Endoskopik sinonazal tümör rezeksiyonu

Transkript

1 Kulak Burun Bogaz Ihtis Derg 2006;16(2):72-79 KL N K ARAfiTIRMA Endoskopik sinonazal tümör rezeksiyonu Endoscopic removal of sinonasal tumors Dr. Alper Nabi ERKAN, 1 Dr. Erkan TARHAN, 2 Dr. Cüneyt YILMAZER, 1 Dr. Alper ÇA ICI, 1 Dr. Özcan ÇAKMAK 2 Amaç: Sinonazal tümörlerde endoskopik cerrahinin etkinli- i de erlendirildi. Hastalar ve Yöntemler: Ocak 1998-A ustos 2004 tarihleri aras nda sinonazal tümör tan s yla endoskopik tümör rezeksiyonu yap lan 20 hastan n (10 erkek, 10 kad n; ort. yafl 34; da l m 12-63) kay tlar retrospektif olarak incelendi. Sadece transnazal endoskopik cerrahi yap lan veya kombine (endoskopik ve eksternal) cerrahi yöntemler uygulanan hastalar çal flmaya al nd. Hastalar n yafllar, cinsiyetleri, tümörün patolojik tan s, yerleflimi, ek cerrahi giriflim gereksinimi, uygulanan cerrahi tedavi modalitesi, komplikasyonlar, rekürrens geliflimi ve takip süreleri belirlenerek elde edilen sonuçlar de erlendirildi. Bulgular: Olgular n befli osteom, biri fibröz displazi, biri ossifying fibrom, yedisi inverted papillom, biri onkositik papillom, üçü anjiofibrom, biri schwannom, biri estesionöroblastomdu. Hastalar n takip süresi 6 ay-6 y l aras ndayd (ort. 26 ay). Posterior etmoid kaynakl fibröz displazili olguda optik sinire yak n komfluluk nedeniyle endoskopik subtotal rezeksiyon yap ld. Nazal pasaj ve maksiller sinüsü tutan inverted papillomlu bir hastaya kombine (endoskopik ve Caldwell-Luc) yaklafl mla tümör rezeksiyonu yap ld. nverted papillom tan s yla endoskopik olarak ameliyat edilen bir olguda cerrahi sonras nüks geliflti. Frontal sinüse yerleflmifl schwannom olgusunda kombine endoskopik ve eksternal frontoetmoidektomi yaklafl m yla tümör rezeke edildi. nverted papillomlu bir hastada rekürrens izlendi. Di er tüm olgularda komplikasyonsuz olarak total endoskopik tümör eksizyonu yap ld, bu hastalarda takipte nüks görülmedi. Sonuç: Çal flmam zdaki düflük rekürrens oranlar, seçilmifl olgularda, özellikle de deneyimli ellerde, endoskopik yaklafl mla tümör rezeksiyonunun tek bafl na ya da di er yaklafl mlarla kombine edilerek, düflük morbiditeyle ve güvenle uygulanabilecek bir yöntem olabilece ini göstermektedir. Anahtar Sözcükler: Nazal kavite; paranazal sinüs neoplazileri; endoskopik sinüs cerrahisi; rekürrens. Objectives: To evaluate the efficacy of endoscopic surgery for sinonasal tumors. Patients and Methods: Clinical records of 20 patients (10 males, 10 females; mean age 34; range 12 to 63 years) who underwent endoscopic tumor resection with diagnosis of sinonasal tumor between January 1998 and August 2004 were retrospectively reviewed. Patients who were operated by transnasal endoscopic surgery or by combined (endoscopic or external) surgical methods were included in the study. Patients were reviewed for age, sex, pathologic diagnosis and tumor location, surgical techniques, need for additional surgery, complications, recurrence and follow-up periods. Results: There were five osteoms, one fibrous dysplasia, one ossifying fibroma, seven inverted papillomas, one oncocitic papilloma, three angiofibromas, one schwannoma and one esthesioneuroblastoma. The patients follow up period ranged between 6 months and 6 years (mean 26 months). The fibrous dysplasia involving the posterior ethmoid sinuses was subtotally resected due to its close proximity to the optic nerve. One of the inverted papilloma of maxillary sinus was resected by a combined endoscopic and Caldwell-Luc approach. A combined endoscopic intranasal and external frontoethmoidectomy approach was performed for the removal of frontal sinus schwannoma. Recurrence was observed in one of the inverted papilloma cases. Total removal of the tumors was achieved in all other cases without any complication or recurrences. Conclusion: Low recurrence rates in our series showed that the endoscopic resection of nasal-paranasal sinus tumors in selected cases may be an appropriate method as solely or combined with other surgical techniques for experienced surgeons. Key Words: Nasal Cavity; paranasal sinus neoplasms; endoscopic surgical procedures; recurrence. 