BÖLGESEL İNOVASYON SİSTEMLERİ VE TÜRKİYE: İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI DÜZEY 2 BÖLGELERİ İNOVASYON İNDEKSİ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BÖLGESEL İNOVASYON SİSTEMLERİ VE TÜRKİYE: İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI DÜZEY 2 BÖLGELERİ İNOVASYON İNDEKSİ Mustafa GÖMLEKSİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Abdulkadir BULUŞ Konya-2012

2 i İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası... iii Tez Kabul Formu... iv Önsöz... v Özet... vi Summary... vii Kısaltmalar Listesi... viii Tablolar Listesi... ix Şekiller Listesi... x Giriş... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TEORİK VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE Bilgi - Teknoloji - İnovasyon Mekanizması ve İktisadi Büyüme İlişkisi İnovasyon Doğası İnovasyon Süreçleri ve Ortaya Çıkan Modeller Doğrusal (Linear) İnovasyon Modelleri Etkileşimli (Interactive) İnovasyon Modeli İnovasyonların Yayılımı (Diffusion of Innovations) İnovasyon Sistemleri Yaklaşımı Ulusal İnovasyon Sistemleri Bölgesel İnovasyon Sistemleri İKİNCİ BÖLÜM İNOVASYON SİSTEMLERİ VE TÜRKİYE Temel Kurumlar Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK) Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) Yükseköğretim Kurulu (YÖK) Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) Türk Patent Enstitüsü (TPE) Destekleyici (İşbirlikçi) Aktörler Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) Üniversite ve Kamu Kurumları Araştırma Merkezleri Teknoloji ve İşletme Geliştirme Merkezleri (TEKMER) Finansmana Yönelik Kurum, Kuruluş ve Faaliyetler TÜBİTAK Destekleri Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Destekleri Sanayi Tezleri Programı (SAN-TEZ) Teknogirişim Sermaye Desteği Kalkınma Ajansı Destekleri Yenilikçi Firmalar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AMPİRİK ÇERÇEVE: İNOVASYONUN ÖLÇÜMÜ VE İNDEKS DEĞERLERİNİN OLUŞTURULMASI İnovasyonun Ölçümü Kamu Kurumları Beşeri Sermaye Altyapılar Piyasa Gelişimi ve İş Ortamı... 83

3 ii İnovasyon Çıktıları Literatür İncelemesi İnovasyon Ölçümüne Yönelik Başlıca İndeks Çalışmaları Global İnovasyon İndeksi (Global Innovation Index) Avrupa İnovasyon Skorbordu (European Innovation Scoreboard) Bölgesel İnovasyon Skorbordu (Regional Innovation Scoreboard) Amerikan Bölgelerinde İnovasyon (Innovation in American Regions) İnovasyon Kapasitesi ve Performansı Kapsamındaki Diğer Çalışmalar Bölgesel İnovasyon İndeksinin Oluşturulması İndeks Bileşenleri İndekslerin Hesaplanması İnovasyon Etkinliği DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE İBBS DÜZEY 2 BÖLGELERİ İNOVASYON İNDEKSİ Düzey 2 TR10 Bölgesi Düzey 2 TR21 Bölgesi Düzey 2 TR22 Bölgesi Düzey 2 TR31 Bölgesi Düzey 2 TR32 Bölgesi Düzey 2 TR33 Bölgesi Düzey 2 TR41 Bölgesi Düzey 2 TR42 Bölgesi Düzey 2 TR51 Bölgesi Düzey 2 TR52 Bölgesi Düzey 2 TR61 Bölgesi Düzey 2 TR62 Bölgesi Düzey 2 TR63 Bölgesi Düzey 2 TR71 Bölgesi Düzey 2 TR72 Bölgesi Düzey 2 TR81 Bölgesi Düzey 2 TR82 Bölgesi Düzey 2 TR83 Bölgesi Düzey 2 TR90 Bölgesi Düzey 2 TRA1 Bölgesi Düzey 2 TRA2 Bölgesi Düzey 2 TRB1 Bölgesi Düzey 2 TRB2 Bölgesi Düzey 2 TRC1 Bölgesi Düzey 2 TRC2 Bölgesi Düzey 2 TRC3 Bölgesi Sonuç Kaynakça Ekler Özgeçmiş

