başkent Üniversitesi Hastaneleri sadece hayat verdiği hastalar değil, ayni zamanda bu alandaki hekimlerin yetiştirildiği bir okul konumundadır. Ülkemizdeki sayılı nakil merkezlerine bakıldığında, HABERAL ın yetiştirdiği başarılı hekimlerin başta olduklarını görmek, üniversitemiz ve hastanemiz adına büyük bir övünç kaynağıdır. Ülkemizde hala kadavradan yapılan organ bağışlarının milyon nüfus başına düşen oranının sadece 3 olduğu bilgisi ışığında; Organ Nakli Özel Sayı sında altını çizmek istediğimiz temel gerçeğin; konunun sadece hastalıkla savaşanlar tarafından değil, tüm toplumuzun ilgilenmesi gereken bir mesele olmasıdır. Sizlere; kollarında o kocaman iğnelerle kanları değişip, hayata bağlanmayı umut eden diyaliz hastalarını ya da bir annenin, tek çarenin organ nakli olduğu kalp hastası çocuğu için yüreği ağzında beklediği o anları gösterebilsek ya da aslında başka birinin ölümüyle gelecek hayatı istemenin yaşattığı ikilemi hissettirebilsek organ bağışı hakkında söylenecek onca söze gerek kalmazdı. Bu yüzden 1980 lerden beri devam eden Organ Nakli çalışmalarımızı sizlere aktarırken, bu deneyimi yaşayan hastalarımızın seslerine kulak vermenizi istedik.umutsuzluğu değil ümidi aşılamak istedik. Bir hayatın son bulduğu yerde başka hayatların yeşereceğini göstermek istedik. Çünkü; bu konu hakkında söyleyeceğimiz hiçbir söz,hayatlarının hiç beklemedikleri bir anında hastalığa yakalananların yada daha yaşama ilk merhabasını derken hastalıkla doğanların gerçek deneyimlerinden daha etkili olamazdı.bu hikayelerde; organ nakli olduktan sonra yaşadıkları hayatın sizden, bizden farksız olmadığını göreceksiniz. İşe girenler, mesleğini devam ettirenler,evlenip yuva kuranlar, doğum yapanlar, olimpiyatlara katılanlar, üniversiteye başlayanlar Fakat; aynı zamanda bu hikayeler organlarıyla savaştıkları mücadeleyi kazananlara ait. Organ beklerken yaşamını yitirenler okuduklarınızın sonunda aklınızda kalanlardan ibaret olacak. Maalesef; ülkemizde hala diyaliz tedavisi olan hastalarımızdan böbrek nakli gibi bir alternatiften haberdar olmayanların bulunması,organ nakli tedavisini umut tacirliği olarak algılayan zihin yapılarının olması, organ bağışının hala dinen uygun olmadığının düşünülmesi, organlarını bağışlayan bir insanın ölmeden organlarının alınacağına dair inançların olması ve daha birçok yanlış inanış, bu konunun hala yeterince anlatılamamış olmasından kaynaklanmaktadır. Tüm Organ Nakil Merkezlerinin olduğu gibi, bizler de organlarınızı bağışlamanın; bedenin yok olup, ruhun ölümsüzlüğe kavuşurken, başka bir bedene can vermenin yüceliği demek olduğunu anlatmak istedik. Çorak topraklara sunulan bir avuç tazelik demek için kapak sayfamızı hazırladık. Birkaç yıl önce hayatını kaybeden bir kişinin bağışladığı organlarla yaşama tutunan gazeteci Buket AŞÇI nın konuya dair şu cümlesiyle yazıma son vermek istiyorum. Bir insanın en acılı anında, bir başkasının yaşamını düşünebilmesinin bir sonucuyum. Melek ALKAN ÇAKMAK 3

6 8 Aralık 1988 Gecesinin Heyecanından Bugüne 3 Kasım 1975 de ilk canlıdan canlıya böbrek transplantasyonu, 10 Ekim 1978 de Eurotransplant tan getirttiğim böbrekle ilk kadavradan böbrek transplantasyonu, 3 Haziran 1979 da yasalaşan 2238 sayılı Kanuna takiben 27 Temmuz 1979 da yine Hacettepe de bizim ekibimizle yapılan Türkiye de ilk kadavra böbrek transplantasyonu ve 1982 yılında 2594 sayılı yasayla ölen vatandaşlarımızdan organ alımının kolaylaştırılması gibi çalışmalarla Transplantasyon alanında ekip olarak ilklere imza attık. Tabi ki; bu başarıların ardında, çok değerli hocalarım merhum Prof. Dr. İhsan DOĞRAMACI nın ve Prof. Dr. Mithat ÇORUH un değerli katkıları bulunmaktadır. Bu gelişmelerle beraber diyaliz imkanlarının da artması kronik böbrek hastalarının çağın gerektirdiği imkanları yakalamasına sebep oldu. Fakat; o dönemde ülkemizde Kronik ve Akut Karaciğer hastalıkları ve de tümörleri de olduk- 4

7 ça yüksek oranda olmasına rağmen, bu grup hastalara ilaç tedavisi dışında fazla bir şey yapamıyorduk. Halbuki bu hastalar için en etkin tedavi belliydi: Karaciğer Transplantasyonu. İşte bunun için bir konsey oluşturduk ve Gastroenteroloji Bilim Dalı nda toplanmaya başladık. Başta değerli hocalarımız Prof. Dr. Hasan TELATAR, Prof. Dr. Nevzat BİLGİN, Prof. Dr. Nebil BÜYÜKPAMUKÇU, zaman zaman Prof. Dr. Yılmaz SANAÇ ve diğer arkadaşlarımız Konuşmalar arasında kara ile başlayan bir kelime olunca özellikle Hasan Bey bana bakar ve karaciğer demedik diyerek benim bu konudaki heyecanıma ve hayallerime adeta tercüman oluyordu. Tüm gücümüzle bu konu üzerinde çalışıyorduk. Cerrahi Ekibimize de parola olarak; Hareket Başlıyor cümlesini belirlemiştik. Bu parolayı alan yarım saat içinde Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Hastanesi nde olacaktı. İşte 8 Aralık 1988 gecesi, Hacettepe Hastanesi Beyin Cerrahisi yoğun bakımında beyin tümörü nedeniyle tedavi edilen bir hasta bütün uğraşılara rağmen kurtarılamadı. Nükleer Tıp departmanında yapılan beyin sintigrafisi Prof. Dr. Günaydın ERBENGİ ve Prof. Dr. Aykut ERBENGİ tarafından değerlendirilerek teşhis konuldu ve bana haber verildi. Hastayı Beyin Cerrahisi Yoğun Bakımda değerlendirdim, saat sıralarında da Doç. Dr. Gülnaz ARSLAN ı arayarak, Hareket başladı, yarım saat içinde bütün arkadaşlar Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Hastanesi nde olsun dediğimi dün gibi hatırlıyorum. Yarım saat sonra gittiğimde Prof. Dr. Mualla KARAMEHMETOĞLU, Doç. Dr. Gülnaz ARSLAN, Prof. DR. Nevzat BİLGİN, Prof. Dr. Nebil BÜYÜKPAMUKÇU, ve Gastroenterolog Halis ŞİMŞEK başta olmak üzere herkes ordaydı. Hemen ardından daha önce programa aldığımız Kronik Karaciğer hastası Fuat KOÇ çağrıldı. Hastayı muayene ettik. Ben bir ekiple Hacettepe Hastanesine bağışlanan organı almaya giderken, diğer ekip de Fuat ı ameliyata aldı. Hacettepe hastanesindeki organı alarak Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Hastanesi ne geldim, ameliyat devam ediyordu. Nevzat ve Nebil Beylerle birlikte ben de girdim ameliyata. Hastanın kendi karaciğerini uzun bir uğraştan sonra çıkararak yeni karaciğerin transplantasyonunu yaptık. Hastamızı yoğun bakıma aldıktan kısa bir süre sonra ekstube ettik. Fuat konuşmaya başlamıştı. Çok şükür Allah a ki; kronik karaciğer hastaları için de yeni bir kapı açılmıştı. Bu sadece bizim ülkemiz için değil, Ortadoğu, Kuzey Afrika ve yakın Asya için de bir ilk oluyordu. 9 Aralık 1988 de TRT bu olayı saat haberlerinde kronik karaciğer hastalarına müjde olarak ilk haber şeklinde dünyaya duyuruyordu. İşte bu heyecanladır ki; daha sonra 15 Mart 1990 da Çocuklarda Kısmi Karaciğer, 24 Nisan 1990 da erişkinde kısmi karaciğer(dünyada ilk)ve 16 Mayıs 1992 de aynı vericiden hem kısmi karaciğer hem de böbrek transplantasyonu(dünyada ilk) yaparak birçok hastaya tedavi imkanı sağlanmıştır. Başarı ekip işidir. Her başarının altında ekibin imzası vardır. Bu ekibin içinde bütün Türk Milleti vardır. Yani ülkemiz; demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti, bir bakıma odun ateşinin ışığından lazere gelmiştir. Yani Atatürk ve arkadaşlarıyla, aziz şehitlerimizin özlediği, asrın medeniyet düzeyine en azından Tıp ve bazı konularda ulaşabilmişiz. Elbette ki bunlar yetmez. Aslında Türk Milleti olarak, hafta 7 gün, gün 24 saat çalışmak durumundayız ki bir çok konuda medeniyete ulaşalım. Aksi halde medeniyet ateşi her an bizi yakabilir de yıkabilir de. Bu konuda üniversiteler öncü olmak zorundadır. Atamızın mirası Akıl ve Bilim dir 5