1 Baflkent Üniversitesi T p Fakültesi Adana Uygulama ve Araflt rma Hastanesi Kulak Burun Bo az Hastal klar Anabilim Dal ( 1 Department of Otolaryngology, Medicine Faculty of Baflkent University and Adana Training and Research Hospital), Adana; 2 Baflkent Üniversitesi T p Fakültesi Kulak Burun Bo az Hastal klar Anabilim Dal ( 2 Department of Otolaryngology, Medicine Faculty of Baflkent University), Ankara, both in Turkey. Dergiye gelifl tarihi - 5 Ocak 2005 (Received - January 5, 2005). Yay n için kabul tarihi - 11 A ustos 2005 (Accepted for publication - August 11, 2005). letiflim adresi (Correspondence): Dr. Erkan Tarhan. Baflkent Üniversitesi T p Fakültesi Kulak Burun Bo az Hastal klar Anabilim Dal, 6. Cad., No: 72/2, Bahçelievler, Ankara, Turkey. Tel: Faks (Fax): e-posta ( ): erkant@baskent-ank.edu.tr 72

2 Endoskopik teknikler enflamatuvar sinüs hastal klar, kafa taban tümörleri, ensefaloseller, orbita ve optik sinir dekompresyonu, serebrospinal s v kaçak onar mlar, koanal atrezi aç lmas, dakriosistorinostomi ve transsfenoidal yaklafl mlarda y llard r baflar yla kullan lmaktad r. [1] Endoskopik endonazal cerrahi giriflim son y llarda inverted papillom, vasküler tümörler, fibroosseöz tümörler, adenomlar, gliomlar ve schwannomlar gibi benign tümörlerin rezeksiyonlar nda da tercih edilen bir yöntem olmufltur. [2-4] Bu yöntem uygun olgularda daha az morbiditeyle tümörün tam eksizyonuna imkan vermekte, konvansiyonel veya eksternal yaklafl mlara göre k - salm fl yat fl süresi, daha az kanama ve yüzde insizyon olmamas gibi önemli avantajlar sunmaktad r. [2] Endoskoplar n kullan m yla tümör daha iyi görüntülenebilmekte, büyütülebilmekte, eksizyon yap l rken sa lam mukoza s n r saptanarak emniyetli ve daha düflük morbiditeyle cerrahi tamamlanabilmektedir. [2] Ancak, tümörün anterior kranial fossa, frontal sinüs yay l m, kafa taban tutulumu, intradural, intraorbital yay l m gibi endoskopik rezeksiyonun yetersiz kalaca durumlarda, eksternal cerrahi yöntemler endoskopik yaklafl mla kombine edilmelidir. Bu yaz da endoskopik veya kombine (endoskop yard m yla eksternal) yaklafl m kullan larak sinonazal tümör rezeksiyonu yap lan 20 hastan n sonuçlar sunuldu. HASTALAR VE YÖNTEMLER 73 Ocak A ustos 2004 tarihleri aras nda sinonazal tümör tan s yla endoskopik veya kombine tümör rezeksizyonu yap lan (üçü [3,4,8] daha önce yay nlanm fl) 20 hastan n (10 erkek, 10 kad n; ort. yafl 34; da l m 12-63) kay tlar retrospektif olarak incelendi (Tablo I). Hastalar n tümü rutin muayeneye ek olarak tan sal amaçl nazal endoskopi ve ileri teknik görüntüleme yöntemleriyle (paranazal sinüs tomografileri ve gereken olgularda manyetik rezonans görüntüleme) de erlendirildi, patolojik tan için uygun olgulardan ameliyat öncesi endoskopik biyopsi al nd. Sadece transnazal endoskopik cerrahi yap lan veya kombine (endoskopik ve eksternal) cerrahi yöntemler uygulanan hastalar çal flmaya al nd. Enflamatuvar hastal klar, nazal polipozis, antrakoanal polip, ensefalosel, mukosel, mukozal retansiyon kistleri ve sadece endoskopik biyopsi yap l p, endoskopik rezeksiyon yap lmayan olgular çal flma d - fl b rak ld. Hastalar n yafllar, cinsiyetleri, tümörün patolojik tan s, yerleflimi, ek cerrahi giriflim gereksinimi, uygulanan cerrahi tedavi modalitesi, komplikasyonlar, rekürrens geliflimi ve takip süreleri kaydedildi. Çal flmaya al nan 20 olgunun takip süreleri 6 ay ile 6 y l (ort. 26 ay) aras ndayd. Ameliyatlar n tümü genel anestezi alt nda hipotansif anestezi uygulanarak yap ld. Öncelikle nazal kavitelere oksimetazolin ( liadin, Santa Farma) emdirilmifl pamuk tamponlar yerlefltirildi, lokal anestezik olarak %1 lik lidokain+ 1: adrenalin kombinasyonu enjekte edildi, operasyonlarda 4 mm lik 0, 30 ve 70 derece teleskoplar kullan ld. Ameliyat n tipi lezyonun yerine ve uzan m na ba l olarak de- iflkenlik gösteriyordu. BULGULAR Olgular n befli osteom, biri fibröz displazi, biri ossifying fibrom, yedisi inverted papillom, biri onkositik papillom, üçü anjiyofibrom, biri schwannom, biri estesionöroblastomdu (Tablo I). Hastalar n ortalama takip süresi 2.2 y l (1 ay-6 y l) idi. Lezyonlar n yerleflimi incelendi inde; befl osteom olgumuzun üçünde frontal sinüs, birinde frontoetmoid reses ve birinde maksiler sinüs tutulumu vard. Fibröz displazi olan olgu posterior etmoid hücrelerden köken al rken, ossifying fibromda orta konka tutulmufltu. nverted papillomlu olgulardan birinde sol nazal kavite ve maksiller sinüs tutulumu varken, di- erlerinde sa nazal kavite, maksiler sinüs ve ön, arka etmoid hücreler tutulmufltu. Hiçbir olguda frontal sinüs ve sfenoid sinüs tutulumu yoktu. Onkositik papillom sol maksiler sinüs, sol nazal kavite ve sol etmoid hücreleri tutmufltu. Anjiyofibromlu üç olgudan birinde nazofarenks, nazal kavite, birinde nazofarenks, nazal kavite, sfenoid sinüs, birinde de nazofarenks, nazal kavite ve pterygopalatin fossa tutulumu söz konusuydu (fiekil 1a, b). Schwannom olgusunda frontal sinüs ve nazal kavitede tümör vard. Estesionöroblastom olgusunda nazal kavite, kribriform plate ve etmoid hücreler tutulmufltu. Bu olguya cerrahiyi takiben radyoterapi verildi. Befl osteoma olgusundan üçü frontal sinüs, biri frontoetmoid reses, biri maksiller sinüs kaynakl olup bafl a r s ve kronik sinüzite zemin haz rlamalar ndan dolay tümü endoskopik olarak total eksize edildi. Fibröz displazi olgusunda optik sinire yak n komfluluk nedeniyle endoskopik subtotal parsiyel rezeksiyon yap labildi ve optik sinir civar nda tümör b rak lmak zorunda kal nd. Ossifying fibromlu orta

3 TABLO I HASTA GRUBU VE ÖZELL KLER Tan Yafl/Cin- Tümörün yerleflim Ek giriflim Cerrahi tipi Komplikasyon Takip siyet yeri süresi 1. Osteom 47/K Sol maksiller sinüs Endoskopik total rezeksiyon Yok 4 y l 2. Osteom 45/K Sol frontal sinüs Endoskopik total rezeksiyon Yok 1 y l 3. Osteom 35/K Sa frontal sinus Endoskopik total rezeksiyon Yok 2 y l 4. Osteom 16/E Sa frontal sinüs Endoskopik total rezeksiyon Yok 7 ay 5. Osteom 21/K Sa frontoetmoid reses Endoskopik total rezeksiyon Yok 12 ay 6. Fibröz 23/K Posterior etmoid Endoskopik subtotal, Yok* 2 y l displazi hücreler parsiyel rezeksiyon 7. Ossifying 16/K Orta konka Endoskopik total Yok 2 y l fibroma rezeksiyon Nüks yok 8. nverted 55/E Sol maksiller sinüs, Endoskopik total Yok 3 y l papillom sol nazal kavite rezeksiyon 9. nverted 30/E Nazal kavite, Endoskopik total Yok 1 y l papillom sa maksiller sinüs, rezeksiyon ön, arka etmoid hücreler (sa ) 10. nverted 50/E Sa maksiller Endoskopik total Yok 6 y l papillom sinus orta mea rezeksiyon 11. nverted 45/E Sa nasal kavite, Endoskopik rezeksiyon+ ** 3 y l papillom sa maksiller sinüs Caldwell Luc 12. nverted 41/E Sa orta mea, sa Endoskopik total Yok 1 y l papillom orta konka rezeksiyon 13. nverted 41/E Sa orta mea, sa Endoskopik total Yok 2 y l papillom inferior konka, rezeksiyon sa etmoidal bölge 14. nverted 46/E Sa uncinate process Endoskopik total Yok 6 ay papillom rezeksiyon 15. Onkositik 63/E Sol maksiler sinüs, Endoskopik total Yok 1 y l papillom sol nazal kavite, rezeksiyon sol etmoid hücreler 16. Anjiyo- 17/E Nazal kavite, Ameliyat öncesi Endoskopik total Yok 1 y l fibrom nazofarenks embolizasyon rezeksiyon Nüks yok 17. Anjiyo- 17/E Pterigopalatin fossa, Ameliyat öncesi Endoskopik total Yok 1.5 y l fibrom nazofarenks embolizasyon rezeksiyon Nüks yok 18. Anjiyo- 17/E Nazofarenks, Endoskopik total Yok 2 y l fibrom nazal kavite, rezeksiyon Nüks yok sfenoid sinüs 19. Schwan- 27/E Frontal sinus, Endoskopik rezeksiyon+ Yok 5 y l noma nazal kavite frontal sinüs trefinasyonu 20. Esthesi- 27/E Etmoid sinüsler, Ameliyat sonras Endoskopik total Nüks yok 5 y l neurob- nazal kavite, RT verildi. rezeksiyon lastom kribriform plate, paranazal sinüsler *: Optik sinir komflulu unda tümör b rak ld. **: ki y l sonra nüks, iki kez opere edildi. Spesimen sonucu inverted papillom+adeno Ca geldi. Total maksillektomi yap ld. 74 konka tutulumu olan olguya endoskopik konka rezeksiyonu yap ld. nverted papillomlu yedi olgudan ikisine endoskopik cerrahiye ilaveten, birine Caldwell-Luc giriflimi, birine de maksiller sinoskopi yap - l rken di erlerine sadece endoskopik cerrahi yap ld (fiekil 2a, b). Kombine endoskopik-calldwell-luc gi-