4 iii T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Mustafa GÖMLEKSİZ

5

6 v Önsöz İnovasyon son yirmi yıllık süreçte akademik çevrelerin ve araştırmacıların yoğun şekilde ilgilerini çeken bir kavram olmuştur. Bugün gelinen noktada, başta Avrupa Birliği ve OECD gibi önde gelen küresel ortaklıklar olmak üzere birçok ülke ve organizasyon, inovasyon sistemlerinin ve bu kapsamdaki politikaların geliştirilmesine odaklanmışlardır. İktisadi refah arayışlarında böylesine güncel ve önemli bir konunun Türkiye kapsamında irdelenmesi ve ortaya konmuş çabalara bir katkı sağlayabilmek amacıyla gerçekleştirilen bu çalışma, ulusal ve uluslararası literatürde bulunan birçok çalışmanın bir sentezidir. Bu tezin başlangıç aşamasında bana gerekli çalışma ortamını temin eden ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Prof. Dr. Abdulkadir BULUŞ a öncelikle içten teşekkür ediyorum. Çalışma konusunun ortaya çıkışı ve hazırlanmasında yol göstericiliğinden çok şey öğrendiğim değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Birol MERCAN a ise çok şey borçluyum. Bir akademisyenden öte, bir abi gibi elimden tutmuş olmasaydı, bu çalışma şu an tamamlanmış olmayacaktı. Bana olan güveni ve sağladığı tüm desteklerden dolayı kendisine olan vefa borcum sonsuzdur. Son olarak ise, fedakârlıkların en kıymetlisini yaparak, her anımda yanımda olan ve bana kol kanat geren sevgili Anne ve Babama tüm kalbimle minnettar olduğumu belirtmek isterim.

7 vi Bölgesel İnovasyon Sistemleri ve Türkiye: İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Düzey 2 Bölgeleri İnovasyon İndeksi Tarihsel süreç içerisinde refah artırımını hedefleyen ekonomik birimlerin öncelikli çabası, iktisadi büyümeye kaynak sağlayacak vasıtaların teşkili ve geliştirilmesine yönelik olmuştur. İnsan ihtiyaçlarının artan bir şekilde değiştiği günümüz dünyasında ise bu çaba, yeni bilgi düzeyi ve teknolojilerin yaratımına ilişkin olmaktadır. İktisadi refah kapsamında yeniliğe duyulan bu ihtiyaç, inovasyonlara gösterilen ilginin de merkezini oluşturmaktadır. Bununla beraber, son zamanlarda bu ilginin yönü, inovasyonun kendine has doğasını içerisinde barındıran ulusal ve bölgesel inovasyon sistemlerine doğru kaymıştır. Bu çalışma, ulusal inovasyon sistemlerinin bir alt dalı olan bölgesel inovasyon sistemleri içerisindeki çeşitli bileşenler kapsamında, Türkiye deki bölgelerin yenilikçi kapasitelerinin ve ilgili bölgeler arası karşılaştırılabilir homojen bir ölçütün ortaya konmasını amaçlamaktadır. Bu amaçla, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması 2. Düzey kapsamında yer alan 26 bölgenin inovasyon indeksleri, inovasyon girdi ve çıktı bileşenleri altındaki bir dizi gösterge kullanılarak hesaplanmıştır. Temel olarak dört bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde, inovasyon ve iktisadi büyüme arasındaki ilişki ve sistem yaklaşımı teorik bir çerçevede verilmiştir. İkinci bölümde inovasyon sistemleri kavramı, içerisinde barındırdığı bir dizi belirleyiciyle birlikte Türkiye kapsamında incelenmiştir. Çalışmanın ampirik kısmını oluşturan üçüncü bölümde, inovasyon ölçümüne yönelik çeşitli çalışmalar ile indekslerin oluşturulmasında kullanılan ölçütler ve yöntem yer almaktadır. Dördüncü ve son bölümde ise, uygulanan yöntem sonucu elde edilen bulgular 26 bölge kapsamında ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: İnovasyon sistemleri, İnovasyonun ölçümü, İnovasyon İndeksi JEL Sınıflandırması: O31, R11, R12.

8 vii Regional Innovation Systems and Turkey: NUTS 2 Level Regional Innovation Index Economic agents have primarily aimed to constitute and improve resources for building welfare in the historical process. In today s world, these resources are related to creating knowledge and new technologies since human needs increasingly vary and renew. In context to economic welfare, the need for regeneration accounts for underlying attentions to numerous innovations. Besides the increasing attentions have directed to national and regional innovation systems which contain the specific nature of innovations in recent times. This study aims to constitute a comparable homogenous benchmark across the regions in Turkey to present their innovative capabilities within the regional innovation systems which is a sub-branch of the national innovation systems. For this purpose, regional innovation indexes of 26 NUTS 2 regions in Turkey have been calculated using a set of indicators in innovation input and output components. Basically in the first part of this four-part study, the relationship between innovation and economic growth are given in the theoretical framework and system approach. In the second part of the study the concept of innovation systems are examined together with Turkey within the scope of a number of determining element. The empirical part of the study is in the third chapter with several studies about measuring innovations and indices which are used to establish the criteria and methods of the study. The fourth and last part presents the findings of the 26 regions separately as a result of applied methods. Key Words: Innovation systems, Measuring Innovations, Innovation Index. JEL Classification: O31, R11, R12.