8 Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Ankara Hastanesi Organ Nakli Merkezi Hastanemizde kan bağı olan veya eşlerden olmak kaydıyla, kan grubu uyan, sağlık durumu uygun, gönüllü kişilerden alınan organlarla nakil programlarımız deneyimli ekibimizle başarı ile sürdürülmektedir. Bugüne kadar Ankara hastanemizde toplam 380 karaciğer, 1647 böbrek nakli gerçekleştirdik. 6

9 Başkent Üniversitesi Hastanesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı. Prof. Dr. Gökhan MORAY ın Bölüm Başkanlığında; (Sol Baştan) Uzm. Dr. Murat GARGOURİ, Uzm. Dr. Mahir KIRNAP, Prof. Dr. Gökhan MORAY, Uzm. Dr. Sema AKTAŞ, Uzm. Dr. Aydıncan AKDUR, Organ Nakli Koordinatörü Hatice AKKOÇ Karaciğer nakli olmuş 380 hastanın 168 ü çocuk, 212 i erişkin iken böbrek naklinde 1645 hastanın 162 si çocuk 1483 si erişkindir. Maalesef Türkiye de organ bağışının azlığı nedeni ile birçok hastanede olduğu gibi merkezimizde de kadavraya göre canlıdan karaciğer ve böbrek nakli daha fazla sayıda yapılmaktadır. Organ bağışının azlığına paralel olarak 1647 böbrek naklinin 1337 ü canlı, 308 sı kadavra; 380 karaciğer naklinin 100 sı kadavra 282 si canlıdır. Transplantasyonun başarısı; Yasa, Eğitim ve Koordinasyon konularının uyumuna bağlıdır. Temel amacımız; kadavradan organ bağışını artırmak olmalıdır, milyonlarca insan ölmekte ve transplant bekleme listelerinde yaşamlarını kaybeden binlerce hastayı kurtarabilecek sağlıklı organlar toprağa gömülmektedir. Merkezimizde; Kadavradan böbrek nakli için hastaların değerlendirilmesi ve uygun hastaların kadavra listesine kaydı ve kadavradan böbrek nakli, Canlı böbrek vericisi olan hastaların verici ve alıcı tetkik ve muayeneleri sonucu uygun hastalarda canlı vericili böbrek nakli, Canlı vericisi ile kan grubu ve doku uyuşmazlığı olan hastaların çapraz nakil listesine alınarak benzer sorun yaşayan alıcı verici çiftleri ile eşleştirilmesi sonucu çapraz böbrek nakli, Kadavradan karaciger nakli için hastaların değerlendirilmesi ve uygun hastaların kadavra listesine kaydı ve kadavradan karaciger nakli, Canlı karaciger vericisi olan hastaların verici ve alıcı tetkik ve muayeneleri sonucu uygun hastalarda canlı vericili karaciger nakli, Kalp nakli, Kornea nakli uygulamaları yapılmaktadır. Hazırlık sürecindeki tetkik, muayene ve nakil sonrası takip işlemlerinden SGK kapsamında fark ücreti alınmadan gerçekleşmektedir. 7

10 Uzm. Dr. Aydıncan AKDUR Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Neden Korkuyoruz; Bilinmeyen Yönleriyle Organ Bağışı 8 Bırakın toprak üzerinde bir parçanız kalsın ve bir insana hayat versin... Organ Nakli; (yabancı dildeki adıyla Transplantasyon) günümüzde başka hiçbir tıbbi çözüm olmadığı için, bir insanın organ ya da dokularının ihtiyacı olan başka bir insana, tedavi amacıyla nakledilmesi işlemidir. Bu sayede ölümcül durumdaki ya da beden işlevlerinin bir kısmını yerine getiremeyen hastanın sağlıklı bir yaşama kavuşması sağlanır. Organ bağışı; kişi hayatta iken, serbest iradesi ile tıbben yaşamı sona erdikten sonra doku ve organlarının başka hastaların tedavisi için kullanılmasına izin vermesidir.yasalara göre 18 veya üstünde bir yaşta olup akli dengesi yerinde olan herkes, Sağlık Müdürlükleri veya hastanelere ve organ nakliyle ilgili dernek ve kuruluşlara başvurarak, iki tanıkla birlikte, kendisi öldükten sonra organlarını bağışladığını belirten bir belgeyi doldurarak imzala-

11 masıyla ve bu belgeyi yetkili kurumlara teslim etmesiyle organ bağışı yapmış olur. Bu belgeler yetkili kurumlarca hazırlanmış olabileceği gibi, kendilerinin hazırladığı bir belge de olabilir. Ayrıca sürücü belgesi alan kişiler, belgede organlarımı bağışlıyorum bölümünü işaretlemiş olmakla, organlarını bağışlar. Organlarının tümü, biri ya da birkaçı bağışlanabilir. Bu seçenekler bağış belgelerinde vardır. Bağış Belgesi, yetkili sağlık kuruluşlarının kayıtlarına geçer. Kişi bu belgeyi yanında bulunduracak olursa, ölümü halinde bağış vasiyeti yerine getirilir. Kişi bağış kararı aldıktan sonra vazgeçebilir, bunun için belgesini imha etmesi veya yanında organlarını bağışlamadığını beyan eden bir belge taşıması yeterlidir. Organ bağışı yapmak istemediğini bir belge ile belirten kişiden hiçbir koşul altında organ alınması mümkün değildir. Organ bağışlamak tam anlamıyla kişinin iradesiyle ve gönüllü biçimde yapılan bir insani davranıştır. Toplumda her ölen kişiden organ nakli yapılabilir diye bilinir ama bu durum sanıldığı gibi değildir. Kadavradan organ nakli; genellikle trafik kazası, kurşunlanma, beyin kanaması vb. nedenlerle yoğun bakımda tedavisi devam ederken, beyin ölümü denilen geri dönüşümsüz beyin hasarı gelişmiş hastaların organları bağışlandığı takdirde yapılabilir. Kişi hastanenin herhangi bir kliniğinde bile ölmüş olsa, solunum cihazına bağlı değilse ve beyin ölümü olmamışsa bu kişilerden organ nakli yapılamaz. Beyin ölümünde komadan farklı olarak beyin fonksiyonları geri dönüşümsüz olarak kaybolmuştur ve yapılacak tüm tıbbi tedaviye rağmen kısa süre içinde tüm organlar işlevini yitirecektir. Bu kişiler artık tıbben ölüdürler ve bir daha hayata dönmeleri mümkün değildir. Kalbi ve akciğerleri solunum cihazlarına ve başka makinelere bağlı olduğu sürece çalışabilir. Beyin Ölümü Nedir? Bir uzman heyet tarafından karar verilir. Bu kurulda beyin cerrahi, anestezi ve reanimasyon, nöroloji ve kardiyoloji uzmanı yer alır. Dört kişilik ekipten hiçbiri, hastayı yatıran, durumunu takip eden doktorlardan değildir. Organ nakli yapan ekibin içinden bir doktor da bu dört kişilik ekipte yer alamaz.bu ekip, fizik muayene ile ve o ülkede o merkezde tıbbın en ileri olanakları içerisinde laboratuar tetkikleri yaparak beyin ölümü olduğuna karar verir ve bunu bir belge ile resmileştirir. Bu resmi belge hazırlanmadıkça beyin ölümü kesinlik kazanmamış sayılır ve kişinin organları asla alınamaz. Beyin ölümü tanısı konulan her hastanın organları alınabilir mi? sorusu kafaları karıştıran bir konudur. Organ nakli ile ilgili çıkartılmış yasalarda bu durum açıkça belirtilmiştir.ölen kişinin üzerinden organlarını bağışlamadığına dair bir belge çıkarsa hiçbir şekilde organları alınamaz. Kişinin üzerinden organlarını bağışladığına dair belge çıkması halinde veya herhangi bir belge çıkmazsa yakınlarının beyanı esas alınacaktır. Hayatta iken yakınlarına yapmış olduğu sözlü vasiyete göre yakınları organ bağışında bulunur veya bulunmaz. Bu durumda yakınları olumsuz yanıt verirse hiçbir şekilde o hastanın organları alınamaz. Organ bağış kartı olmasına rağmen aileden izin alınıyor olması neden organ bağış kartı dolduralım? sorusunu akıllara getirmektedir. Bu kartın önceden doldurulmasının en önemli sebebi hiç beklenmedik bir anda yakınını kaybettiğini öğrenen bir kişinin organ bağışı için karar vermesini beklemek zordur. Yakınlar ancak hayatta iken organlarını bağışladığını belirten kişiler için hızlı karar verebilmektedir. Aslında, organ bağış kartlarının, organ bağış kampanyaları gibi çalışmaların asıl amacı toplumu organ nakli hakkında bilinçlendirip, bir yakınımızı kaybettiğimiz anda onun organları ile kurtulabilecek hayatların var olduğunu daha önceden öğrenmemizi ve gerektiğinde de bu kararın daha hızlı alınabilmesini sağlamaktır. İnsanları organ bağışından korkutan bir başka konu ise bağış yapan bireyin hastane dışı ortamda hayatını kaybettiği zaman organlarının kullanılıp kullanılamayacağıdır. Örneğin; bir trafik kazası sırasında eğer organlarımı bağışlarsam bana gerekli müdahaleyi yapmazlar ve organlarımı alırlar korkusu çok yaygındır. Teknik olarak bu durum mümkün değildir. Kalbi durmuş kadavraların organları, kalp durduktan çok kısa bir süre sonra (yarım saat, bir saat) çıkartılmış ya da özel tıbbi önlemler alınmış olmaz ise kullanılamaz hale gelir. Bu durum hastanede yatan hastalar için bile güçlük yaratmaktadır, hastane dışındaki benzer durumlar pratik olarak alınmasını imkânsız hale getirmektedir. Birçok insan bağışladığı organların öldükten sonra para ile veya bir menfaat karşılığında nakil edileceğinden korkmaktadır. Bu durum 2238 sayılı yasaya göre yasaktır ve yapanlar çok ciddi bir şekilde cezalandırılırlar. Kadavra donörlerden elde edilen organlar Sağlık Bakanlığının Ulusal Koordinasyon Sistemi aracılığı ile ülkemizdeki tıbben acil ve doku uyumuna göre en uygun alıcıya nakledilir. Görsel medyaya yansıyan organ ticareti haberleri tek organını para ile satan canlı donörleri kastetmektedir. Bu durumun organ bağışı ile bir ilişkisi yoktur ve ülkemizde yasal değildir. Organ bağışının dinen bir sakıncası var mı? konusunda birçok kişi farklı yorumlar yapmıştır. Ancak büyük dinlerin tamamı organ bağışını onaylamakta hatta desteklemektedir. Kuran-ı Kerim de de kim bir insana hayat verirse onun tüm insanlara hayat vermişçesine sevap kazanacağı beyan olunmaktadır (Maide suresi, ayet32). Prof. Dr. Mehmet Haberal ın 1980 yılında yaptığı başvuru üzerine, Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu 3 Mart 1980 tarihinde bu konu ile ilgili bir karar almış ve bu karada organ naklinin caiz olduğu vurgulamıştır. Bu karar tüm islam alemine öncülük etmiştir.karara göre; Zaruret (İnsanın elinde olmayarak hâsıl olan sebep) halinin bulunması, Hastalığın bu yolla tedavi edileceğinin doktor tarafından onaylanması, Doku ve organ veren kişinin bu işlem sırasında ölmüş olması, Verilen doku ve organ karşılığında hiçbir ücret alınmamış olması, Tedavi edilen hastanın da yapılacak nakle razı olması durumunda caizdir, denmiştir. Kadavra vücuduna saygı; organlarını bağışlayan kişinin organları alındıktan sonra kadavranın vücut bütünlüğü ameliyat ekipleri tarafından korunmaktadır. Ameliyat izi haricinde vücudunda her hangi bir bozukluk oluşmaması için özen gösterilmektedir. 9

12 Uzm. Dr. Mahir Kırnap Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Organ Bağışında Ne Durumdayız? Dünyada, organ nakli yapılmazsa yaşamı ölümcül tehlike altında olan 1 milyara yakın insan yaşamaktadır. Sağlık Bakanlığı nın son verilerine göre, bu sayının 30 binini ülkemiz yurttaşları oluşturmaktadır. Organ bağışı ise her geçen yıl bir önceki yıla göre yaklaşık katı artış göstermesine ragmen bu artış halen çok yetersiz durumdadir. Ülkemizde yılda maksimum kişiye kadavra ve canlı vericiden organ nakli yapılırken, geri kalanlar maalesef kaderlerine terk edilmektedir. Yapılan nakillerin ise %70 i canlı vericiden sağlanırken sadece %30 u kadavradan sağlanmaktadır. Dünya rakamlarına bakacak olursak Karaciğer naklinde canlı vericiden yapılan nakil sayısı; milyonda nüfus başına İspanya da 0.6, İtalya da 0.3 iken, Türkiye de 5.5 oranındadır. Kadavra karaciğer nakil sayısı ise; milyon nüfus başına İspanya da 23, İtalya da 17 iken Türkiye de sadece 5.5 düzeyindedir. Böbrek nakillerinde dünyada canlı vericiden böbrek nakli sayısı; milyon nüfus başına İspanya da 3.4, İtalya da 2.2 iken, Türkiye de 17.7 dir. Kadavra böbrek nakli ise milyon nüfus başına İspanya da 45, İtalya da 27, iken Türkiye de sadece 5.7 dir. Bu rakamların bize gösterdiği veri şudur ki; gelişmiş ülkelerdeki nakillerde kadavradan yapılan nakiller ön plana çıkarken ülkemizde maalesef kadavra bağış oranının çok yetersiz olması sebebiyle nakiller canlı vericilerden yapılmaktadır. Eldeki verilere göre; bugüne kadar dünya genelinde yaklaşık böbrek, karaciğer ve kalp nakli yapılmıştır. 10