4 riflimi uygulanan olgudan daha sonra nüks nedeniyle endoskopik biyopsi yap ld ve patolojinin inverted papillom+adeno Ca olarak rapor edilmesi üzerine total maksillektomi uyguland. Anjiyofibromlu üç olguya da ameliyat esnas nda kanamay azaltmak amac yla embolizasyon yap ld. Frontal sinüs ve nazal kavite tutulumu gösteren schwannom olgusuna endoskopik cerrahiye ek olarak eksternal frontoetmoidektomi yap ld. Di er tümörlerin tamam endoskopik olarak total eksize edildi. Ameliyat sonras hastalar n hiçbirinde beyin omurilik s v s (BOS) fistülü gibi bir komplikasyon görülmedi. Takipte ortaya ç kan adenokarsinom nedeniyle total maksillektomi yap lan inverted papillomlu hasta d fl nda nüks saptanmad. Hastalar n bulgular Tablo I de özetlenmifltir. TARTIfiMA Sinonazal tümörler farkl birçok cerrahi yaklafl mla tedavi edilebilmektedir. Lateral rinotomi, midfasial degloving ile en-blok eksizyon gibi genifl cerrahi rezeksiyonlar n yan s ra son y llarda daha da önem kazanan ve minimal invaziv cerrahi filozofisine uygun olarak endoskopik tümör rezeksiyonlar da yap lmaktad r. Bu yaklafl mlar n seçiminde tümörün boyutlar, yerleflimi ve yay l m önemli rol oynamaktad r. [10-12] Endonazal endoskopik cerrahi paranazal sinüslerin enflamatuvar lezyonlar, lakrimal sistem hastal klar, orbital patolojiler, koanal atreziler ve BOS fistülü onar mlar nda kullan mlar na ek olarak fibroosseöz lezyonlar, vasküler tümörler, gliomalar, schwannomlar, pleomorfik adenomlar ve inverted papillomlar gibi benign tümörlerle baz seçilmifl olgularda malign tümör cerrahisinde de kullan lmaktad r. [2] Benign tümörler e er frontal sinüse, maksiller sinüsün lateral ve inferior duvar na, anterior kranial fossaya uzan m gösteriyorsa, cerrahi müdahaleler kombine yaklafl mla (endoskopik ve eksternal yaklafl m) ya da eksternal yaklafl mla yap lmal d r. [2] (a) (b) Osteomlar sinonazal bölgenin en s k görülen benign tümörleri olup rutin sinüs grafilerinde %1 oran nda saptanmaktad rlar. [1] En s k frontal sinüste ve takiben s rayla etmoid, maksiler ve sfenoid sinüste görülürler. [13] Genellikle oldukça yavafl büyürler ve asemptomatiktirler. [1] Bafll ca eksize edilme endikasyonlar h zl büyüme veya obstrüksiyona sekonder geliflen kronik bafl a r lar, nazofrontal resese yak nl klar ndan dolay kronik sinüzite zemin haz rlamalar ve frontal sinüs s n rlar n aflmalar d r. [14] Etmoidal osteomlar n ço u endoskopik olarak eksize edilebilirken, frontal sinüs osteomlar ndan sadece lamina papiresea vertikal hatt boyunca medial yerleflimliler ve yine sadece frontal sinüs arka duvar n n inferiorunda yerleflik olanlar endoskopik müdahaleyle ç kar labilmektedir. [15] Schick ve ark. [15] 34 frontoetmoidal osteomdan 23 ünü endoskopik olarak eksize etmifllerdir. Çal flmam zdaki osteomlar n tümü enfiekil 1 - Nazofarenks anjiyofibromu; 18 numaral hastan n (a) ameliyat öncesi aksiyal tomografi kesiti, (b) ameliyat sonras görünümü. 75

5 doskopik yöntemle ç kar lm fl ve herhangi bir komplikasyon izlenmemifltir. Fibröz displazi ve ossifying fibromlar, osteomlar gibi fibroosseöz tümör grubu içinde de erlendirilen ve paranazal sinüslerde görülebilen benign tümörlerdir. Özellikle semptomatik ve h zl büyüme gösteren tümörlerde cerrahi önerilmektedir. [16,17] Bu tümörler osteomlardan radyolojik olarak lezyon s n r - n n net olarak izlenememesiyle ay rdedilir. [18] Brodish ve ark. [16] dokuzu osteom, biri fibröz displazi olmak üzere 10 semptomatik fibroosseöz lezyonunun endoskopik olarak rezeksiyonu esnas nda, iki hastada BOS kaça n n saptanmas üzerine hemen onar m yapm fllar ve ameliyat sonras dönemde nüks saptamam fllard r. Çal flmam zdaki fibröz displazili olgu posterior etmoid hücrelerden kaynaklan yordu, optik sinir komflulu unda tümör b rak larak subtotal parsiyel rezeksiyon yap ld. Ossifying fibromlu olguda orta konka tutulumu vard, endoskopik olarak total eksize edildi, herhangi bir komplikasyon izlenmedi ve takibinde rekürrens geliflmedi. nverted papillomlar, rekürrens e ilimli, lokal agresif karekterli, skuamöz hücreli karsinoma transformasyon gösterebilen, benign epitelyal tümörlerdir. Genellikle tek tarafl ve polipoid olarak