9 viii Kısaltmalar Listesi AB ABD AR-GE BİT DPT EUROSTAT GSYH İBBS ISO KOSGEB OECD TEKMER TÜBA TÜBİTAK TÜİK TÜRKAK TPE TTGV ULAKBİM UME URAP YÖK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma ve Geliştirme : Bilgi ve İletişim Teknolojileri : Devlet Planlama Teşkilatı : Avrupa İstatistik Ofisi : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla : İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması : İstanbul Sanayi Odası : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü : Teknoloji Geliştirme Merkezi : Türkiye Bilimler Akademisi : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu : Türkiye İstatistik Kurumu : Türk Akreditasyon Merkezi : Türk Patent Enstitüsü : Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı : Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi : Ulusal Metroloji Enstitüsü : University Ranking by Academic Performance : Yükseköğretim Kurulu

10 ix Tablolar Listesi Tablo-1: Fordizm ve Post-Fordizmin Karşılaştırılması Tablo-2: Doğrusal ve Etkileşimli İnovasyon Modelleri Tablo-3: İnovasyon Karar Süreçleri Tablo-4: Farklı Tür İnovasyon Nitelikleri Tablo-5: Ulusal İnovasyon Sistemi Tanımları Tablo-6: Türkiye de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Tablo-7: Türkiye de Üniversite ve Kamu Kurumları Araştırma Merkezleri Tablo-8: Türkiye de Teknoloji ve İşletme Geliştirme Merkezleri Tablo-9: TÜBİTAK Destek Programları Tablo-10: TTGV Destekleri ve Tanımları Tablo-11: Türkiye de Bulunan Kalkınma Ajansları Tablo-12: Türkiye de Firmaların Ar-Ge Harcamaları ve Ar-Ge İnsangücü (2010) Tablo-13: Global İnovasyon İndeksindeki Bazı Ülke Sıralamaları Tablo-14: Bazı Ülkelerin Avrupa İnovasyon Skorbordu Göstergeleri Tablo-15: Bölgesel İnovasyon Skorbordu Bileşenleri Tablo-16: Bölgesel İnovasyon Skorbordu Bileşen Ağırlıkları Tablo-17: Amerikan Bölgelerinde İnovasyon İndeksi Bileşenleri Tablo-18: İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Düzey 2 Bölgeleri Tablo-19: Bölgesel İnovasyon İndeksine ait Değişkenler ve Göstergeler Tablo-20: Bölgesel İnovasyon İndeksleri ve Etkinlik Puanları

11 x Şekiller Listesi Şekil-1: Açık ve Örtük Bilgi Çerçevesinde Bilgi Tabanları Şekil-2: Schumpeterci İçsel Büyümenin Belirleyicileri Şekil-3: Bilgi-Teknoloji-İnovasyon Mekanizması ve İktisadi Büyüme Şekil-4: Doğrusal İnovasyon Modeli Şekil-5: Etkileşimli İnovasyon Modeli Şekil-6: İnovasyonun Yayılımı Şekil-7: İnovasyon Sistemlerinin Genel Yapısı Şekil-8: Ulusal İnovasyon Sistemi, Aktörler ve Bağlantılar Şekil-9: Bölgeselleşme ve Yerelleşmenin Gelişimi Şekil-10: Mekânsal Bir Birimde İnovasyon Oluşumunu Belirleyen Etkileşimler Şekil-11: Bölgesel İnovasyon Sistemleri ve Aktörler Arası Bağlantılar Şekil-12: Türkiye deki Firmalarda İnovasyon Faaliyetleri ( ) Şekil-13: Global İnovasyon İndeksi Bileşenleri Şekil-14: Global İnovasyon İndeksi 2011 ve Türkiye Şekil-15: Avrupa İnovasyon Skorbordu Bileşenleri Şekil-16: Avrupa İnovasyon Skorbordu 2011 ve Türkiye Şekil-17: Bölgesel İnovasyon İndeksi Bileşenleri Şekil-18: Bölgelerin Ana İndeks Bileşenlerindeki Dağılımları

