TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARININ EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ: G8 ÜLKELERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA Fatma Merve PARLAKYILDIZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2011

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARININ EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ: G8 ÜLKELERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA Fatma Merve PARLAKYILDIZ Danışman:Prof.Dr.E.Alper GÜVEL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2011

3 iii ÖZET FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARININ EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ: G8 ÜLKELERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA Fatma Merve PARLAKYILDIZ Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr.E.Alper Güvel Ocak 2011, 128 sayfa 20. yüzyılın son çeyreğinde iletişim ve ulaşım ağındaki hızlı gelişmelerle oluşan küreselleşme süreci sermayenin, mal ve hizmetlerin uluslararası bir nitelik kazanmasına neden olmuştur. Bu süreçte iletişim ve bilgi teknolojileri de çok hızlı gelişmiştir. İletişim ve bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişmeler beraberinde bilgi ekonomisi kavramını oluşturmuştur. Bilgi ekonomisinin temelinde iseyaratıcı fikirlerin bir sonucu olan teknoloji yoğun ürünler ve AR-GE yatırımları bulunmaktadır.günümüzde ülkeler, ekonomik büyüme sağlayabilmek için teknolojik yeniliklere ve AR-GE faaliyetlerine daha çok önem vermektedirler. Bu nedenden dolayı bilgi ekonomisinde yaratıcı fikirleri koruyarak teknolojik ilerleme sağlamanın temelinde Fikrî Mülkiyet Hakları na verilen önem yatmaktadır.küreselleşme süreciyle beraber ülkelerin Fikrî Mülkiyet Hakları nın korunmasına verdikleri önem giderek daha da artmaktadır. Çünkü yaratıcı çabanın ürünü olarak gerçekleşen her türlü gayri maddi varlık şeklinde tanımlanan fikrî mülkiyet ülkelerin öncelikle teknolojik ilerlemelerini, sonrasında uluslararası ticari ilişkilerini, yatırım kararlarını ve tüm bunların sonucu olan ekonomik büyümelerini etkileyen önemli bir unsurdur. Çalışmada öncelikle Fikrî Mülkiyet Hakları nın tarihsel gelişimi, tanımı, ekonomik büyüme ile ilişkisi ve bu hakları korumanın önemi belirtilmiştir. Sonrasında ise bu hakların G8 ülkelerinin ekonomik büyümeleri üzerindeki etkilerini ifade etmek amacıyla ekonometrik uygulama yapılmıştır. Uygulama sonucunda Fikrî Mülkiyet Hakları korumasının ele alınan ülke grubu için ekonomik büyümeyi ve AR-GE yatırımlarını pozitif olarak etkilediği bulunmuştur. Anahtar Kelimeler:Fikrî Mülkiyet Hakları, Teknolojik Yenilik, AR-GE Faaliyetleri, Ekonomik Büyüme.

4 iv ABSTRACT THE EFFECTS OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS ON ECONOMIC GROWTH: AN EMPIRICAL ANALYSIS ON G8 COUNTRIES Fatma Merve PARLAKYILDIZ Master Thesis, Department of Economics Supervisor: Professor E.Alper Güvel January 2011, 128pages At the last quarter of 20 th century, globalization process due to rapid development in the communication and transportation network gave rise an international character to capital, goods and services. At the same time, communication and information technologies have also developed. This rapid development form a concept called knowledge economy. In the base of knowledge economy, there are technology intense products and R&D investments resulting in creative ideas. Nowadays, countries give importance to technological innovations and R&D activities for economic growth. Therefore, the importance of the intellectual property rights is the base of providing technological development by maintaining creative ideas in the knowlege economy. Through the globalization process, importance for maintaining the IPR has been increased. This is because intellectual property defining as all sorts of intangible property due to the product of creative effort, is the factor that affects the countries technological development and international trade relations. In this thesis, first of all IPR s historical development, definition, connection with economic growth and importance of maintaining this rights are given. Next, eceonometric analysis is done for implying this rights on G8 countries economic growth. As a result of eceonometric analysis, it is found that there is a positive relationship between IPR protection, economic growth and R&D investments for G8 countries. Keywords:Intellectual Property Rights, Technological Innovation, R&D Activities, Economic Growth.

5 v TEŞEKKÜR Tez çalışmamım hazırlanması sırasında yardımve desteklerini esirgemeyen danışmanımprof.dr.e.alper Güvel e, tez jürimde yer alan ve tezimin şekillenmesinde önemli katkıları bulunan Prof.Dr.Murat Doğanlar a ve Yrd.Doç.Dr.Mehmet Özmen e teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Ayrıca, çalışmamın uygulama kısmında yardımlarını esirgemeyen Doç.Dr.Muhsin Kar a, Öğr.Gör.Dr.Şaban Nazlıoğlu na, Assoc.Prof.Walter G. Park a ve Arş.Gör.Okyay Uçan a teşekkür ederim. Tezimin en yoğun dönemlerinde bana moral ve motivasyon kazandıran tüm çalışma arkadaşlarıma da çok teşekkür ederim. Gerek tez çalışmam süresince gerekse tüm hayatım boyunca desteklerini ve sabırlarını benden esirgemeyen, haklarını hiçbir zaman ödeyemeyeceğimçok değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi ve sevgilerimi sunarım. Bu çalışma, İİBF 2010 YL5 numaralı proje kapsamında Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir.