görülürler. [19] Bu tümörlerde en iyi cerrahi yaklafl m seçmek için tümörün yay l m ndan çok köken ald yeri saptamak önemlidir. Sinonazal papillomlar n ço u lateral nazal duvardan köken ald için medial maksillektomiyi içeren prosedürler öncelikle tercih edilmektedir. [20] Ancak, lokal invaziv özellikleri ve yass hücreli karsinomla birlikteliklerine ek olarak (a) (b) cerrahi sonras bildirilen yüksek rekürrens oranlar - na karfl n, tedavide endoskopik cerrahi yöntemin klasik tekniklerle karfl laflt r labilir sonuçlar oldu u çeflitli araflt rmac larca rapor edilmifltir. [5] Endonazal yaklafl mla özellikle sfenoid sinüs, anterior ve posterior etmoid sinüsler ve nazofrontal kanal papillomlar total eksize edilebilirler. [21] Aç l endoskoplar n yard m yla yeterli ve genifl bir rezeksiyon direkt görüfl alt nda yap labilir ve drill kullan larak alttaki kemik doku trafllanabilir. Waitz ve Wigand [21] ameliyat ettikleri 51 hastada inverted papillomlar n 35 ini endoskopik olarak rezeke etmifllerdir. Endoskopik rezeksiyon yapt klar olgular n alt s nda (%17) rekürrens görmüfllerdir. Stankiewicz ve Girgis [23] endoskopik olarak rezeke ettikleri 15 olgunun beflinde (%33) rekürrens saptam fllard r. Kelefl ve De er [24] endoskopik yaklafl mla ameliyat ettikleri 13 inverted papillom olgusundan üçünde rekürrens görmüfller, bunlardan ikisini endoskopik olarak tedavi etmelerine karfl n di er olguda rekürrens ve malign transformasyon geliflmifltir. Hastaya radikal maksillektomi sonras radyoterapi vermifllerdir. Lawson ve ark. [25] 160 inverted papillomlu çal flmalar nda 30 hastaya endoskopik yöntemle yaklaflm fl ve seçilmifl olgularda endoskopik yöntemle cerrahi tedavinin konvansiyonel yöntemlere efl rekürrens oranlar verece ini bildirmifllerdir. Literatürde y llar aras nda endoskopik cerrahi yöntemle ameliyat edilmifl 17 inverted papillom çal flmas incelenmifl, toplam 350 hastal k bu çal flmalarda ortalama %13.4 (%0-33) oran nda rekürrens bildirilmifltir. [25] Tomenzoli ve ark.n n [26] 2004 te yay nlanan çal flmalar nda, inverted papillomlu hastalarda salt endoskopik cerrahifiekil 2 - nverted papillom; 12 no lu hastan n (a) ameliyat öncesi koronal tomografi kesiti, (b) ameliyat sonras görünümü. 76

6 nin kontrendikasyonlar flöyle s ralanm flt r; yayg n kafa taban erozyonu, intradural veya intraorbital yay l m, frontal sinüsün yayg n tutulumu, geçirilmifl cerrahiden kaynaklanan yo un skar dokusu varl, efllik eden skuamöz hücreli karsinom varl. Endoskopik cerrahi yapt m z yedi olgudan birinde rekürrens görüldü. Hastaya üç kez endoskopik rezeksiyon yap ld. Sonuncu ameliyatta patoloji sonucu inverted papillom+adenokarsinom olarak rapor edilmesi üzerine total maksillektomi yap ld. Bir olgumuz nazal polip ön tan s yla ameliyat edildi. Endoskopik olarak lezyon sol maksiller sinüsten nazal kavite ve etmoid hücrelere do ru uzan yordu. Total eksize edilen tümörün patolojik inceleme sonucu onkositik papillom olarak bildirildi. nverted papillomlu hastalarda endoskopik cerrahiyle baflar l sonuçlara ulaflmada önemli olan nokta hasta seçim kriterleri, cerrah n endoskopik deneyimi ve takip süreleridir. Anjiyofibromlar özellikle ergen ça da daha çok erkeklerde görülen, vasküler yönden zengin, rekürrens oran yüksek, lokal invaziv tümörlerdir. Tedavileri cerrahi eksizyon, elektrokoagülasyon, interstisyal ya da eksternal radyasyon terapisi, kriocerrahi, kemoterapi ve hormonal tedaviler gibi çeflitli yöntemleri içermektedir. [27] Cerrahi yaklafl m tercihi tümörün yeri ve büyüklü üne göre de iflir. Endoskopik cerrahi nazal kavite, nazofarenks, paranazal sinüsler ve pterigopalatin fossada s n rl anjiyofibromlar için yap labilir. Ameliyat öncesi yap lan embolizasyon ameliyat s ras ndaki ciddi kanamalar önleyerek tümörün total olarak ç kar lmas na da olanak sa lar. [28] Schick ve ark. [28] befl nazofarengeal anjiyofibromlu olguyu endoskopik olarak rezeke ettiklerini bildirmifllerdir. Nicolai ve ark. [29] ise 15 anjiyofibromlu olguya ameliyat öncesi embolizasyon yaparak endoskopik yaklafl mla ameliyat etmifl ve takiplerinde nükse rastlamam fllard r. Özellikle küçük ve orta büyüklükteki