12 1 Giriş Bilgi ve teknolojinin egemenliğindeki değişen dünya düzeninde, gün geçtikçe derinliği artan küreselleşme dalgası ülkeleri ve bünyelerinde bulunan birçok sistemi değiştirmeye devam etmektedir. Dolayısıyla bu sistemleri meydana getiren ekonomik birimler, sosyal ve kültürel değerler / birikimler ve politik çevreler de bu değişimin birer parçası olmaktadırlar. Bilginin kritik bir önemde olduğu ve teknolojideki yeniliklere ayak uydurmanın giderek zorlaştığı içinde bulunduğumuz bu çağ, hiç şüphesiz bir Bilgi ve Teknoloji Çağı dır. 21. yüzyılın değişime çok daha duyarlı bu doğası, ulusların zenginliği ve refahının ayrılmaz parçası ekonomik çevrede de yansımalarını göstermektedir. Bu kapsamda yeni bilgi ve teknolojilerin anlaşılması ve bunlara uyumun sağlanması, iktisadi refah artırımını hedefleyen her ulusun ortak gayesi olmaktadır. Böyle bir anlayışı hâkim kılabilmek için de bilgi ve teknolojinin ekonomik ve sosyal sistem içerisindeki yerini tam manasıyla kavramak önemlidir. İktisadi bağlamda 19. yüzyıl ortalarına kadar süren klasik dönemin ardından ortaya çıkan ilk neo-klasik yaklaşımlar bilgi ve teknolojiyi sistem içerisinde tamamen dışsal birer faktör olarak görüyor ve benzer teknolojik avantajların tüm birimler ve bireylere eşit şekilde dağıldığını varsayıyorlardı. Böyle bir yaklaşım teknolojinin kamu malı olarak görüldüğü bir anlayışla alakalıydı. Tam bilgi varsayımına dayanan bu neo-klasik yaklaşımlar, küreselleşmenin hız kazandığı ve bununla alakalı tartışmaların arttığı günümüzde güvenilirlik ve yararlılığın sınırlarında kalmışlardır. Bir kez böyle bir statik dünyadan ayrılıp, bilim ve teknolojideki yeni gelişmelere erişimin son derece düzensiz ve değişken olduğu teknik ve örgütsel bağlamdaki radikal yeniliklerin dinamik dünyasına girdiğimizde, önümüzdeki tablo tamamen değişmektedir. İktisadi teorinin politika yapımına bir şekilde katkı sağlaması için daha gerçekçi varsayımlar ve gerçekçi bir öngörüye gerek vardır. Böyle bir gerçeklikle ortaya çıkan yeni büyüme teorisi modelleri, bilgiyi ve teknolojik ilerlemeyi tamamen içsel ve insanlar tarafından yönlendirilen bir dizi kaynak ve beşeri sermaye bileşiminin oluşturduğu faaliyetler ve

13 2 yatırımlardan oluşan bir süreç olarak görmüşlerdir (Freeman, 1995: 17; Howells, 2005: 1221). Bilgi ve teknolojinin ekonomik ve sosyal yaşam içerisindeki rolünün anlaşılması tarihsel sürecin analizi ile mümkün olabilmektedir. Bu kapsamda evrimsel bir süreçte birikimli şekilde artan bilgi düzeyi ve takiben meydana gelen teknolojik gelişmeler ile ekonomik ve sosyal sistem arasında iki yönlü pozitif bir nedensellik ilişkisinin var olduğu söylenebilir. Başka bir deyişle, (sistem içerisinde) zevk ve tercihler kapsamında sürekli artan insan ihtiyaçları bilgi ve teknolojiyi bir gereklilik haline getirirken, zaman içerisinde bilgi düzeyinde meydana gelen birikimli artış ve ortaya çıkan yeni teknolojiler, (sistem içerisinde) insan ihtiyaçlarının değişimindeki (yenilenmesindeki) sürekliliğin nedeni olabilmektedir. Ayrıca böyle bir süreç üretim sistemi, mekânsal yapılar, kültür ve davranış normlarındaki değişiklikleri de beraberinde getirmektedir. 2. Dünya Savaşı ndan sonra kapitalist sistem içerisinde hâkim olan üretim düzeni Fordizm olmuştur. Genel olarak standartlaşmış metaların kitlesel üretim yapısı içerisinde bir montaj hattına bağlı olduğu bu yeni sistem küreselleşmenin aksine, ulusal bir temelde gelişmiştir. Bu kapsamda Fordist üretim süreçleri tüketicilerin taleplerinin sabit olduğu ve dolayısıyla piyasaların belirgin ve istikrarlı olduğu varsayımına dayanıyordu (Şen, 2000: 25-26). Ancak 1960 lı yılların sonuna doğru Fordizmin bu özellikleri, teknolojik değişim ve gelişimle karmaşıklaşan ekonomik ve sosyal ihtiyaçlara ve sorunlara yanıt olmaktan uzak kalmıştır. Ayrıca 1973 te ortaya çıkan, hammadde kaynaklarının tükenmesi ve çevre kirliliği tartışmaları ile gündeme gelen Dünya Petrol Krizi yeni ve esnek bir yapılanma gereğini doğurmuştur (Aydınlı, 2004: 4). Bu gereksinim ile ortaya çıkan ve esnek üretim sistemi üzerine kurulu Post-Fordist yaklaşıma göre, kitlesel piyasaların belirli bir doygunluğa eriştikten sonra parçalanıp çeşitlenmesi, tüketicilerin zevk ve tercihlerinin değişip gelişmesine ve sonuç olarak daha seçici olmalarına sebep olmuştur (Parlak, 1999: 90). Ekonomiler kapsamında üretimde çeşitliliğin ve verimliliğin artırılmasıyla ilgili küresel bir ihtiyaçtan ortaya çıkan Post-Fordizm, bu