13 Dünya da Organ Nakli Eldeki verilere göre; bugüne kadar dünya genelinde yaklaşık böbrek, karaciğer ve kalp nakli yapılmıştır. Organ nakli olmayi bekleyen hasta sayisi ise 1 milyara yakındır. Bu artış hızında, ölümcül trafik kazalarından sadece organ nakli ile iyileşecek insanların kurtulması ve tıptaki teknolojik gelişmelere bağlı olarak daha çok hastalığa organ nakli yapılabilir olması rol oynar. Türkiye de Organ Nakli Türkiye de organ nakli ile ilgili çalışmalar 1970 li yılların başlarında, Prof. Dr. Mehmet Haberal tarafından, Hacettepe Üniversitesi nde deneysel çalışmalar ile başlatıldı yılında biri Ankara, biri de İstanbul da olmak üzere 2 adet kalp nakli ameliyatı gerçekleştirilmiş, ancak istenilen sonuçlar alınamamıştı. 3 Kasım 1975 te, Dr. Haberal ve ekibinin Hacettepe Üniversitesi nde, Türkiye de ilk başarılı canlı akrabalar arası anneden oğluna yaptıkları böbrek nakliyle, Türkiye de gerçek anlamda organ naklinin başladığı gün olarak tarihe geçti. Aynı ekip, 10 Ekim 1978 tarihinde Eurotransplant aracılığı ile yurt dışından getirtilen bir kadavra böbrek ile ilk kadavra kaynaklı organ nakli ameliyatını gerçekleştirdi. 3 Haziran 1979 yılında Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkındaki 2238 sayılı kanun yasalaştı. Kanunun çıkmasından yaklaşık 2 ay sonra, 27 Temmuz 1979 da, Dr. Haberal ve ekibi, trafik kazasında ölen bir vatandaşımızın böbreğini alarak Türkiye de ilk yerli kadavra kaynaklı böbrek nakli ameliyatını gerçekleştirdiler. Dr. Mehmet Haberal 1980 yılında, Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Vakfı nı kurdu; 1985 te de Organ Nakli Hastanesi hizmete girdi. Dr. Haberal, bu tarihten sonra ekibi ile birlikte organ nakli çalışmalarını, Başkent Üniversitesi nin temelini oluşturan bu vakıf hastanesinde sürdürdü. Bu tarihlerde kadavradan alınan böbreklerin en fazla 48 saat muhafaza edilebileceği düşünülüyordu. Dr. Haberal Eurotransplant aracılığı ile Türkiye ye gelen ve soğuk iskemi zamanı, yani saklanma süresi 111 saat olan bir böbreği başarı ile nakletti. Bu uygulama dünya organ nakli alanında geniş yankı uyandırdı. Böylece böbreklerin ülkeler, hatta kıtalar arasında, uygun alıcıya ulaşmak üzere, rahatlıkla gönderilebilmesinin yolu açıldı. Türkiye nin de içinde bulunduğu Orta Doğu ülkeleri arasında organ nakli alanında bilimsel anlamda bir işbirliği yapılması, bu ülkelerde organ nakli faaliyetlerinin gelişmesine, Orta Doğu ülkelerinin seslerini tüm dünyada duyurabilmelerine yardımcı olacağını düşünen Dr. Haberal ve arkadaşları 1987 yılında MESOT u, Orta Doğu Organ Nakli Derneği ni kurdular. Dernek, 1988 yılında başlamak üzere her 2 yılda bir, yalnızca Orta Doğu ülkelerinden değil, tüm dünyadaki organ nakli ile ilgilenen bilim adamlarının katıldığı bilimsel kongreler düzenledi. Karaciğer nakli Dünyada 1967 yılından bu yana karaciğer nakli uygulamaları başlamıştı ve her geçen yıl daha iyi sonuçlar elde edilerek devam etmekteydi. Türkiye de de çok sayıda karaciğer nakli bekleyen ve karaciğer yetmezliği sonucu hayatını kaybeden vatandaşlarımız vardı. Dr. Haberal ve ekibi, 8 Aralık 1988 tarihinde Türkiye nin ilk karaciğer nakli ameliyatını, Türkiye Organ Nakli ve Yanık Tedavi Vakfı Hastanesi nde gerçekleştirdi. Artık Türkiye de organ nakli uygulamaları hız kazanmış ve bağışlanan kadavra organlar hangi kentte olursa olsun, uygun merkezlere ulaştırılarak hastalara nakledilmeye başlamıştı yılında Dr. Haberal başkanlığında, Türkiye Organ Nakli Derneği kuruldu. Bu dernek, her 2 yılda bir uluslararası katılımlı kongreler düzenledi, 7. si geçen yıl yapılan kongrelerin dışında bir çok panel ve sempozyum da derneğin bilimsel faaliyetleri arasında yer aldı. Derneğin temel amacı halkı bilinçlendirmekti. Konu hakkında televizyon ve radyo programları düzenlenmesini ve bu programlara konunun uzmanı bilim adamlarının katılmasını sağladı. Okullarda paneller düzenledi, belirli aralıklarla organ nakli kampanyaları yapılmasını sağladı. Bu arada Türkiye nin değişik illerinde organ nakli merkezleri kurulmuş ve uygulamalar başarı ile devam etmekteydi, ancak tüm dünyada olduğu gibi organ bekleyen hasta sayısı çok, ancak bu hastalara nakledilebilen organ sayısı yetersizdi. Böbrek hastalarına kadavra böbrek naklinin yanı sıra canlı akrabalar arası böbrek nakli seçeneği de sunulabiliyordu. Böyle bir seçenek karaciğer hastaları için de çok önemliydi, üstelik bu hastaların böbrek hastalarında olduğu gibi, hemodiyaliz ya da periton diyalizi şeklinde alternatif bir tedavi şansları da yoktu yılında dünyada canlı donörden kısmi karaciğer nakli uygulamaları başladı ve bundan 1.5 yıl sonra Türkiye de de ilk kez Mart 1990 da anneden çocuğa karaciğerinin bir kısmı alınarak Dr. Haberal ve ekibi tarafindan nakledildi. Bu ameliyat Türkiye için önemli bir dönüm noktasıydı, artık karaciğer hastaları da sağlıklarına kavuşabilmek için sadece kadavradan bağış beklemeyeceklerdi. Yani, hastalara canlı akrabalar arası kısmi karaciğer nakli seçeneği de sunulmaya başlandı. Bir ay sonra aynı ekip erişkin hastada da bu ameliyatı gerçekleştirdi. Dünyada ilk kez, 1992 yılında karaciğer ve böbrek yetmezliği bir arada bulunan bir hastaya annesinden hem kısmi karaciğer hem de böbrek nakli ameliyatı yapıldı. Dr. Haberal ve ekibinin yaptığı bu ameliyat dünya literatüründe bir ilk olarak yer aldı, daha sonra benzer uygulamalar dünyanın çeşitli ülkelerinde yapılmaya başlandı. Bugüne kadar, toplam 1647 böbrek, 380 karaciğer hastası Dr. Mehmet Haberal ve ekibince ameliyat edildi. Bu süreç zarfında Türkiye de böbrek nakli yapılan merkez sayısı 59 a, karaciğer nakli yapılan merkez sayısı 35 e, Kalp ve Akciğer nakli yapılan merkez sayısı ise 16 ya ulaştı. Ülkemizde 2010 yılı sonunda toplamda yaklaşık böbrek, 1025 karaciğer nakli ameliyatı başarı ile gerçekleştirildi. Türkiye, şu aşamada organ nakli konusunda bilimsel anlamda, gelişmiş ülkelerle boy ölçüşebildiği gibi, belirli konularda onların önüne geçmiş durumdadır. Ancak bu ülkelerde de sorun olan bir olgu, ülkemizde de karşımıza çıkmaktadır. Organ nakli ihtiyacı duyulan son dönem organ hastası çok fazladır ve her geçen yıl bu hastalara yenileri eklenmektedir. Başka bir deyişle, hasta çok fakat yeteri kadar organ yok. Bu sorun da ancak toplumumuzun yakın ilgisiyle çözülebilecektir. 11

14 Hatice Akkoç BÜTF Ankara Hastanesi Organ Nakli Koordinatörü Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Sistemi Türkiye de ilk Böbrek Nakli 3 Kasım 1975 de Sayın Hocam Prof. Mehmet HABERAL tarafından yapıldığında, henüz ülkemizde organ nakli yasası yoktu. Konu hakkındaki yasal boşluk organ nakline engel olabilirdi. Bu nedenle Prof. Dr. Mehmet HABERAL 1979 da 2238 sayılı organ nakli yasasının çıkmasına öncülük etmiştir. Bununla birlikte Türkiye; İtalya dan sonra, organ nakli yasası olan 2. ülkedir. Bu kanundan özetle bahsedersek; Organ Ve Doku Alınması, Saklanması Ve Nakli Hakkında Kanun Kanun Numarası: 2238 Kabul Tarihi: 29/05/1979 Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi: 03/06/1979 Yayımlandığı Resmi Gazete Sayısı: I. Bölüm: Genel Hükümler Amaç: Madde 1 - Tedavi, teşhis ve bilimsel amaçlarla organ ve doku alınması, saklanması, aşılanması ve nakli bu kanun hükümlerine tabidir. Kapsam: Madde 2 - Bu Kanunda sözü edilen organ ve doku deyiminden, insan organizmasını oluşturan her türlü organ ve doku ile bunların parçaları anlaşılır. Oto - grefler, saç ve deri alınması, aşılanması ve nakli ile kan transfüzyonu bu kanun hükümlerine tabi olmayıp, yürürlükte bulunan sağlık yasaları, tüzükleri, yönetmelikleri ve tıbbi deontoloji kuralları çerçevesinde gerçekleştirilir. Madde 3 - Bir bedel veya başkaca çıkar karşılığı, organ ve doku alınması ve satılması yasaktır. Madde 4 - Bilimsel, istatistiki ve haber niteliğindeki bilgi dağıtımı halleri ayrık olmak üzere, organ ve doku alınması ve verilmesine ilişkin her türlü reklam yasaktır. II. Bölüm: Yaşayan Kişilerden Organ Ve Doku Alınması Yaş Ve Nitelik: Madde 5 - Onsekiz yaşını doldurmamış ve mümeyyiz olmayan kişilerden organ ve doku alınması yasaktır. Muvafakat: Madde 6 - Onsekiz yaşını doldurmuş ve mümeyyiz olan bir kişiden organ ve doku alınabilmesi için vericinin en az iki tanık huzurunda açık, bilinçli ve tesirden uzak olarak önceden verilmiş yazılı ve imzalı veya en az iki tanık önünde sözlü olarak beyan edip imzaladığı tutanağın bir hekim tarafından onaylanması zorunludur. Bilgi Verme Ve Araştırma Yükümlülüğü: Madde 7 - Organ ve doku alacak hekimler: a) Vericiye, uygun bir biçimde ve ayrıntıda organ ve doku alınmasının yaratabileceği tehlikeler ile, bunun tıbbi, psikolojik, ailevi ve sosyal sonuçları hakkında bilgi vermek; b) Organ ve doku verenin, alıcıya sağlayacağı yararlar hakkında vericiyi aydınlatmak; c) Akli ve ruhi durumu itibariyle kendiliğinden karar verebilecek durumda olmayan kişilerin vermek istedikleri organ ve dokuları almayı reddetmek; d) Vericinin evli olması halinde birlikte yaşadığı eşinin, vericinin organ ve doku verme kararından haberi olup olmadığını araştırıp öğrenmek ve öğrendiğini bir tutanakla tespit etmek; e) Bedel veya başkaca çıkar karşılığı veya insancıl amaca uymayan bir düşünce ile verilmek istenen organ ve dokuların alınmasını reddetmek; f) Kan veya sıhri hısımlık veya yakın kişisel ilişkilerin mevcut olduğu durumlar ayrık olmak üzere, alıcının ve vericinin isimlerini açıklamamak; Zorundadırlar. Alınamayacak Organ Ve Dokular: Madde 8 - Vericinin yaşamını mutlak surette sona erdirecek veya tehlikeye sokacak olan organ ve dokuların alınması, yasaktır. Tahlil Ve İnceleme Yapma Zorunluluğu: Madde 9 - Organ ve doku alınması, aşılanması ve naklinden önce verici ve alıcının yaşamı 12

15 ve sağlığı için söz konusu olabilecek tehlikeleri azaltmak amacıyla gerekli tıbbi inceleme ve tahlillerin yapılması ve sonucunun bir olurluluk raporu ile saptanması zorunludur. Organ Ve Doku Almaya, Saklamaya, Aşılamaya Ve Nakline Yetkili Sağlık Kurumları: Madde 10 - Organ ve doku alınması, saklanması, aşılanması ve naklinin, bu işler için gerekli uzman personele, araç ve gerece sahip sağlık kurumlarınca yapılması zorunludur. III Bölüm: Ölüden Organ Ve Doku Alınması Ölüm Halinin Saptanması: Madde 11 - Bu Kanunun uygulanması ile ilgili olarak tıbbi ölüm hali, bilimin ülkede ulaştığı düzeydeki kuralları ve yöntemleri uygulanmak suretiyle, biri kardiyolog, biri nörolog, biri nöroşirürjiyen ve biri de anesteziyoloji ve reanimasyon uzmanından oluşan 4 kişilik hekimler kurulunca oy birliği ile saptanır. Hekimlere ilişkin yasak işlemler: Madde 12 - Alıcının müdavi hekimi ile organ ve doku alınması, saklanması, aşılanması ve naklini gerçekleştirecek olan hekimlerin, ölüm halini saptayacak olan hekimler kurulunda yer almaları yasaktır. Organ naklinin yasal bir zemine oturtulmasından sonra, amaç kadavradan yapılan organ bağışlarını artırmaktır. Kadavradan organ nakli sayısı bir gelişmişlik göstergesidir. Amerika ve Avrupa ülkelerine baktığımızda milyon nüfus başına düşen organ bağışı Amerika da 22, Avrupa da 33 tür. Oysa ülkemiz de bu oran yani milyon nufüs başına düşen organ bağışı sadece 3 tür. Ülkece canlıdan yaptığımız nakil sayısı kadavranın dört katıdır. Organ bağışlarını artırmak için diğer ülke modellerinde de olduğu gibi, bir sisteme ihtiyacımız vardı. İşte bunun için Sağlık Bakanlığı 1 Haziran 2000 tarihinde çıkardığı Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği ile Doku ve Organ Nakli Ulusal Koordinasyon Sistemi ni kurmuştur. Bu sistemin işlemesi için de Doku ve Organ Nakli Ulusal Koordinasyon Merkezi kurulmuştur. Bu merkeze bağlı, doktor ve hemşirelerden oluşan Organ Nakli Koordinatörlerinin görev yaptığı 9 tane bölge koordinasyon merkezi vardır ve Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri ne bağlı olarak çalışmaktadır. Ulusal Organ Ve Doku Nakli Koordinasyonunu oluşturanlar; Sağlık Bakanlığı Kanun ve Yönetmenlik Ulusal Koordinasyon Sistemi Ulusal Koordinasyon Merkezi Bölge Koordinasyon Merkezi Nakil Hastaneleri Donör Hastaneleri Organ ve Doku Nakli Bilgi İşlem Merkezi Bilgisayar Programı Ulusal Organ Bekleme Listesi Nakil Merkezleri doku ve organ nakli bekleyen hastaların tüm bilgilerini Ulusal Bekleme Listesine kaydetmek zorundadır. Ulusal bekleme listesinde kaydı olmayan hastaya kadavradan nakil yapılamaz. Organ nakli olmak isteyen hasta istediği nakil merkezine kaydını yaptırabilir ve istediği zaman da nakil merkezini değiştirme hakkına sahiptir. Organ Dağıtımı Neye Göre Yapılır? Organ ve doku dağıtımı, Ulusal Koordinasyon tarafından Hazırlanan ve Bakan Onayı ile yürürlüğe giren bir Organ ve Doku Dağıtımı Yönergesi ne göre yapılır. Her organın dağıtım kuralları belirlenmiştir. Ulusal doku ve organ nakli koordinasyon merkezinde alıcı bilgileri ile donör (verici) bilgileri eşleştirilir, organ en uygun kişiye gider ve organ nakli gerçekleşir. Donör merkezinden alıcı merkezine ulaştırılmasında gerekli ulaşım aracının temini Ulusal Koordinasyon Merkezi nin sorumluğundadır. Organ naklinin koordinasyonu ise başından sonuna kadar Organ nakli Koordinatörlerinin sorumluluğundadır. Organ Nakli Koordinatörünün Görevleri 28/05/2008 tarihli Ulusal Doku ve Organ Koordinasyon sistemi yönergesine göre; Beyin ölümü tespiti yapabilecek yoğun bakım servisine sahip her hastanede bir organ ve doku nakli koordinatörü ile bir yardımcısı bulunması zorunludur. Görevleri; Ulusal Koordinasyon Sistemi içinde yer alan birimler arasındaki koordinasyonu sağlamak Potansiyel vericiler için 24 saat icapçı olarak hazır bulunmak ve verici adaylarını tespit etmek Kendi merkezinde tespit edilen verici adayının yoğun bakım ünitesinde destek tedavinin sürdürülmesini sağlamak Beyin ölümü şüphesi halinde, Beyin ölümü kurulunu oluşturan hekimlerin vaka başına intikallerini ve beyin ölümü tanısının kesin olarak konmasını, beyin ölümü tutanağının beyin ölümü kriterlerine göre ve kurallara uygun biçimde düzenlenmesini sağlamak Verici adayının ailesiyle görüşe, kanuna göre gerekiyorsa, verici ailesinden izin almak, organ ve doku bağış belgesinin onaylamasını sağlamak, Organ ve dokunun çıkarılmasını ilgili cerrahlarla işbirliği yaparak organize etmek. Alınan organ ve dokunun ilgili alıcı merkeze naklini sağlamak, oradaki ilgili personele ulaşarak organ ve doku ile alıcının kolayca buluşturulmasını sağlamak, Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Merkezinden kendi merkezine teklif edilen organ ve dokuları değerlendirmek amacıyla ilgili transplantasyon hekimleriyle iletişim kurarak doku veya organı kabul veya reddetmek, Organ nakli merkezinde bekleme listelerini oluşturmak, güncellemek ve Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Merkezine bildirmek, Organ ve Doku kaynağı merkezlerinde beyin ölümü oluşan her hastayı Bölge ve Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Merkezlerine bildirmek, Potansiyel verici tespitini arttırıcı faaliyetlerde bulunmak, Organ bağış kampanyaları düzenlemek, Hastane personeline ve halka eğitim vermek, Organ ve doku nakli koordinatör yardımcısına organ ve doku nakli ile ilgili yaptığı planlarda görev vermek ve kontrol etmek, Bakanlık tarafından organ ve doku nakli konusunda düzenlenecek her türlü eğitim ve kampanyalara bölgesinde iştirak etmek ve destek vermek, ile görevli ve sorumludur. 13

16 Doç. Dr. Feza Y. KARAKAYALI Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Organ naklinde verici ameliyatı Canından can verenler 14

17 Değişik nedenlerle hayati öneme sahip organları işlev göremez duruma gelmiş hastalarda organ nakli, hastanın hayatını kurtaracak tek tedavi yöntemidir. Diğer tarafta, maalesef birçok insan hergün trafik kazası, beyin kanaması vs gibi nedenlerle hayatını kaybetmekte ve vücutlarında bulunan sağlam organlar ile birlikte toprağa gömülmektedir. Burada ideal olan tartışmasız, ölen insanların bağışlamış olduğu organların kullanılarak hastaların sağlıklarına kavuşturulmasıdır. Ancak gelişmiş ülkelerde bile organ bağış oranları, organ bağışına gereksinim duyan hastaların sayısına yetişememektedir. İşte bu nedenle canlı donörlerin(vericilerin) kullanımı bir zorunluluk olarak kabul edilmistir. Dünyada ilk canlı donörden başarılı böbrek nakli ameliyatı 1954 yılında Joseph Murray tarafından ABD de gerçekleştirilmiştir. Henüz bağışıklık sistemini baskılayacak etkin ilaçların olmadığı o dönemde yapılan bu böbrek nakli, başarısını alıcı ve vericinin eş yumurta ikizleri olmasına borçludur. Dünyada ilk başarılı canlı donörden karaciğer nakli ameliyatı ise 1989 ylında Rai tarafından gerçekleştirilmiştir. Türkiye de ilk başarılı organ nakli 3 Kasım 1975 tarihinde Prof. Dr. Mehmet Haberal tarafından, anneden alınan bir böbreğin oğluna nakledilmesi ile gerçekleşti. Prof. Haberal, ülkemizdeki ilk başarılı karaciğer nakli ameliyatını 1988 yılının Aralık ayında gerçekleştirmiş ve bundan yaklaşık 1.5 yıl sonra Mart 1990 da Türkiye de ilk kez canlı donörden karaciğer nakli ameliyatını yapmıştır. Prof. Haberal ın Nisan 1990 tarihinde gerçekleştirdiği erişkin hasta için canlı donörden kısmi karaciğer nakli ameliyatı ise sadece ülkemizde değil, Avrupa, Orta Doğu ve Afrika daki ilk olma özelliğini taşımaktadır. Günümüzde canlı donörden yapılan organ nakilleri özellikle böbrek ve karaciğer için rutin bir uygulama halini almıştır. Ancak kalp, akciğer gibi bazı organların canlı donörlerden naklinin mümkün olmadığı ve bu organları bekleyen hastaların tek şansının ölümden sonra yapılan organ bağışları olduğu gerçeği asla unutulmamalıdır. Aslında hekimlerin hastalarını tedavi ederken öncelikli kurallarından birisi primum non nocere, yani ilk olarak, zarar vermemek ilkesidir. Canlı donörden yapılan organ nakillerinde ise tamamen sağlıklı bir kişiye majör bir cerrahi işlem uygulanmaktadır. Yapılan ameliyat o kişinin değil, bir başka kişinin sağlığı ile ilgili olmakta ve bir başka kişiyi tedavi edebilmeyi amaçlamaktadır. Bu yönüyle, organ nakilleri, özellikle de canlı donörden yapılanlar tıp alanında yer alan tüm tedavi uygulamalarından önemli bir farklılık göstermektedir. İşte bu nedenle organ nakli kendine özel yasaları olan, farklı etik kuralların da işin içine girdiği özel bir alandır. Burada amaç donöre mümkün olan en az riski yüklemek olmalıdır. Canlı vericili böbrek naklinde donörün 2 böbreğinden birisi, karaciğer naklinde ise donörün karaciğerinin sağ yada sol lobu, alıcıya nakledilmek üzere çıkarılmaktadır. Burada donörlerin seçimi ve ameliyat aşamasına kadar yapılan hazırlıklar çok önem taşımaktadır. Canlı karaciğer ve böbrek donörü olabilmenin ortak bazı özellikleri olmakla birlikte, her organ için titizlikle üzerinde durulması gereken farklı özellikler de bulunmaktadır. Böbrek Donörü Sonuç olarak bu ameliyata maruz kalan böbrek vericisi hayatının geri kalan kısmına tek böbrek ile devam edecektir. Canlı vericili böbrek nakli ameliyatlarının çok uzun zamandır uygulanıyor olması nedeniyle bu konuda bir bilgi birikimi oluşmuştur. Bugüne kadar yapılan çalışmalar tek böbrek ile kalmanın kişinin hayatında bir risk faktörü olmadığını göstermektedir. Sağlıklı bir kişiden alınan sağlıklı bir böbrek, eş zamanlı olarak ameliyata alınan ve daha önceden yapılan çalışmalarla uygun ve uyumlu olduğu belirlenmiş olan alıcıya nakledilmekte, böbrek nakledilene kadar sadece dakikalarla sınırlı sürelerde bekletilmekte, bu nedenlerle de canlı donörlerden yapılan böbrek nakillerinin sonuçları kadavra donörlerle kıyaslandığında çok daha yüz güldürücü olmaktadır. Bu ameliyatlarda genellikle böbrek alıcının vücuduna nakledildiğinde aynı anda çalışmaya başlamakta, idrarın gelişi daha ameliyat masasında iken gözlenmektedir. Oysa kadavra donörlerden yapılan nakillerde hastanın idrar çıkarmaya başlaması günler hatta haftalar sonrasına kadar gecikebilmekte, hastanın bu dönemde diyaliz tedavisine devam etmesi gerekebilmektedir. Mevcut organ nakli yasamız, canlı donörden yapılan ameliyatları akrabalar arasında sınırlamıştır. Ancak 4. dereceye kadar kan ve kayın akrabalığı olması durumunda kişiler organlarını yakınlarına verebilirler. Aslında burada oldukça geniş bir akrabalık bağı ilişkisi tarif edildiğinden, hasta ve hasta yakınlarının birçok seçeneği değerlendirme şansı doğmaktadır. Bunun dışında eşler, evliliklerinde 2 seneyi tamamladıktan sonra birbirlerine organ donörü olabilmektedir. Bunların ötesinde akrabalık bağı olanlar ya da akrabalık bağı olmamasına karşın organını bağışlamak isteyenler, örneğin çok yakın arkadaş gibi, için de Sağlık Bakanlığı denetiminde oluşturulmuş olan etik kurullara başvurulması gerekmektedir. Etik kurulun uygun görmesi durumunda akraba olmayanlar arasında da organ bağışı mümkün olabilmektedir. Böbrek naklinde önemli kuralların başında kan grubu uyumu gelmektedir. Her ne kadar kan grubu uyumsuz nakiller ile ilgili çalışmalar ve uygulamalar olsa da, bu durumda organı reddetmemesi için alıcıya normalin çok üzerinde tedavi uygulanması gerekmektedir. Bu tedaviler çok yüksek maliyetli olmasının yanı sıra alıcıya yüklenen bazı riskleri de beraberinde getirmektedir, üstelik sonuçlarda kan grubu uyumlu nakillere göre daha kötüdür. Kan grubu dışında bakılan diğer bir özellik doku uyumudur, alıcı ve vericinin doku uyumu ne kadar fazla ise transplantasyonun özellikle uzun dönem başarısı da o kadar iyi olmaktadır. Günümüzde geliştirilen immünsupresif ilaçlar ile doku uyumu eskiye göre önemini büyük ölçüde yitirmiştir. Böbrek nakli donör adayı olarak başvuran hastada kan grubu uyumu var, akrabalık bağı kanunlara uygun düzeyde ise çok detaylı bir araştırma başlatılır. Burada kritik karar ve- 15

18 rilmesi gereken noktalardan birisi de kişinin bu kararı tamamen kendi özgür iradesi ile hiçbir etki ve baskı altında kalmadan vermiş olduğuna ikna olunmasıdır. Donör adayı, tıbbi özgeçmişinin detaylı sorgulanmasından sonra (geçirdiği hastalıklar, ameliyatlar, bilinen hastalıkları, kullanmakta olduğu tedaviler, ailesinde bilinen hastalıklar, alkol, sigara gibi alışkanlıkları) ayrıntılı olarak tüm organ ve sistemlerini kapsayacak şekilde muayene edilir. Muayenenin normal olması ve hastanın geçmişinde donör olmaya engel olacak bir hastalığının olmaması durumunda, alıcı ile arasında doku uyumsuzluğu olup olmadığının anlaşılması için cross match adı verilen tetkik yapılır, burada donörün kanında bulunan lenfositler alıcının serumu ile laboratuar ortamında karşılaştırılır ve oluşacak reaksiyona bakılır, pozitif sonuç alınması transplantasyon için kontrendikasyon oluşturur. Kan ve idrar tahlilleri yapılır, elektrokardiyografi ve akciğer grafisi çekilir. Böbrek fonksiyonlarını daha iyi değerlendirebilmek amacı ile 24 saat idrarı toplanır, kreatinin klerensine ve idrarda protein kaçağının olup olmadığına bakılır. Adım adım devam edilen bu testlerde aday sağlıklı bulunursa daha ileri tetkiklere geçilir, sintigrafi ile her 2 böbreğin süzme fonksiyonu ayrı ayrı değerlendirilir. Kontrastlı çekilen karın bilgisayarlı tomografisi (BT) ile hem karın içi diğer organlar değerlendirilirken, hem de böbreklerin yapısı, damarları, boşaltım sistemleri ile ilgili ayrıntılı bilgilere ulaşılmış olunur. Son yıllarda BT anjiyografi, hem konvansiyonel anjiyografinin, hem de intravenöz pyelografinin yerini alan tetkik olmuştur. Gereken durumlarda daha ayrıntılı bir değerlendirme için donör adayı kardiyoloji, göğüs hastalıkları, kadın doğum hastalıkları, üroloji, psikiyatri uzmanları tarafınca da muayene edilir. Sayılan tüm bu tetkik ve incelemelerin normal olması durumunda kişinin böbrek nakli donörü olabileceği kabul edilir. Canlı donör olabilmek için 18 yaşını doldurmuş olmak ve zeka düzeyinin kendi kararlarını verebilecek düzeyde olması gerekmektedir. Üst yaş sınırı ise tartışmalıdır, yukarıda sayılan tüm tıbbi incelemelerden sorunsuz olarak geçmiş tüm erişkinler canlı donör adayı olarak kabul edilebilirse de, artan yaş ile birlikte organların da yaşlanacağı gerçeği göz ardı edilmemelidir. Böbrek fonksiyonları tamamen normal olsa da diyabetik olmak kişinin böbrek donörü olması için kontrendikasyondur. Eskiden kesin kontrendikasyon olarak kabul edilen hipertansiyon varlığı, böbrekte taş varlığı günümüzde belli şartlarda kabul edilebilir özellikler arasında kabul edilmektedir. Bunların dışında donör adayında enfeksiyonların varlığı, özgeçmişinde malignansi tanısı almış olması, yine donör olmasını engelleyecek faktörlerdir. İlk laparoskopik donör nefrektomi ameliyatı 1995 yılında Ratner ve ark tarafınca gerçekleştirilmiş, aradan geçen yıllar içinde birçok merkezin uyguladığı bir ameliyat yöntemi olarak kabul görmüştür. Bu yöntemi benimseyen merkezler, ameliyat sonrası ağrının daha az olduğunu, hastanede yatış ve kişinin işine dönüş süresinin kısaldığını ve özellikle de kozmetik sonuçların çok daha iyi olduğu iddiaları ile yöntemi savunmuştur. Ancak bizim de genel olarak uyguladığımız, küçük insizyon ile yapılan açık donör nefrektomilerde de sayılan bütün bu avantajlar geçerli olmakla birlikte, gerek donör gerekse çıkarılan böbrek açısından daha güvenli bir cerrahi prosedür uygulanmış olmaktadır. Karaciğer Donörü Karaciğer nakli bekleyen hastaların böbrek hastalarına göre önemli bir dezavantajı vardır, bu hastalar için hemodiyaliz ya da periton diyalizi gibi alternatif bir tedavi yöntemi olmadığından kendilerine uygun bir organ bulunup nakil yapılmazsa, yaşamlarını kaybetme gerçeği ile karşı karşıya kalmaları kaçınılmazdır. Kadavradan karaciğer nakli bekleyen hastaların büyük çoğunluğu bekleme döneminde hayatlarını kaybetmektedir, bu sorun organ bağışı oranlarının çok düşük olduğu ülkemizde büyük önem kazanmaktadır. Yani burada canlı donörlerin varlığı gerçek anlamda hayat kurtarıcı olmaktadır. Bu yöntemle alıcının genel durumu çok bozulmadan, planlı ve hazırlıklı bir ameliyat yapılması da sağlanmış olacağından ameliyatın başarı şansı artmaktadır. Canlı vericili karaciğer naklinde böbrek donörlerinde sayılan genel prensiplerin hepsi geçerlidir, ancak karaciğer nakli ameliyatı çok daha majör ve komplike bir cerrahi işlemdir. Karaciğer donörlerinde de kan grubu uyumu aranmakla birlikte, doku grubu uyumu aranmaz. Böbrek nakli donörlerinden farklı olarak, burada 2 adet organın birisinin alınması söz konusu değildir, tek olan organ ikiye bölünerek bir kısmı nakledilmek üzere çıkarılmaktadır. O nedenle hacimsel bazı hassas hesaplamalar devreye girer, çıkarılan ve nakledilecek karaciğer dokusu, alıcının vücud ağırlığına göre hesaplanmalıdır, olması gerekenden daha küçük hacimde greftin çıkarılması ve nakledilmesi, alıcıda small for size sendromu gibi hayatı tehdit edebilecek komplikasyonları beraberinde getirebilir. Tabi alıcıya yeterli hacimde greft çıkarılırken daha önemlisi, donörü riske sokmayacak düzeyde karaciğer dokusunun geride bırakılmasıdır. Bu hacim ölçümleri BT eşliğinde gerçekleştirilir. Genel kabul edilen oranlar alıcıya kendi vücud ağırlığının en az %1 i kadar greftin nakledilmesidir, yani 70 kg bir alıcı varlığında 700 gr kadar karaciğer greftinin nakledilmesi gerekmektedir. Donörün riskinin azaltılması içinde karaciğerin en az %35 inin geride bırakılması gerekir. Ayrıca karaciğerin vasküler ve biliyer anatomisinde de çok çeşitli varyasyonlarla karşılaşmak mümkündür, bu anatomik varyasyonların bazıları kişinin karaciğer donörü olarak kullanılmasını engelleyecek düzeyde olabilir. Karaciğer donörü olarak başvuran hastaların büyük çoğunluğu bu detaylı tetkikler sırasında elenmektedir. Bütün bu aşamalardan geçen donör adaylarına son olarak karaciğerin histopatolojik yapısını değerlendirmek amacı ile karaciğer biyopsisi yapılır. Her ne kadar bazı transplant merkezleri bu aşamayı sadece şüphelenilen olgularda yapmayı tercih etse de, viral hepatitlerin, kronik hastalıkların çok görüldüğü Türkiye gibi ülkelerde biyopsinin rutin yapılmasının daha doğru olduğunu düşünüyoruz. Edindiğimiz tecrübelerde bu düşüncemizin doğruluğunu kanıtlamaktadır. Karaciğer donör cerrahisi ciddi morbidite hatta mortalite riski taşıyan majör bir cerrahidir. Karaciğer donör cerrahisinin öngörülen mortalite riski %0.5 kadardır, ameliyat sonrası komplikasyon riski ise %20-30 kadar ola- 16

19 BÜTF de şu ana kadar 1337 canlı donörden böbrek nakli, ayrıca 280 canlı donörden karaciğer nakli ameliyatı gerçekleştirilmiştir. bilmektedir. Potansiyel donör adayları bu ameliyat sonrası görülebilecek komplikasyonlar ve riskleri açısından çok detaylı bir şekilde aydınlatılmalıdır. Verici adayları hazırlık tetkiklerinin herhangi bir aşamasında bu kararlarından vazgeçme hakkına sahiptir ve böyle bir durumda kararlarına saygı göstererek kendileri desteklenmelidir. BÜTF de şu ana kadar 1337 canlı donörden böbrek nakli, ayrıca 280 canlı donörden karaciğer nakli ameliyatı gerçekleştirilmiştir. Canlı donörlerin yaklaşık %75 i alıcının 1. derece akrabası, çoğunluklada anne yada babası oldu. Donörlerin hastanede kalış süresi ortalama 7 gündü ve ortalama ameliyat süreleri 325 dakikaydı, %93 donörde ameliyat sırasında kan transfüzyonu gereksinimi olmadı. Donörlerin hiçbirinde mortalite gözlenmemiş olmasına karşılık, canlı karaciğer donörlerimizde %9,8 oranında ameliyat sonrası dönemde morbidite saptanmıştır. Canlı donör cerrahisinde ödün verilmemesi gereken ilke donörün asla riske atılmamasıdır. Hazırlık aşamasında saptanan en ufak sorun, eğer donöre yüklenen riski artırma ihtimali taşıyorsa ameliyat tereddütsüz iptal edilmelidir. Amaç canlı donörlerden yapılan organ nakillerini değil, beyin ölümü gerçekleşen kadavra donörlerden organ bağışı oranlarını artırmak olmalıdır. Ancak canlı donör organ nakli seçeneğinin hayat kurtarıcı bir tedavi yöntemi olabileceği de unutulmamalıdır. 17

20