anjiyofibrom tedavisinde endoskopik yaklafl m n düflük morbiditeli bir ameliyat tekni i oldu unu belirtmifllerdir. Önerci ve ark. [30] ortalama yafl 16 (12-20) olan anjiyofibromlu 12 erkek hastay endoskopik olarak ameliyat etmifl, bu hastalardan intrakranial uzan m olan (stage II- IA- Radkowski [31] s n flamas ) dört hastan n ikisinde minimal rezidüel tümör b rak lm fl, ancak takiplerde progresyon görülmemifltir. Çal flmam zdaki üç olgu erkek ve ortalama yafl 17 idi. Nazofarenks, nazal kavite, pterigopalatin fossa ve sfenoid sinüs tutulumlar vard. Olgular m z Radkowski [31] s n flamas na göre stage IA, IB ve IIA idi. Tüm anjiyofibromlu hastalarda ameliyat öncesi embolizasyonu takiben endoskopik olarak total eksizyon yap ld ve takiplerde nüks saptanmad. Schwannomlar periferik sinirlerin k l f ndan kaynaklanan benign tümörlerdir. Bafl-boyun bölgesi, özellikle de nazal kavite ve paranazal sinüs schwannomlar na çok nadir rastlanmaktad r. Bu tümörler periferik sinirleri tutan, schwann hücrelerinden kaynaklanan, benign tümörlerdir. [32] Pasquini ve ark. [32] nazal kavite, nazal etmoid ve pterygopalatin fossadan kaynaklanan üç schwannom olgusunu endoskopik endonazal yaklafl mla rezeke ettiklerini bildirmifllerdir. Facon ve ark. [33] ise yine nazal septum ön k sm ndan kaynaklanan schwannom olgusunu endoskopik olarak ç karm fl ve nüks saptamam fllard r. Çal flmam zdaki tek schwannom olgusu olan 27 yafl ndaki kad n hastada nazal kavite ve frontal sinüs tutulumu vard. [3] Tümör dokusu endoskopik yaklafl ma ek olarak eksternal frontoetmoidektomi yaklafl m yla rezeke edildi. Takiplerde nüks izlenmedi. Malign sinonazal tümörler nadir görülür. Klinik semptom ve bulgular n n benign tümörlere benzerlik göstermesinden ötürü nazal endoskopik muayene ve radyolojik incelemeye ek olarak bu hastalardan endoskopik biyopsiyle doku tan s konmas gerekmektedir. [6-9] Endoskopik cerrahinin malign tümörlerin cerrahisinde kullan lmas yla ilgili yayg n flüpheler vard r. Ancak seçilmifl olgularda ve s n rl malign tümörlerin cerrahi tedavisinde de endoskopik yaklafl - m n tercih edilebilece i son y llarda daha s kl kla bildirilmektedir. [9] Anderhuber ve ark. [38] etmoid ve kafa taban malign tümörü olan 23 olguluk çal flmalar nda, k sa süreli takiplerde %26.6 l k bir rekürrens gözlemifllerdir. Stammberger ve ark. [39] ise 36 olguluk çal flmalar nda %22.6 l k rekürrens saptam fllar ve endoskopik cerrahinin paranazal sinüs malign tümörlerinde, seçilmifl olgularda etkin oldu unu belirtmifllerdir. Çal flmam zda malign sinonazal tümör rezeksiyonu sadece estesionöroblastomu olan bir hastada uyguland. Estesionöroblastom olfaktör nöroepitelyal hücrelerden köken alan nadir görülen malign bir tümördür. Tedavisi konusunda tam bir görüfl birli i olmay p genellikle yüksek grade li tümörlerde cerrahi ve radyoterapi kombinasyonu uygulanmaktad r. Cerrahi olarak kraniyofasiyal rezeksiyon lokal kontrol aç s ndan en uygun yöntemdir. [34] Estesionöroblastom tedavisinde s n rl lezyonlarda endoskopik cer- 77

7 rahi de uygulanabilmektedir. Casiano ve ark.n n [35] endoskopik cerrahi uygulad klar estesionöroblastom tan l befl olgudan üçü primer, ikisi ise eksternal kraniyofasiyal rezeksiyon ve radyoterapiyi takiben rekürrens gösteren sekonder olgulard r. Tüm primer olgulara adjuvan radyoterapi verilmifltir. Hastalarda ameliyata ba l komplikasyon olarak bir hastada ameliyat sonras infraorbital anestezi, bir hastada BOS kaça ve bir hastada da orbital hematom geliflmifl, bu komplikasyonlar n tümü sekelsiz iyileflmifltir. ki hastada genifl kavite ve radyoterapi gibi faktörlere ba l uzam fl nazal krutlanma izlenmifltir. Hastalardan biri hastal ks z olarak yaflam n sürdürürken di er olgularda bölgesel metastaz, uzak metastaz ya da rekürrens görülmüfltür. Liu ve ark. [36] rekürren estesionöroblastomlu bir olguda tümörü transnazal endoskopik yaklafl mla eksize ederlerken, intrakraniyal uzan m olan iki olguda ise kombine endoskopik ve bifrontal kraniyotomi yaklafl m n uygulam fllard r. Walch ve ark. [37] yeni bir teknik olarak endoskopik cerrahiyle stereotaktik radyocerrahiyi kombine ettikleri üç