14 3 ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olarak yeni bilgi ve teknolojilerin gerekliliğini net bir şekilde vurgulamıştır. Geçtiğimiz yüzyıllar içerisinde gerekli bir şekilde değişen ve gelişen bilgi ve teknoloji kavramları, çağımızın trendi değişim süreçlerinin habercisi olan yeniliklerin de temelini oluşturmaktadır. Söz konusu bu yenilikler bilimsel araştırmadan icada, geliştirmeye ve ticarileştirmeye kadar yeni bir ürün veya süreç yaratmadaki teknik, endüstriyel ve ticari adımlar bütünü olarak tanımlanmaktadır (Aslan, 2002: 330). Bahsedilen bu adımlar bütünü ise aynı zamanda, köken olarak eski ancak son zamanlarda kazandığı özel anlam nedeniyle henüz yeni sayılabilecek bir kavram olan inovasyonlardır. İnovasyon köken olarak Latince olan innovatus sözcüğünden türemiştir. Toplumsal, kültürel ve idari ortamda yeni yöntemlerin kullanılmaya başlanması anlamına gelmekle birlikte, Türkçe de yenilik, yenileme gibi sözcüklerle karşılanmaya çalışılsa da anlamı tek bir sözcükle ifade edilemeyecek kadar geniştir. Ayrıca "yenilik" ve "yenileme", "inovasyon" sözcüğü ile ifade edilmeye çalışılan kavramın dışında da çağrışımlara yol açmaktadır. Bu yüzden, "inovasyon" teknik bir sözcük olarak kabul edilebilmektedir (Tutar vd., 2007: 196). Tarihsel süreçte inovasyon kavramını açıklamaya yönelik birçok tanımla karşılaşmak mümkündür. Bu çeşitliliğin sebebi yeniliğin ve değişimin sürekliliğinden de kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla inovasyon olgusunun evrimsel gelişiminin, bu değişime ayak uydurmada gösterilen çabalarla doğrudan ilişkili olduğu söylenebilir. Genel olarak inovasyon tüketicilerin daha önce karşılaşmadığı yeni bir ürünün icadı, imalatçılar tarafından daha önce keşfedilmemiş ve bilimsel olarak yeni olan bir üretim yönteminin bulunması, imalat dalları arasında daha önceleri var olmayan bir alanda yeni bir piyasanın oluşumu, yeni hammadde kaynakları ya da ara malların ele geçirilmesi ve herhangi bir endüstride yeni örgütsel oluşumların ortaya çıkması gibi birçok faaliyetten oluşmaktadır (Schumpeter, 1934: 66). Bu kapsamda inovasyonlar

15 4 ekonomik fayda içeren yeni yaratımlardır. Bu yaratımlar yeni marka ve yöntemleri kapsayabilmekte ve çoğu zaman da mevcut ürün ya da üretim düzenlerinin yeni bileşimleri olarak ortaya çıkabilmektedirler. Ortaya çıkan bu bileşimler çok çeşitli olmakla birlikte, inovasyonlara dair süreçler de son derece karmaşıktır. Bu süreçlerin yeni ürünlere ve üretim düzenlerine dönüşümünde, bilimsel ve teknolojik olanakların bilgi unsuruyla birlikte var olması gereklidir. (Edquist, 1997: 1). Modern ekonomik bağlamda inovasyon aynı anda birden fazla yerde bulunan bir olgudur. İnovasyon ekonomi içerisindeki tüm alanlarda sürekli şekilde devam eden ve yeni ürünler, teknikler, organizasyon çeşitleri ve yeni piyasalarla sonuçlanan öğrenme süreçleri, araştırmalar ve keşiflerdir. Ekonomik kapsamda bazen bu faaliyetler yavaş, aşamalı ve artımlı olabilmektedir, ancak inovasyonlar her zaman orada olacaklardır (Lundvall, 1992: 8). İnovasyon yeni ya da daha iyi mal ve hizmetlerin ortaya çıkarılmasıyla, verimliliği artırarak maliyetleri düşüren yeni teknoloji ve süreçlerin benimsenmesi olarak da nitelendirilebilir. Yeni teknolojilere böyle bir uyumun sağlanması, üretim sisteminin daha etkin hale gelmesine olanak sağlayacaktır. Ayrıca bu kapsamda oluşacak yeni iş modelleri ve örgütsel yapılar firmaların mesleki ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlayarak karar süreçlerini geliştirmektedir. Bunun sonucu olarak da inovasyonun maliyetleri düşürerek kârlılığı artırdığı da söylenebilmektedir (Slaper vd., 2011: 37). Dolayısıyla inovasyon süreçlerinde yeni fikir oluşumlarının teşvik edilmesi ve yaratıcı yeteneklerin ortaya çıkarılabilmesi de önemlidir. Bu kapsamda organizasyonların temel görevi, fikir oluşumu ve yaratıcılıkları destekleyen bir çevreyi inşa etmek olmalıdır (Prajogo ve Ahmed, 2006: 502). Böyle bir çevre içerisindeki mekânsal ve bazen de sosyal yakınlıklar, bilgi ve enformasyonun oluşumunu kolaylaştırarak kolektif öğrenme süreçlerine katkıda bulunurlar. Bu şekildeki bir yakınlığa yüksek derecede bir örtük bilgiyi barındıran ve dolayısıyla daha doğrudan iletişimlerin gerekli olduğu öğrenme ve bilgi üretim süreçlerinin oluşumu ve transferinin sağlanması konularında ihtiyaç duyulmaktadır (Cantner, Meder, 2009: 4).

16 5 Temel ve uygulamalı araştırmalardan yeni ürün/süreç keşiflerine ve bunların hayata geçirilmesine kadar devam eden inovasyon süreçleri kesinlikle doğrusal bir şekilde gerçekleşmemektedir. Aksine, bu süreçler karmaşık geri bildirim mekanizmaları ve içerisinde bilim, teknoloji, öğrenme, üretim, politika ve talebi barındıran etkileşimli ilişkilerden oluşmaktadır. Farklı kurumsal çevreler içerisinde faaliyet gösteren bu faktörler arasındaki etkileşimler inovasyon süreçleri için önemlidir. Bu çevresel aktörler, iktisadi amaçlar çerçevesinde bilgi yaratımı ve kullanımını amaçlayan sistemlerin unsurlarıdır. İnovasyonlar da bu gibi sistemlerin içerisinde ortaya çıkmaktadırlar (Edquist, 1997: 1-2). Böyle bir sistemik anlayışla ortaya çıkan İnovasyon Sistemleri yaklaşımı temel olarak, ulusal ya da bölgesel bir ekonomide inovasyon yaratma kabiliyetine sahip firmalar, üniversiteler, organizasyonlar, araştırma enstitüleri ve kamu kurumları gibi aktörlerin bireysel performansları üzerine değil, bu aktörlerin bir sistemin parçası olarak etkileşimleri üzerine kurulmuştur (Andersson ve Karlsson, 2004: 8-9). Diğer bir deyişle, inovasyon süreçleri için gerekli olan aktörler, bunlar arası ilişkiler ve bu kapsamda oluşan çevre böyle bir sistem yaklaşımını gerekli kılmaktadır. İnovasyon sistemleri temel olarak Ulusal İnovasyon Sistemleri yaklaşımıyla (Freeman, 1987, 1995; Lundvall, 1988, 1992; Nelson, 1993) birlikte gelişmiştir. Mekânsal anlamda kapsamlı bir coğrafyayı kapsayan bu sistem içerisinde ulusal, bölgesel ve kurumsal aktörler faaliyet göstermekte ve bu yüzden sistem kendi içerisinde farklı alt sistemlere ayrılabilmektedir. Bu şekildeki bir sistematik yaklaşım, inovasyon doğasının anlaşılmasını da kolaylaştırmaktadır. İnovasyon sistemleri ve bu kapsamdaki süreçlerle birlikte, iktisadi büyüme ile ilgili bazı geleneksel kaynakların da önemi azalmaktadır. Birçok ülkenin nüfusu durağan bir şekilde seyretmekte ya da gerilemekte ve bu durum emek girdisinin uzun dönem ekonomik büyümedeki rolünü azaltmaktadır. Dahası, fiziksel sermaye yatırımları azalan getirilerle sonuçlanabilmekte ve özellikle gelişmiş ekonomilerde uzun dönem büyümeyi güçlendirme çabalarında yetersiz kalabilmektedir. Bu durumda yeni ya da önemli ölçüde gelişmiş ürün, süreç ya da yöntemleri içeren inovasyon, büyüme ve istihdamın

17 6 sağlanması ve yaşam standartlarının yükseltilmesinde giderek artan şekilde bir ihtiyaç haline gelmektedir. İnovasyonlara duyulan bu ihtiyaç rekabet güçlerini artırmayı, ekonomilerini çeşitlendirmeyi ve daha ötesi yüksek katma değerli faaliyetlerde bulunmayı hedefleyen tüm piyasalar için de geçerli olmaktadır (OECD, 2010: 9). Sanayi devriminden bu yana inovasyon kavramı ekonomilerin çeşitlendirilmesi ve rekabetçilik avantajının elde edilmesiyle ilgili önemli bir kaynak haline gelmiştir. Sürekli ve hızla değişen çevremizde yeni ürünlerin geliştirilmesi her zamankinden önemli hale gelmiş ve böylece özellikle firmalar sürekli değişen müşteri demografisiyle birlikte satın alma davranışları ve beklentilerin de değişime uğradığını kabul etmişlerdir (Prajogo ve Ahmed, 2006: 499). Böyle bir çevrede elde edilebilecek bir rekabetçilik avantajı, yüksek seviyedeki yerelleşme süreçleriyle hayata geçirilebilmekte ve sürdürülmektedir. Ulusal ekonomik yapılarda, değerlerde, kültürlerde, kurumlarda ve tarihlerdeki farklılıklar rekabet başarısına büyük ölçüde katkı sağlamaktadırlar. Bu aşamada ülkelerin rolü daha önce hiç olmadığı kadar fazladır. Rekabet kavramının küreselleşmesi ulusların önemini azaltıyor gibi görünse de, aksine böyle bir rekabet çok daha farklı bir sonucu ortaya çıkarmaktadır. Böyle bir durumda ulus devlet, rekabetçi olmayan firma ve endüstrileri koruma amaçlı ortaya çıkardığı birkaç ticaret engeli dışında, rekabetçilik avantajının dayanağını oluşturan, uzmanlık ve teknolojinin kaynağı olarak artan bir önem kazanmaktadır (Porter, 1990: 19). Bu kapsamda birçok ülkede inovasyon faaliyetlerinin ve kapasitelerinin geliştirilmesi, bu ülkelerin verimliliğini ve refahını artırabildiği gibi, bir bütün olarak küresel ekonomik büyümeyi de hızlandırabilecektir (Porter ve Stern, 2001: 3). Bir bakıma inovasyonun iktisadi büyümede oynadığı önemli rol, bölgesel düzeyde daha kolay ve belirgin bir şekilde gözlemlenebildiğinden, coğrafi farklılıklar ve mekânsal ayrışmaların altını çizmek gerekmektedir (Martin, 2004: 2-29). Bölgesel çevre, Fordizm çağına kıyasla firmalar, üretim süreçleri ve iktisadi gelişimle alakalı birçok sebepten dolayı çok daha önemli bir konum elde etmiştir. Aynı zamanda piyasaların ve üretim düzenlerinin küreselleşmesi, inovasyon süreçlerinde yer alan tüm

18 7 katılımcıları içerisine alan bütünüyle gelişmiş bir ağ yapılanması olarak bölgelerin gerekliliğini artırmaktadır (Sternberg, 2000: 391). Bu kapsamda dış dünya ile daha doğrudan bir ilişki içerisine itilmekte olan bölgeler, hızlı teknolojik değişim ve küreselleşme ortamında rekabet eden stratejik aktörler olarak gösterilmektedirler (Uyarra, 2007: 244). Öte yandan bölgeler iktisadi büyümenin sağlanması ve sürdürülebilirliği bakımından da inovasyonlara bağımlıdırlar (Schoonmaker ve Carayannis, 2010: 48). Ulusal düzeydeki ihtiyaçlar ve bahsedilen bu bağımlılıklar, inovasyon sistemleri içerisinde bir alt sistem olarak Bölgesel İnovasyon Sistemleri yaklaşımını ortaya çıkarmıştır. Uzmanlar bu doğrultuda bölgelerin günümüz ulus devlet anlayışının ötesinde bir boyutta, küreselleşen toplumların iktisadi ve inovasyona dönük faaliyetleri içerisinde önemli bir yeri olduğunu vurgulamaktadırlar (Chung, 2002: 485). Dolayısıyla ülkelerin küresel piyasalarda ekonomik ve sosyal fayda artırımına yönelik tutunma çabaları, diğer bir deyişle yerelden küresele sıçrayış hamlesi, küresel ölçekte bir bölgesel rekabetçiliğin inşasıyla gerçekleşebilecektir. Bölgesel düzeyde rekabetçilik, uluslararası piyasalarda tutunmayı sağlayan mal ve hizmetleri üretme yeteneği ve aynı zamanda yüksek ve sürdürülür bir gelirin korunmasıdır. Daha genel olarak, küresel rekabetin içerisinde bulunan bölgelerin göreceli olarak daha yüksek bir gelir ve istihdam düzeyi yaratabilme kabiliyeti, diğer bir deyişle istihdamda nitelik ve niceliğin bir arada teminat altına alınmasıdır (European Comission, 1999). Genel olarak geçtiğimiz son otuz yıl, iktisadi büyüme çabaları ve sınırları olmaksızın artan üretici ve tüketici mobilitesi kapsamında, rekabetçiliğin yoğun şekilde küresel piyasalara taşındığı bir dönem olmuştur. Bu kapsamda çeşitli otoritelerce, inovasyonun ve inovasyona dönük faaliyetlerin uzun dönem sürdürülebilir bir iktisadi büyümenin temininde hayati önem taşıdığı açık bir dille vurgulanmaktadır. Söz konusu bu süreçte ise inovasyon, bir bakıma kendi doğası gereği, içerisinde bulunduğu mekânsal

19 8 ve sistemik yapıları da kapsamlı bir değişime uğratmaktadır. Dolayısıyla bugünkü tabloya bakıldığında, iktisadi büyüme ve kalkınmaya yönelik etkin politika ve uygulamalar ortaya koyma hedefindeki ulusal / bölgesel ekonomik ve sosyal yapılardan, küresel ölçekte uluslararası paydaşların oluşturduğu çeşitli organizasyonlara kadar birçok kesimde bu değişimin yansımaları görülmektedir. Bir başka deyişle, söz konusu bu hedefler doğrultusunda etkin bir refah vasıtası olan inovasyonlar her yerdedir. İlgili literatüre bakıldığında, 1980 lerden günümüze inovasyon ve bölgesel inovasyon içerikli teorik ve ampirik çalışmaların gözle görülür şekilde arttığı söylenebilir 1. Bu doğrultuda, ortaya çıkan ampirik çalışmalar uluslararası, ulusal ve bölgesel düzeyde inovasyonun ölçümüne yönelik farklı yaklaşımları da beraberinde getirmiştir. Ayrıca Avrupa Birliği ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) başta olmak üzere çeşitli ekonomik / coğrafi birleşmeler ve ulusal düzeydeki birçok organizasyon, inovasyona dönük faaliyetlerin geliştirilmesi amacıyla çok sayıda rapor ve çerçeve çalışması ortaya koymuşlardır. Bu çalışmanın temel amacı; uzun dönem sürdürülebilir büyüme ve kalkınmayla ilgili hedeflere ilişkin etkin bir araç niteliğindeki inovasyonlar ve bölgesel inovasyon sistemleri çerçevesinde, Türkiye nin inovasyon kapasitesine yönelik bölgesel bir ölçüt meydana getirmektir. Rekabetin küresel piyasalara taşındığı günümüz dünyasında, gelişmiş ülkelerce ortaya konan politika ve uygulamaların bölgeselleşme ve yerelleşme süreçlerine artan şekilde yaptıkları vurgular, bu ölçütün bölgesel bir düzeyde ortaya çıkmasının bir nedenidir. Dolayısıyla çalışma, yerelden küresele sıçrayış hamlesine bir katkı sağlamayı hedeflemektedir. Ayrıca bu çalışma, ülkelerin ve çeşitli ekonomik birleşmelerin ulusal ve bölgesel düzeyde gerçekleştirdikleri inovasyon ölçüm çalışmaları içerisine Türkiye gibi emek gücü yüksek, zengin bir doğal çevre ve kültüre sahip, dolayısıyla inovasyon konusunda gelecek vadeden bir ülkenin katılımına katkı sağlamayı amaçlamaktadır. 1 Söz konusu çalışmaların kapsamını içeren özet bir anlatım için bakınız, (Asheim vd., 2011: 877).