6 vi İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iii ABSTRACT....iv TEŞEKKÜR......v KISALTMALAR LİSTESİ......vii TABLOLAR LİSTESİ.....viii ŞEKİLLER LİSTESİ.....ix GİRİŞ....1 BİRİNCİ BÖLÜM FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARI 1.1.Mülkiyet Hakları Tarihsel Gelişimi Tanımı ve Ekonomik Anlamı Dışsallık Sorunu ve Mülkiyet Hakları İlişkisi: Coase Teorisi Fikrî Mülkiyet Hakları Tarihsel Gelişimi İlk ve Orta Çağ Dönemlerinde FMH Kavramı Geç Orta Çağ ve Yeni Çağ Dönemlerinde FMH nın Gelişimi Fransız İhtilali Sonrasında FMH nın Gelişimi Uluslararası Hukuk Düzenlemeleri Yönünden FMH nın Gelişimi Türk Hukukunda FMH nın Gelişimi Tanımı ve Kapsamı Özellikleri Gayrimaddi Şeyler Üzerinde Kurulma Tecessüm Ettikleri Maddeden Bağımsızlık Mutlak Haklardan Olma Sınırlandırılabilir Olma Bölünebilir Olma Fikrî Eser Kavramı Fikrî Eserin Unsurları Çeşitleri

7 vii Fikir ve Sanat Eserleri Hakları Sınaî Mülkiyet Hakları İKİNCİ BÖLÜM FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARI ve EKONOMİK BÜYÜME 2.1.Ekonomik Büyüme Tanımı Ön Koşulları Fikrî Mülkiyet Haklarını Korumanın Önemi ve Fikrî Mülkiyet Hakları, AR-GE Faaliyetleri ve Ekonomik Büyümeİlişkisi FMH nı Korumanın Önemi FMH, AR-GE Faaliyetleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki FMH Korumasının Ölçümü Rapp ve Rozek in (1990) Oluşturduğu Ölçüm Yöntemi Seyoum un (1996) Oluşturduğu Ölçüm Yöntemi Sherwood un (1997) Oluşturduğu Ölçüm Yöntemi Park ve Ginarte nin (1997) Oluşturduğu Ölçüm Yöntemi Uluslararası Mülkiyet Hakları Endeksi (2007) Fikrî Mülkiyet Haklarının, AR-GE Faaliyetleri ve Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri İle İlgili Ampirik Çalışmalarve Literatür Taraması FMH Korumasının Olumlu Sonuçlarına İlişkin Literatür İncelemesi FMH Korumasının Olumsuz Sonuçlarına İlişkin Literatür İncelemesi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARI ve EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: G8 ÜLKELERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA 3.1.Ekonomik Büyüme Modeli Ele Alınan Ekonomik Büyüme Modeli Solow Modeli (Neo-Klasik Büyüme Modeli) Temel Solow Modeli Temel Solow Diyagramı Teknoloji ve Solow Modeli

8 viii Beşeri Sermayenin Yer Aldığı Solow Modeli: Mankiw, Romer, Weil Modeli Mankiw, Romer, Weil Modeline AR-GE Sermayesinin Eklenmesi Değişkenler ve Uygulamada Kullanılacak Olan Veriler Ekonometrik Uygulama Yöntemi Görünürde İlişkisiz Regresyon Yöntemi (GİR/SUR) Uygulama Sonuçları MODEL 1 e İlişkin Sonuçlar MODEL 2 ye İlişkin Sonuçlar SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

9 ix KISALTMALAR LİSTESİ ABD AR-GE DPT DTÖ FMH FSEK GATT GSYİH G8 IPRI KHK MRW PCT SUR TPE TRIPS UCC UPOV vd. WIPO :Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma Geliştirme : Devlet Planlama Teşkilatı : Dünya Ticaret Örgütü :Fikrî Mülkiyet Hakları :Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu :Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması :Gayri Safi Yurt İçi Hasıla :8 ler Grubu (Group of Eight) :Uluslararası Mülkiyet Hakları Endeksi : Kanun Hükmünde Kararname :Gregory Mankiw, David Romer ve David N. Weil :Patent İşbirliği Antlaşması :Görünürde İlişkisiz Regresyon :Türk Patent Enstitüsü :Ticaretle BağlantılıFikrî Mülkiyet Hakları Sözleşmesi :EvrenselFikrî Haklar Sözleşmesi :Yeni Bitki Çeşitlerini Korumaya Yönelik Uluslararası Sözleşme :Ve Diğerleri :DünyaFikrî Mülkiyet Örgütü Sözleşmesi

10 x TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1.Fikrî Mülkiyet Hakları Çeşitleri Tablo 2.1.G8 Ülkelerinin GSYİH İçindeki AR-GE Payları...54 Tablo 2.2.Rapp ve Rozek(1990) in FMH Korumasına İlişkin Ölçüm Yöntemi Tablo 2.3.Sherwood (1997) un FMH Korumasına İlişkin Ölçüm Yöntemi...59 Tablo 2.4.G8 Ülkelerine İlişkin FMH Endeksi...62 Tablo 2.5.FMH Korumasının Olumlu Sonuçlarına İlişkin Literatür..79 Tablo 2.6.FMH Korumasının Olumsuz Sonuçlarına İlişkin Literatür Tablo 3.1.GROWTH Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.2.INITIAL Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.3.INVEST Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.4.SCHOOL Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.5.R&D Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.6.NGD Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.7.IPR Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.8.MARKET Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.9.CHAN Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.10.GOVT Değişkenine İlişkin Veriler Tablo 3.11.Büyüme Sonuçları Tablo 3.12.Sermaye Birikim Eşitliklerine İlişkin Sonuçlar

11 xi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2.1.İktisadi Büyüme.45 Şekil 2.2.IPRI (2010) Endeksinin Bileşenleri...64 Şekil 3.1.Temel Solow Diyagramı Şekil 3.2.Teknolojinin Dahil Edildiği Solow Diyagramı...103

12 GİRİŞ Küreselleşme süreci ile oluşan bilgi ekonomisinde somut varlıklara dayanan üretimin yerini, soyut varlıkların oluşturduğu bilgiye dayalı ve teknoloji odaklı üretim almıştır. Bilgiye dayalı teknoloji yoğun üretim, teknolojik yenilik sürecinde bir girdi niteliğinde olan AR-GE faaliyetlerine verilen önemi de beraberinde getirmiştir.bu nedenle günümüzde ekonomik büyümenin temeli teknolojik ilerlemeye dayanmaktadır. Teknolojik ilerleme ise, üretim sürecinde kullanılan yaratıcı fikirleri yani fikrî mülkiyeti korumakla mümkündür. İnsan zekâsının ürünü olarak gerçekleşen her türlü gayri maddi varlık, fikrî mülkiyet şeklinde tanımlanır (Güvel, 2005, s.88). Günümüzde birçok gelişmiş ülke fikrî mülkiyet kavramını güçlü politikalarla korumakta ve FMH korumasına ilişkin hukuki altyapılarını güçlendirmektedirler. Çünkü FMH na verilen önem küreselleşme sürecinde artan uluslararası ticari ilişkiler, teknoloji transferi, doğrudan yabancı sermaye yatırımları gibi birçok alanda etkili olmaktadır. Ayrıca artanteknolojik olanaklar, fikrî ürünlerin uluslararası anlamda yayılmasını da beraberinde getirmiştir. Fikrî ürünlere kolay ve hızlı erişim, bu ürünlerin yaratıcılarının, yaratıcı çabalarının karşılığını tam olarak alamamalarına neden olmakta ve yeni buluşların yapılmasının önüne geçmektedir. Bu durum ise teknolojik ilerlemeyi sekteye uğratmaktadır. Bu nedenlerden dolayı FMH korumasına verilen önem günümüzde ülkelerin temel büyüme politikaları içerisinde önemli bir yere sahiptir. FMH korumasının iki temel işlevi vardır. Bunlardan ilki tekel işlevi, ikincisi ise bilgi verme işlevi dir. Tekel işlevi, yeni ürünlerin üretimini teşvik etmek için yaratıcı çabayı ödüllendirmektedir. Bilgi verme işlevi ise teknolojik ilerleme sürecinde bir girdi niteliğinde olan AR-GE faaliyetleri için hareket noktası oluşturarak önceki yenilikleri daha ileriye götürme amacı taşımaktadır. FMH korumasının sağladığı tekel (monopol) gücü, konuya ilişkin literatürde sıkça tartışılmaktadır. FMH na ilişkin koruma süreleri, zaman zaman yeniliklerin uzun süre saklı kalmasına neden olmaktadır. Bu durum ise, yeniliklerin işlevsiz kalmasını ve ekonomik verimliliğin düşmesiniberaberinde getirmektedir. Bu açıdan bu hakların optimal sürelerle korunması gerekmektedir.

13 2 FMH korumasının bilgi işlevi, AR-GE faaliyetleri açısından önem taşımaktadır.ar-ge faaliyetleri, genel anlamda bir ülkenin yeni teknoloji üretme yeteneğini tanımlamaktadır. AR-GE faaliyetleri aynı zamanda teknolojik yenilik sürecinde bilgi birikimi ve deneyim kazanmanın en temel araçlarından biridir. Bu açıdan ülkelerin AR-GE faaliyetleriiçin GSYİH larından ayırdıkları pay, teknolojik ilerlemeye bağlı ekonomik büyümenin önemli bir göstergesidir. AR-GE faaliyetleri ile FMH koruması arasında pozitif ve güçlü bir ilişki vardır. Çünkü AR-GE faaliyetleri teknolojik yenilik için bir girdi niteliğindedir; FMH sistemi ise teknolojik yenilik faaliyetlerinin bir çıktısı ya da bir sonucudur. Başka bir ifadeyle AR-GE faaliyetleri teknolojik yeniliklere altyapı hazırlama görevi görürken, teknolojik yeniliklerin korunması aşamasında FMH koruması gündeme gelmektedir. Dolayısıyla FMH sisteminin güçlendirilmesinde AR-GE faaliyetleri önemli bir yere sahiptir. Ekonomik büyüme sürecinde AR-GE faaliyetleri ile FMH sistemi arasında birebir bir ilişkiden ziyade güçlü bir pozitif ilişkinin olduğunu belirtmek çalışmanın esas amacını oluşturmaktadır. Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde öncelikle mülkiyet hakları ve FMH ile bu hakların tarihsel süreç içerisindeki gelişimleri ve ekonomik anlamları incelenecektir. İkinci bölümde ekonomik büyümenin tanımından yola çıkılarakfmh, AR-GE faaliyetleri ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki ele alınacaktır. Daha sonra FMH korumasının sayısal olarak ölçüm yöntemlerine vefmh, AR-GE faaliyetleri ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiye yönelik literatüre değinilecektir. Üçüncü bölümde ise FMH ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki, ekonometrik olarak test edilecek ve elde edilen sonuçlar yorumlanacaktır.

14 3 BİRİNCİ BÖLÜM FİKRÎ MÜLKİYET HAKLARI 1.1.Mülkiyet Hakları Kıt kaynakların etkin dağıtımı şeklinde tanımlanan iktisat biliminin temelinde Mülkiyet Hakları vardır. Çünkü kıtlık ve rasyonellik gibi temel kavramlar, mülkiyet haklarına ilişkin bir alt yapı üzerine kuruludur. Kıt kaynakların dağıtımı, bu kaynakları kullanım haklarının kime ait olacağının belirlenmesi demektir. Aynı zamanda bir malın fiyatının nasıl oluşacağı, mübadele edilip edilemeyeceği mülkiyet hakları tanımlanmadan bilinemez. Bu açıdan malların fiyatlandırılmasına ilişkin olarak oluşan sorunlar aslında bir mülkiyet hakları sorunudur (Oğuz, 2003, s.13). Mülkiyet hakları genel anlamda üç çeşittir: reel/fiziki mülkiyet, finansal mülkiyet, fikrî mülkiyet. Fabrika ve teçhizat, bina, arazi ve dayanıklı mallar reel/fiziki mülkiyeti; hisse sendi, tahviller ve bankadaki paralar finansal mülkiyeti; yaratıcı çabanın maddi olmayan ürünleri ise fikrî mülkiyeti ifade etmektedir (Uzun, 2009, s.292). Çalışmanın bu bölümünde mülkiyet haklarının tarihsel gelişimine, tanımı ve ekonomik anlamına vedışsallık sorunu-mülkiyet hakları ilişkisine kısaca değinilecektir Tarihsel Gelişimi Kıtlık kavramı söz konusu olmasaydı varlıkları kimin, ne kadar, nasıl kullanacağı soruları oluşmazdı. Bu nedenleinsanlığın ilk yıllarında herhangi bir mülkiyet hakkına rastlanmamaktadır. Çünkü o dönemde doğadaki varlıklar kıt değildir. Ancak insan neslinin doğaya yayılmasıyla doğadaki varlıklar kıt hale gelmeye başlamıştır ve kıt varlıklara kimin sahip olacağı sorusu beraberinde rekabet kavramını ve sonrasında mülkiyet haklarını getirmiştir. İlk çağlarda herhangi bir mülkiyet hakkı olmasa da, mülkiyet kavramı söz konusudur ve bu kavram ortaklığın bir şekli ni ifade etmektedir. İlkel toplumlardamülkiyetin çoğu kolektif bir haldedir. Özellikle toprak üzerindeki mülkiyet kolektif şekildedir. Eski Yunan döneminde kölelik kavramı mülkiyet anlayışının sadece toprak üzerinde değil, insanlar üzerinde de etkili olduğunu ifade etmektedir.ilk

15 4 Çağdaki gibi Orta Çağ döneminde de toprak mülkiyeti anlayışının hâkim olduğu bilinmektedir. Ancak Orta Çağ döneminde mülkiyet kavramı üzerinde feodalite ve kilise etkilidir. 14. ve 15. yüzyıllarda Rönesans dönemiyle beraber ticaret anlayışında meydana gelen gelişmeler mülkiyet kavramı üzerinde önemli değişiklikler yaratmıştır. Toprağa sahip olmak şeklindeki mülkiyet anlayışı deniz ticareti, sömürgecilik ve keşifler ile yavaş yavaş değişmiştir. Toprak mülkiyeti kutsallık niteliğini kaybetmiştir. Altın ve gümüş gibi değerli madenlere sahip olma isteği taşınabilir mülkiyetin önem kazanmasına neden olmuştur. Yeni sömürgelerin oluşması ile para bolluğu yaşanmış ve tüccar sınıfı adı altında yeni bir sosyal sınıf doğmuştur. 17. ve 18. yüzyıllarda oluşan bu yeni mülkiyet anlayışı, toprak mülkiyeti ile geçinen köylü sınıfını artık iyice rahatsız etmeye başlamıştır. Böylece insanlık tarihinde fakirler ile zenginlerin rekabeti gündeme gelmiştir. Özellikle 18. yüzyılda sanayi devriminin başlangıcıyla büyük endüstriler doğmuş ve tüccar sınıfı daha da güçlü hale gelmiştir. Artık mülkiyetin anlamı toprak değil, daha çok paraya sahip olmaktır. 19. ve 20. yüzyıllara gelindiğinde ise kapitalizmin gelişmesi ile beraber fakir ile zengin arasındaki servet eşitsizliği daha da artmıştır (Challeye, 1969, s.9-104) Tanımı ve Ekonomik Anlamı İktisat biliminin en temel sorunlarından olan üretim faktörlerinin, yani kaynakların, nasıl ve kimin için kullanılacağına karar verilmesi gündeme geldiğinde, bir temel belirleyici unsur olarak mülkiyetin de inceleme kapsamına girmesi gerekmektedir (Demir, 1996, s.227). Bu açıdan ele alındığında mülkiyet haklarının ekonomik sistem için önemi, ekonomik fırsatları tanımlıyor olmalarından gelmektedir. Herhangi bir ekonomik faaliyetin varlığı, değişimle birlikte hangi hakların el değiştirdiğinin bilinmesine dayanmaktadır. Bu anlamıylamülkiyet, herhangi bir maddi varlığı ifade etmemektedir. Mülkiyet hakkı, toplumdaki bireyler arasındaki bir sosyal anlaşmadır. Haklar, bireyler arasında eşyaya ilişkin ilişkileri tanımlamaktadır (Oğuz, 2006, s.74). Bu açıdan mülkiyet hakları mülkiyetin sahipliğini ve kullanımını, mal ve hizmet üreten üretim faktörlerini istihdam etme olanağı sağlayan sosyal düzenlemelerdir (Parasız, 2003, s.11). İktisat bilimi bireyin seçimlerini ve tercihlerini ele alır. Mülkiyet haklarının ekonomik bir analizle incelenmesi de bireyin bu analizin temel yapısı olarak ele alınmasını sağlamaktadır. Çünkü:

16 5 Birey, seçimini kıt kaynaklarla yapar; bir bireyin bir mal üzerinde mülkiyet hakkının olması başkalarının aynı mala sahip olabilmesinin önündeki en temel engeldir. Birey kendi çıkarlarını rasyonel bir şekilde güder; rasyonalite ve şahsi çıkarın birlikte düşünülmesi, mülkiyet haklarının niçin ve nasıl ortaya çıktığının açıklanmasında önemli bir faktördür. Bireyler sosyal ve hukuki kurallar çerçevesinde kıt kaynaklar ile amaçlarına ulaşabilmek için diğer bireylerle rekabet ederler; fayda ve zararın dağılımı, rekabetin mülkiyet haklarını nasıl dağıttığına bağlıdır. Mülkiyet haklarının daha iyi tanımlanması ve korunması, rekabetin toplum açısından net bir fayda sağlamasına yol açacaktır (Oğuz, 2003, s.15-16). Bu açıdan bakıldığında mülkiyet hakları bireylerin sosyal hayatta yapabileceklerinin, sorumluluklarının ve özgürlüklerinin sınırlarını tanımlar (Oğuz, 2006, s.73). Yani mülkiyet hakları, kimin neye sahip olduğunun sınırlarını çizer; bireyler arasında sosyal bir anlaşma niteliği taşır. Daha genel bir ifade ile mülkiyet hakkını ekonomik bir malın kullanımını sosyal ve yasal bir çerçevede seçme hakkı şeklinde tanımlamak mümkündür (Alchian, 1989, s.232). Bu açıdan mülkiyet hakları sistemi, bir toplumda yaşayan belirli bireylere belirli bir malı yasak olmayan kullanım biçimlerinden birini seçerek kullanma otoritesi veren bir belirleme yöntemidir. Bu yöntem birey boyutunda dört ayrı hak içermektedir. Bu haklar; i)bir varlığın nasıl kullanılabileceğini belirleyen kullanım hakkı, ii)bir varlıktan gelir elde etme hakkı, iii)başkalarının bir varlığı kullanmalarını engelleme hakkı, iv)bir varlığa ilişkin hakları başkasına transfer etme hakkı şeklinde sıralanmaktadır. En genel mülkiyet hakları bu dört unsuru da içermektedir (Oğuz, 2003, s17). Mülkiyet hakları, serbest toplumlarda daha iyi tanımlanırlar, daha işlevsel olurlar ve daha iyi korunurlar. Çünkü serbest, hür toplumlarda insanlar kendi mülkiyetleriyle ilgili kararları alacakları için, kaynak dağılımında etkinlik sağlanması daha kolay mümkün olacaktır. Milton Friedman bu durumu şöyle belirtmiştir: Hiç kimse başkasının parasını kendi parasını harcadığı kadar dikkatle harcamaz. Hiç kimse başkasının kaynaklarını kendi kaynağı kadar dikkatle harcamaz. Öyleyse etkinlik ve verimlilik istiyorsanız, bilginin uygun bir şekilde kullanılmasını istiyorsanız, bunu özel

17 6 mülkiyet araçlarıyla yapmak zorundasınız..friedrich A. Hayekise özel mülkiyetin, özgürlüğün en temel güvencesi olduğunu ifade etmiştir (Property Rights Alliance, 2008). Mülkiyet haklarının sadece tanımlanmış olması, hakların varlığı için yeterli değildir. Mülkiyet hakları korundukları ölçüde var olurlar. Birey kendine ait mülkiyet hakkını korumadığı zaman, başka bireyler bu hakları elde etmeye çalışır. Bu hakların korunmaları ise ekonomik değerleriyle orantılıdır. Birey, kendisi için maddi anlamda çok değerli olmayan bir varlığı korumaya önem vermezken, çok fazla maliyetlere katlanarak elde ettiği bir varlığı ise korumaya özen göstermektedir.bu noktada karşımıza işlem maliyetleri (koruma maliyetleri) kavramı çıkar. Bir varlığın tüketilmesi, tüketimin işlem maliyetine bağlıdır. Eğer tüketimin işlem maliyeti yüksekse, birey yasal olarak sahip olduğu tüketim hakkını koruyamayacaktır. Bu durumda bireyin sahip olduğu hak, ekonomik olarak bir değer ifade etmeyecektir. Bu duruma, mülkiyete ilişkin ekonomik hakların yasal haklardan farklı olması neden olmaktadır. Ekonomik haklar, bireylerin varlıklara ilişkin haklarını ekonomik olarak kullanabilmelerini ifade eder. Yasal haklar ise, devlet tarafından tanımlanan haklardır. Bireylerin varlık üzerinde yasal haklarının olması her zaman, o haklardan ekonomik olarak istifade edecekleri anlamına gelmez. Ekonomide herhangi bir işlemi yapmanın maliyetli olmasından kaynaklanan bu durum, bireylerin sahip oldukları yasal hakları kullanamamalarına neden olur (Oğuz, 2006, s.73-75). Ekonomik haklar ile yasal haklar arasındaki bu boşluk, iktisat biliminde önemli bir yeri olan Coase Teorisi nin temelini oluşturmaktadır Dışsallık Sorunu ve Mülkiyet Hakları İlişkisi: Coase Teorisi Coase teorisi, ekonomik yapılabilirlik ile yasal yapılabilirlik arasındaki farkı işlem maliyetlerinden yola çıkarak dışsallık çerçevesinde ele alan bir teoridir. Coase teorisinin, iktisat bilimi için önemli hale gelmesi Ronald Coase un 1960 yılında The Problem of Social Cost (Sosyal Maliyet Sorunu) başlıklı makalesinin yayınlanması ile gerçekleşmiştir. Bu makalede Coase (1960) işlem maliyetlerinden yola çıkarak dışsallık kavramını ele almış; dışsallık sorununa ilişkin klasik yaklaşımı (Pigou yaklaşımı) eleştirerek, dışsallık kavramına yeni bir bakış açısı getirmiştir (Dura, 2006, s.226).

18 7 Mülkiyet haklarının en fazla gündeme geldiği alanlardan biri dışsallık kavramıdır. Coase teorisini daha iyi anlayabilmek için öncelikle dışsallık kavramına ilişkin klasik yaklaşımı (Pigou yaklaşımı) belirtmek gerekir. Dışsallık, herhangi bir fiyatlandırma ve dolayısıyla satın alma olmaksızın bir karar biriminin başka karar birimine sağladığı yarar ya da verdiği zarar şeklinde tanımlanmaktadır (Dinler, 2003, s.291). Başka bir ifade ile dışsallık kavramı, kişinin davranışlarının olumlu ve/veya olumsuz sonuçlarının bir kısmının kendi üzerinde değil başkalarının üzerinde kalmasıdır. Davranışın dışsallık olarak nitelendirilmesinin nedeni, davranış sahibinin herhangi bir şekilde bir piyasa mübadelesi yapmaması, örneğin bu etkiler için (olumsuz) etkilenenleri telafi etmemesi veya (olumlu) etkilenenlerin kişiyi telafi etmemesidir. Eğer dışsallaştırılan faktörler maliyet ise bu olumsuz dışsallık, yarar ise olumlu dışsallık adını almaktadır. Dışsallık kavramı, literatürde genelde olumsuz dışsallık kavramını ifade etmek için kullanılmaktadır. Yani bir kimsenin, sözleşme ilişkisi olmadan diğer bir kişiye zarar vermesi ekonomik açıdan olumsuz dışsallık olarak nitelendirilir. En genel tanımıyla olumsuz dışsallık, kişinin davranışları ile başkasının (beklenen) faydasını onun istemi dışında menfi yönde etkilemesi olarak tanımlanır (Sanlı, 2007, s.97). Klasik teori, bir piyasa başarısızlığı olan dışsallık olgusuna devlet müdahalesi ile çözüm sunmaktadır. Bu çerçevede, doğrudan kontrolü ifade eden devlet regülâsyonu ve vergilemeyi ifade eden Pigoucu yaklaşım şeklinde iki farklı müdahale söz konusudur. Doğrudan kontrolü ifade eden devlet regülâsyonu, dışsallığı önlemek için dışsallığa neden olan faaliyetleri kısıtlayıcı yasal düzenlemeler yapılmasını ifade etmektedir. Bu bağlamda dışsallığa neden olan faaliyetlerin doğrudan kontrol edilerek cezalandırılması söz konusudur. Vergilemeyi ifade eden Pigoucu yaklaşım ise dışsallığa neden olan firmadan/bireyden neden olduğu dışsallık kadar bir vergi alınmasını ifade eder. Pigou nun temel tezi, devletin vergi ve cezalarla dışsallıkların içselleştirilmesini sağlamasıdır (Demir, 1996, s.231). Klasik teori, tren-tarla örneği ile şu şekilde açıklanabilir: Eğer bir demir yolu firması lokomotiflerinin yolun kenarındaki tarlalara kıvılcım sıçratmasına izin veriyorsa, bunun ortaya çıkaracağı maliyetler demiryolu firması tarafından üstlenilmelidir. Zira çıkabilecek yangınlar tarla sahipleri için bir dışsallıktır. Burada klasik yaklaşım demir yolu firmasına bu dışsallıktan ötürü vergi konulmasını

19 8 önermektedir. Demiryolu firması yapacağı kar-zarar analizi sonucunda ya vergiyi ödeyecek ya da tren seferlerini durduracaktır (Oğuz, 2003, s.50-51). Başka bir ifadeyle maliyete neden olan firmayı/kişiyi vergilendirmekle, hukuk düzeni tarla sahiplerini hukuken himaye etmekte ve fail ve mağdur un kimlikleri konusundaki tercihini baştan açıklamaktadır. Yani klasik yaklaşım, kimin menfaatinin himaye edileceği konusunda belirli bir değer yargısı esas alarak soruna yaklaşmaktadır (Sanlı, 2007, s.118). Klasik dışsallık yaklaşımının ortaya koyduğu bu iki çözüm yolu, Coase teorisine göre tamamen yanlıştır. Burada Coase un çözüm önerisi farklı niteliktedir. Coase a göre pek çok durumda maliyet, bir tarafça diğer tarafa yüklenilmemelidir. Ortaya çıkan maliyet, iki tarafın birbiriyle uyumlu olmayan davranışları sonucu ortaya çıkmaktadır. Dışsallık sonucu ortaya çıkan maliyet, karşılıklı olarak iki tarafın birbiriyle uyumsuz davranışları sonucu oluşmuştur. Yani Coase, dışsallık sorununun tanımında hataya düşüldüğünü belirtmektedir. Nedensellik ilişkisi çerçevesinde zarar verenin sorumlu tutulması, örneğin vergilendirilmesi veya regüle edilmesi ekonomik açıdan gerekli olmadığı gibi, etkin olmayan sonuçlara da neden olabilmektedir. Zarar iki taraflı bir olgudur (Sanlı, 2007, s.117). Coase (1960, s.1) bu durumu şöyle ifade etmektedir: Sorun genelde A nın B ye zarar verdiği ve kararı alınması gereken şeyin ise A nın nasıl kısıtlanacağı şeklinde ele alınır. Ancak bu yanlıştır. Çünkü burada karşılıklılık sorunu söz konusudur. B ye zarar vermekten kaçınmak, A ya zarar yükleyecektir. Gerçekte sorulması gereken soru şudur: A nın mı B ye zarar vermesine izin verilmeli yoksa B nin mi A ya zarar vermesine izin verilmelidir? Sorun, daha ciddi zarardan kaçınmaktır.. Tren-tarla örneğinde çıkması muhtemel yangınlar sadece geçen lokomotiflerden kaynaklanmamaktadır. Demiryolu kenarında tarım yapan çiftçilerin de bu durumda rolü vardır. Dolayısıyla etkin çözüm sadece demiryolu firmasına vergi koymak değildir. Tarla sahiplerinin başka ürün yetiştirmesi veya demiryolu kenarına çit yapmaları yangınları ortadan kaldırabilecek alternatiflerdir. Pigoucu modelde, bu alternatiflerin bir varsayımla dışlanması (klasik teori, tarafların karşılıklı anlaşma yolu ile bir çözüm bulabileceği alternatifini dışlamaktadır) etkin sonucun ortaya çıkması olasılığını göz ardı etmektedir. Demiryolu kenarına bir çit yapmanın demiryolu firmasına vergi koymaktan daha az maliyetli olduğu durumlarda, vergi etkin olmayan bir sonuç

20 9 doğuracaktır (Oğuz, 2003, s.51).coase a göre ekonomik açıdan sorun kimin zarara (dışsal maliyet) yol açtığını tespit etmek değil, her iki faaliyet açısından daha ciddi zararların oluşmasının önüne geçilmesidir. Bu ise sadece zarara sebebiyet veren değil, her iki tarafın faaliyetinin birlikte değerlendirilmesi ile mümkündür. Zira çoğu kez zarar verenin yanı sıra, zarar görenin karar ve davranışları da zarar üzerinde etkili olur. Bu açıdan bazen zarar görenin zarara katlanması ekonomik açıdan etkin olabilir. Ekonomik açıdan önemli olan, her iki faaliyetin sağladığı toplam servetin maksimize edilmesidir. Dışsallık sorunu her zaman bir tarafın sosyal maliyetleri içselleştirmesi ile çözümlenmez (Sanlı, 2007, s.119). Hakkın hangi tarafa tahsis edildiğinden bağımsız olarak, tarafların pazarlık etmeleri yasal haklar ile ekonomik haklar arasındaki ayrımın bir sonucudur. Çünkü yasal düzenlemelerin ekonomik olarak etkin olan çözümün dışında olduğu durumlarda, taraflar aradaki fark kadar kar fırsatıyla karşılaşacaktır. Aradaki kar fırsatı yeterince büyükse, taraflar yasal düzenlemenin getirdiği dengenin dışında bir yerde anlaşabilecek; bu ise, yasal kurallar ile ekonomik kuralların farklılaşmasını beraberinde getirecektir. Tren-tarla örneğinde tarla sahiplerinin yasal olarak mağdur durumda olması ve tarla sahiplerine zararları ölçüsünde demiryolu firmasının ödeme yapması, yasal olarak uygun bir durumdur. Ancak Coase un analizi işlem maliyetlerinin sıfır olduğu bir durumu ifade etmektedir. Eğer taraflar arasındaki anlaşmanın bir maliyeti varsa, bu, etkin olmayan sonuçların ortaya çıkmasına yol açabilecektir (Oğuz, 2003, s.52).coase teorisi, hakların açıkça ve belirli bir şekilde tahsis edildiği ve işlem maliyetlerinin olmadığı bir kurguda, hukukun yaklaşımı nasıl olursa olsun pazarlıkların ekonomik etkinliği sağlayacağını öngörmektedir. Böylece işlem maliyetlerinin sıfır olduğu bir durumda dışsallık kavramında hukuki yaklaşım geçersiz, pazarlık yaklaşımı ise geçerli hale gelmektedir. Bu durum beraberinde işlem maliyetlerinin sıfır olması koşuluyla ekonomik hakların yasal haklara üstünlüğünü getirmektedir. Yani hukukun kimi hak sahibi kıldığı, nihai sonuç üzerinde etkili değildir (Sanlı, 2007, s ). Özetle Coase teorisinde eğer dışsallık, tarafların mülkiyetinde olan alan ile sınırlıysa ve dışsallığın çözümü için taraflar arasında yapılacak olan pazarlık maliyeti önemsenmeyecek kadar küçükse (işlem maliyetleri sıfırsa), dışsallıklarla ilgili sorunlar devletin müdahalesine gerek olmadan taraflarca çözümlenebilecektir (Dinler, 2003, s.293).