olguyu ameliyat etmifl ve takiplerde nüks görmediklerini bildirmifllerdir. Bu olgular n tümüne anterior kafa taban rekonstrüksiyonu yapm fllard r. Tek estesionöroblastom olgumuzda tümör paranazal sinüsleri ve nazal pasaj tutmufltu ve intrakraniyal uzan m yoktu. Bu hastaya transnazal endoskopik yaklafl m uyguland, tümör total olarak rezeke edildi, ameliyat sonras dönemde radyoterapi verildi ve befl y ll k takipte nüks görülmedi. [8] Endoskopik cerrahi yüzde insizyon skar ve kozmetik bir deformite oluflturmadan tümörün daha iyi görüntülenebilmesi, sa lam mukoza s n r n n daha iyi ay rdedilebilmesi ve tümörün emniyetli bir flekilde ç kar lmas na olanak vermektedir. Çal flmam zdaki düflük rekürens oranlar, deneyimli ellerde ve seçilmifl olgularda endoskopik yaklafl mla tümör rezeksiyonunun tek bafl na ya da di er yaklafl mlarla kombine edilerek, düflük morbiditeyle ve güvenle uygulanabilecek bir yöntem olabilece ini göstermektedir. KAYNAKLAR 1. London SD, Schlosser RJ, Gross CW. Endoscopic management of benign sinonasal tumors: a decade of experience. Am J Rhinol 2002;16: Pasquini E, Sciarretta V, Frank G, Cantaroni C, Modugno GC, Mazzatenta D, et al. Endoscopic treatment of benign tumors of the nose and paranasal sinuses. Otolaryngol Head Neck Surg 2004;131: Cakmak O, Yavuz H, Yucel T. Nasal and paranasal sinus schwannomas. Eur Arch Otorhinolaryngol ;260: Caylakli F, Buyuklu F, Cakmak O, Ozdemir H, Ozluoglu L. Ossifying fibroma of the middle turbinate: a case report. Am J Otolaryngol 2004;25: Wolfe SG, Schlosser RJ, Bolger WE, Lanza DC, Kennedy DW. Endoscopic and endoscope-assisted resections of inverted sinonasal papillomas. Otolaryngol Head Neck Surg 2004;131: Tufano RP, Mokadam NA, Montone KT, Weinstein GS, Chalian AA, Wolf PF, et al. Malignant tumors of the nose and paranasal sinuses: hospital of the University of Pennsylvania experience Am J Rhinol 1999;13: Cakmak O, Ergin NT, Aydin MV. Isolated sphenoid sinus adenocarcinoma: a case report. Eur Arch Otorhinolaryngol 2002;259: Cakmak O, Ergin NT, Yilmazer C, Kayaselcuk F, Barutcu O. Endoscopic removal of esthesioneuroblastoma. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2002;64: Goffart Y, Jorissen M, Daele J, Vander Poorten V, Born J, Deneufbourg JM, et al. Minimally invasive endoscopic management of malignant sinonasal tumours. Acta Otorhinolaryngol Belg 2000;54: Maniglia AJ, Phillips DA. Midfacial degloving for the management of nasal, sinus, and skull-base neoplasms. Otolaryngol Clin North Am 1995;28: Wei WI, Ho CM, Yuen PW, Fung CF, Sham JS, Lam KH. Maxillary swing approach for resection of tumors in and around the nasopharynx. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1995;121: McCutcheon IE, Blacklock JB, Weber RS, DeMonte F, Moser RP, Byers M, et al. Anterior transcranial (craniofacial) resection of tumors of the paranasal sinuses: surgical technique and results. Neurosurgery 1996;38:471-9; discussion Namdar I, Edelstein DR, Huo J, Lazar A, Kimmelman CP, Soletic R. Management of osteomas of the paranasal sinuses. Am J Rhinol 1998;12: Savic DL, Djeric DR. Indications for the surgical treatment of osteomas of the frontal and ethmoid sinuses. Clin Otolaryngol Allied Sci 1990;15: Schick B, Steigerwald C, el Rahman el Tahan A, Draf W. The role of endonasal surgery in the management of frontoethmoidal osteomas. Rhinology 2001;39: Brodish BN, Morgan CE, Sillers MJ. Endoscopic resection of fibro-osseous lesions of the paranasal sinuses. Am J Rhinol 1999;13: Buyuklu F, Tarhan E, Cakmak O, Ozgirgin N, Arikan U. Isolated fibrous dysplasia of the sphenoid sinus. Rhinology 2005;43: Margo CE, Weiss A, Habal MB. Psammomatoid ossifying fibroma. Arch Ophthalmol 1986;104: Shanmugaratnam K, Sobin LH. Histological typing of tumours of the upper respiratory tract and ear. 2nd ed. Berlin: Springer Verlag Winter M, Rauer RA, Gode U, Waitz G, Wigand ME. Inverted papilloma of the nose and paranasal sinuses. Long-term outcome of endoscopic endonasal resection. HNO 2000;48: [Abstract] 21. Waitz G, Wigand ME. Results of endoscopic sinus surgery for the treatment of inverted papillomas.

8 Laryngoscope 1992;102: Sadeghi N, Al-Dhahri S, Manoukian JJ. Transnasal endoscopic medial maxillectomy for inverting papilloma. Laryngoscope 2003;113: Stankiewicz JA, Girgis SJ. Endoscopic surgical treatment of nasal and paranasal sinus inverted papilloma. Otolaryngol Head Neck Surg 1993;109: Keles N, Deger K. Endonasal endoscopic surgical treatment of paranasal sinus inverted papilloma--first experiences. Rhinology 2001;39: Lawson W, Kaufman MR, Biller HF. Treatment outcomes in the management of inverted papilloma: an analysis of 160 cases. Laryngoscope 2003;113: Tomenzoli D, Castelnuovo P, Pagella F, Berlucchi M, Pianta L, Delu G, et al. Different endoscopic surgical strategies in the management of inverted papilloma of the sinonasal tract: experience with 47 patients. Laryngoscope 2004;114: Tseng HZ, Chao WY. Transnasal endoscopic approach for juvenile nasopharyngeal angiofibroma. Am J Otolaryngol 1997;18: Schick B, el Rahman el Tahan A, Brors D, Kahle G, Draf W. Experiences with endonasal surgery in angiofibroma. Rhinology 1999;37: Nicolai P, Berlucchi M, Tomenzoli D, Cappiello J, Trimarchi M, Maroldi R, et al. Endoscopic surgery for juvenile angiofibroma: when and how. Laryngoscope 2003;113: Onerci TM, Yucel OT, Ogretmenoglu O. Endoscopic surgery in treatment of juvenile nasopharyngeal angiofibroma. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2003;67: Radkowski D, McGill T, Healy GB, Ohlms L, Jones DT. Angiofibroma. Changes in staging and treatment. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1996;122: Pasquini E, Sciarretta V, Farneti G, Ippolito A, Mazzatenta D, Frank G. Endoscopic endonasal approach for the treatment of benign schwannoma of the sinonasal tract and pterygopalatine fossa. Am J Rhinol 2002;16: Facon F, Forman C, Paris J, Chapon F, Moulin G, Dessi P. A case of nasal septum schwannoma: endoscopic resection. Ann Otolaryngol Chir Cervicofac 2004;121: [Abstract] 34. Morita A, Ebersold MJ, Olsen KD, Foote RL, Lewis JE, Quast LM. Esthesioneuroblastoma: prognosis and management. Neurosurgery 1993;32: Casiano RR, Numa WA, Falquez AM. Endoscopic resection of esthesioneuroblastoma. Am J Rhinol 2001;15: Liu JK, O Neill B, Orlandi RR, Moscatello AL, Jensen RL, Couldwell WT. Endoscopic-assisted craniofacial resection of esthesioneuroblastoma: minimizing facial incisions-technical note and report of 3 cases. Minim Invasive Neurosurg 2003;46: Walch C, Stammberger H, Anderhuber W, Unger F, Kole W, Feichtinger K. The minimally invasive approach to olfactory neuroblastoma: combined endoscopic and stereotactic treatment. Laryngoscope 2000;110: Anderhuber W, Stammberger H, Walch C, Fock C, Regauer S, Luxenberger W, et al. A. Rigid endoscopy in minimally invasive therapy of tumours of the paranasal sinuses and skull base. Min Invas Ther Allied Technol 1999;8: Stammberger H, Anderhuber W, Walch C, Papaefthymiou G. Possibilities and limitations of endoscopic management of nasal and paranasal sinus malignancies. Acta Otorhinolaryngol Belg 1999;53: