Şehirciliğin Kuramsal Temelleri

Transkript

1 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Ruşen Keleş

2 Ruşen Keleş idealkent Yayınları : 2 Kent Kuramları : 2 Ruşen Keleş Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Yayın Yönetmeni: Konsept Danışmanı: Dizi Editörü: Dizgi-Düzelti: Kapak: Kapak Resmi: Emir Osmanoğlu Orçun İmga Zafer Çelik Büşra Keleş, Burcu H. Şabanoğlu M. Ali Erdem (dollarphotoclub.com) ISBN: Yayıncı Sertifika No: ADAMOR Ltd. Şti Baskı, Nisan 2016 (1000 adet) Tüm hakları saklıdır. Yayıncı izni olmadan, kısmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz. Baskı: Tarcan Matbacılık Ltd. Şti. Matbaa Sertifika No: Zübeyde Hanım Mah. Samyeli Sok. No: 15. İskitler-Altındağ/Ankara idealkent Yayınları ADAMOR Limited Şirketi yayın markasıdır. Aşağı Öveçler Mahallesi Sok. 5/1 Öveçler-Çankaya/Ankara Tel: Faks: web: idealkent@gmail.com 2

3 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Ruşen Keleş

4 Ruşen Keleş Ruşen Keleş 1932 de Trabzon da doğdu. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ni (SBF) ve Hukuk Fakültesi ni bitirdi te doçent, 1971 de profesör oldu. Siyasal Bilgiler Fakültesi nde iki dönem ( ) dekanlık yaptı. ABD ve Japonya nın çeşitli üniversitelerinde araştırmacı ve konuk öğretim üyesi olarak bulundu. AÜ SBF de, ODTÜ de, TODAİE de, Bilkent Üniversitesi nde, Doğu Akdeniz Ünivesitesi nde kentleşme, yerel yönetimler, kentsel siyaset, çevre ve konut politikaları gibi dersler verdi. Halen AÜ SBF de emekli öğretim üyesi olarak derslerini ve akademik çalışmalarını sürdürmektedir. Çeşitli dillerde yayınlanmış çok sayıda kitap ve makalesi bulunmaktadır. Keleş in Eserleri: Şehir ve Bölge Planlaması Bakımından Şehirleşme Hareketleri (SBF, 1961) Türk Köylerinde İktisadi Gelişme (O. Türkay ile birlikte, SBF, 1962) Türk Belediye Başkanları (C. Geray ile birlikte, Türk Belediyecilik Derneği, 1964) Sosyal Konut Politikası ve Kooperatifçilik İlkeleri Açısından Türkiye de Konut Kooperatifleri (İmar ve İskân Bakanlığı Mesken Genel Müdürlüğü, 1967) Küçük Belediyelerin Sorunları (C. Geray ile birlikte, TODAİE, 1969) Eski Ankara da Bir Şehir Tipolojisi (SBF, 1972) Şehirciliğin Kuramsal Temelleri (SBF, 1972) 100 Soruda Türkiye de Şehirleşme, Konut ve Gecekondu (Gerçek Yayınevi, 1972, 1978, 1983) İzmir in Mahalleleri (Türk Sosyal Bilimler Derneği, 1973) Şehircilik: Sorunlar, Uygulama ve Politika (F. Yavuz ve C. Geray ile birlikte, SBF, 1973, 1978) Urbanization in Turkey (Ford Vakfı, 1973) Kentbilim İlkeleri (Türk Sosyal Bilimler Derneği, 1976) Göç ve Gelişme (N. Abadan Unat ve diğerleri ile birlikte, Ajans Türk Basımevi, 1976) Toplum Bilimlerinde Araştırma ve Yöntem (Der.) (TODAİE, 1976) Kentbilim Terimleri Sözlüğü (Türk Dil Kurumu Yayını, 1980; İmge Kitabevi Yayınları, 1998) Kent ve Siyasal Şiddet (A. Ünsal ile birlikte, SBF, 1982) Yerel Yönetimler (F. Yavuz ile birlikte, Turhan Kitabevi, 1983, 1989) Çevre Sorunları (F. Yavuz ile birlikte, SBF, 1983) Çevre Sorunlarının Çözümlenmesinde Ekonomik Yaklaşımlar (Der.) (Türkiye Çevre Koruma ve Yeşillendirme Derneği, 1983) Yerleşim ve Çevrebilim Sorunları (Der.), (Türk Sosyal Bilimler Derneği, 1984) 4

5 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri Kentleşme Politikası (1984; İmge Kitabevi Yayınları, 1990, 1993, 1996, 1997, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008, 2010, 2012, 2014, 2015) Politics of Rapid Urbanization in Turkey, Holmes and Meier (Michael N. Danielson ile birlikte, New York, 1985) Ernst Reuter in Anısına (Der.) (Alman Kültür Merkezi ve SBF Ernst Reuter İskân ve Şehircilik Araştırma ve Uygulama Merkezi, 1986) Economic Development and Social Consciousness: Turkey under New Developmentalism Economies (Hiromasa Kano ile birlikte, IDE, 1986) Türkiye de Kentbilim Eğitimi (Der.) (SBF, 1987) Konut ve Gelişme (Der.) (Birleşmiş Milletler Türk Derneği, 1987) Housing and the Urban Poor in the Middle East: Turkey, Egypt, Morocco, Jordan (Hiromasa Kano ile birlikte, IDE, 1987) Türkiye de Kent Yönetimi (Türk Sosyal Bilimler Derneği, 1988) Urban Management in Turkey (Turkish Social Science Association, 1988) Toruko no Toshi to Shakkaiishiki (Urbanization and the Urban Poor: City and Social Consciousness in Turkey) (Hiromasa Kano ile birlikte, IDE, 1990) Sosyal Hizmetler Sözlüğü: Türkiye ve Almanya (Jürgen Nowak ve İlhan Tomanbay ile birlikte, Selvi Yayınları, 1991) İnsan, Çevre, Toplum (Der.) (İmge Kitabevi Yayınları, 1992, 1997) Biopolitics; The Bio-Environment, c. vı (A. V. Arvanitis ile birlikte, Atina, 1993) Kent ve Siyaset Üzerine Yazılar ( ) (IULA-EMME, 1993) The Policy Formation in Turkish Democracy (Y. Hazama ile birlikte, IDE, 1993) Belediye Başkanları ve Belediye Meclis Üyeleri (C. Hamamcı ile birlikte, Türkiye Belediyecilik Derneği ve K. Adenauer Vakfı, 1994) Fransa ve İspanya da Yerinden Yönetim (TBD ve K. Adanauer Vakfı, 1994) Anakent ve İlçe Belediyeleri Arasında Görev Bölüşümü (1995) Kentleşme Sürecinde Türkiye (Kograd, 1996) Yerinden Yönetim ve Siyaset (Cem Yayınevi, 9. Baskı, 2016) Toprak Rantının Kamuya Kazandırılması (C. Geray, A. Mengi ve C. Emre ile birlikte, TÜRKKENT, 1998) Avrupa nın Bütünleşmesi ve Yerel Yönetimler (TBD ve KAV, 1999) Kentler, Kapitalizm ve Uygarlık (R. J. Holton dan çeviri, İmge Kitabevi Yayınları, 1999) 21. Yüzyıla Girerken Türkiye de Belediye Meclislerinde Siyaset (Z. Toprak ile birlikte, Yerel Gündem 21, 2000) Çevre Hukukuna Giriş (Dr. Birol Ertan ile birlikte, İmge Kitabevi Yayınları, 2002) İmar Hukukuna Giriş (Ayşegül Mengi ile birlikte, İmge Kitabevi Yayınları, 2003, 1. Baskı 2013)

6 Ruşen Keleş Çevre Politikası (Can Ham amcı ile birlikte, İmge Kitabevi Yayınları, 2005, 2009; Çevrebilim adıyla 1993, 1997, 1998, 2002, 2012; Can Hamamcı ve Aykut N. Çoban ile birlikte, 2015) Çevre Etiği (Joseph R. Des Jardins den çeviri, İmge Kitabevi Yayınları, 2006) On the Systematics of Old and New Land Tenure Rights in Their Cultural Context: Ecological, Economic and Societal Aspects, Peter Lang, Bern, 2004 (Hagen Henry ile birlikte) 6

7 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri İÇİNDEKİLER Sunuş... 9 Kırk Dört Yıllık Kitaba Yeni Önsöz Giriş BİRİNCİ BÖLÜM Şehir Kuramları A.Geleneksel Kuramlar B. Çağdaş Kuramlar İKİNCİ BÖLÜM Plânlama Kuramları A. Davranışsal Plânlama Kuramı B. Normatif Plânlama Kuramı: Plânlama ve Tercihler Kuramı C. Plânlama ve Karar Verme Kuramlarındaki Gelişmelerin Önemi.. 88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Şehir Plânlaması Anlayışının evrimine Genel Bir Bakış A. Fizik Şehir Plânını Plânlamanın En Son Ürünü Sayan Şehircilik Anlayışı B. Geleneksel Görüşün Eleştirilmesi C. Geniş Kapsamlı Plânlama Yaklaşımı D. Politikalar Demeti Anlamında Plânlama (Policies Plan) E. Geniş Kapsamlı Plân Yaklaşımının Eleştirilmesi F. Geniş Kapsamlı Plânlamadan Uzaklaşmalar G. Geniş Kapsamlı ve Ussal Plânlamaya Dönüş H. Bütüncül (Bütünsel) Yaklaşımların Yeni ve Ortak Yönleri

8 Ruşen Keleş DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Türkiye'de Şehirciliğin Ve Bölge Planlamasının Temel Sorunları A. Şehirler Açısından B. Bölgeler Açısından C. Metropoliten Plânlama D. Yeni Gelişmelere Uyma Gücü Sonuç Bibliyografya Dizin

9 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri SUNUŞ Ş ehirciliğin kuramsal temelleri denilince; uzun bir geçmişi olan, başka bilim dallarınınkinden bağımsız, yerleşmiş bazı kuramlar akla gelmemelidir yıldan kısa bir geçmişe sahip bulunan bir disiplinden, bu kadarını beklemek gerçekçi olmaz. Ama, şu da bir gerçek ki, şehircilik disiplinini, kuramsal temellerden tamamen yoksun, yalnız uygulamaya dönük birtakım bilgilerin bir yığınından ibaret saymak da yanıltıcıdır. Belki, bir yandan başka bilim dallarındaki kuramsal gelişmelerin, bir yandan da şehirciliğin kendi öz gelişmesinin etkisiyle, son yıl içinde, şehirciliği kuramsal bir temele oturtmak amaciyle önemli çabalar harcandığı görülüyor. Bu çabalar sonucunda, hem şehir, hem de plânlama kavramları, yavaş yavaş kuramsal bir içeriğe sahip bulunan konular durumuna gelmektedirler. Bu gelişmenin dikkati çeken yönü, kuram geliştirme çabalarında, sosyal bilimlere özgü yöntem, yaklaşım ve kuramlardan geniş ölçüde yararlanılmakta olmasıdır. Bu nedenledir ki, bu kitapta, şehirciliğin kuramsal temellerine sosyal bilimler açısından yaklaşılıyor. Bunu, şehircilik disiplininin, burada ele alınanlar dışında kuramsal temeli bulunmadığını varsaydığımızdan değil, fakat şehircilikteki gelişmelerin doğrultusunu, mimarlık ve mühendislikten çok, sosyal bilimlere dönük gördüğümüz için tercihe değer bulduk. Bu kitapta ele alınan konular, başka yerlerde ve başka dillerde yayınlanmamış konular değildir. Bunlara kolaylıkla, «aktarma», ya da «ikinci el» damgası vurulabilir. Yazar da, aksini ileri sürmek çabası içinde değil. Yapmak istediğimiz, başkalarının çalışmalarını, öğrencinin rahatlıkla izleyebileceği biçimde sistemleştirmektir. Bu kabul başlangıçta yapılınca, kitaba yöneltilebilecek 9

10 Ruşen Keleş eleştirmeler, kaçınılmaz olarak, biçim sorunlarıyla sınırlandırılmış olur. Unutmamalı ki, şehir ve plânlama konularında, bizler, Türk şehircileri olarak, henüz kuramsal katkılarda bulunmaya yetecek kadar çok sayıda ve kaliteli araştırmalar yapmış değilizdir. Birçoğumuz araştırma yapmamış olduğu gibi, nasıl araştırma yapıldığını da yeteri kadar bilmemekte, hattâ araştırma gereğine bile inanmamaktadır. Bu aşamadan geçmeyi sağlayacak tutum değişikliği olmadan şehircilik kuramlarının gelişmesine orijinal katkılar yapmak elbette olanaksızdır. Buna rağmen, gerek sosyal bilimler, gerekse mimarlık ve mühendislik fakültelerinin yerleşme bilimleri okumakta olan öğrencileri, Türkiye dışında yapılmış kuramsal çalışmalardan haberli olmak ihtiyacındadırlar. Kitap, bu ihtiyacı kısmen karşılamak ve öğrencilere bu konuları doğru ve anlaşılır bir biçimde sunmak amacıyla kaleme alınmıştır. Bu kuramsal konular karşısında Türk şehirciliğinin değerlendirilmesine imkân vermek için de, kitaba «Türkiye de Şehirciliğin ve Bölge Plânlamasının Temel Sorunları» başlıklı IV. Bölüm eklenmiştir. Eleştirilerden kaçmak için döktüğü dile rağmen, yazar yine de, eleştiricilerin olumlu katkılarına önceden teşekkürlerini sunmayı ödev bilir. 10

11 Şehirciliğin Kuramsal Temelleri KIRK DÖRT YILLIK KİTABA YENİ ÖNSÖZ Şehirciliğin Kuramsal Temelleri başlığını taşıyan bu kitap, ilk kez 1972 yılında, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi nce yayımlandı. Kentsel Planlama dersinin, geleceğin mülki yönetim amirleri olan vali ve kaymakam adaylarına, Kamu Yönetimi, Hukuk, Ekonomi ve Toplumbilim açılarından okutulduğu Siyasal Bilgiler Fakültesi nde, bu dersin geçmişinin 1930 lar kadar eski tarihlere gittiği bilinmektedir. Mimarlık ve Mühendislik Fakültelerin nde okutulan Kent Planlaması derslerinden farklı olarak, Mülkiye deki dersin kurucuları, genel olarak Planlamanın ve Kent Planlamasının, toplum bilimlerine özgü kuramların ışığı altında öğretilmesine özel bir önem vermişlerdir. Bu nedenle, ilk baskısı 44 yıl önce yapılmış olan Şehirciliğin Kuramsal Temelleri de, bu gereksinmeyi kısmen karşılayabilme amacıyla kaleme alınmıştır li yılların başlarında, bütün dünyada, çağdaş anlamda bir Kentsel Planlama nın yıldan daha uzun bir geçmişi bulunmuyordu. Buna karşın, o günlerde bile, Şehircilik disiplinini salt uygulamaya dönük birtakım bilgilerin bir yığınından ibaret saymanın doğru olmadığını bilmek gerekir. Kitabın 1972 tarihli baskısının Sunuş unda da belirtmeye çalıştığım gibi, Bir yandan başka bilim dallarındaki gelişmelerin, bir yandan da Şehirciliğin kendi öz gelişmesinin etkisiyle, 1950 li yıllardan başlayarak, Şehirciliği kuramsal bir temele oturtmak amacıyla önemli çabalar harcanmıştır lerden bugüne değin geçen yarım yüzyıla yakın süre içindeyse, bir yandan iletişim teknolojilerindeki baş döndürücü ilerlemeler, bir yandan tasarım bilimlerine özgü atılımlar, bir yandan da, toplum ve davranış bilimleri kuramlarındaki geliş- 11

12 Ruşen Keleş meler, Kent Planlaması nın ufkunu alabildiğine genişletmiştir. Kuşku yok ki, tüm bu gelişmelere konu olan bir bilim dalında 44 yıl önce yayımlanmış olan bir kitabın yeniden basılması sırasında tümüyle gözden geçirilerek eksiklerinin giderilmesinde zorunluluk vardır. Özellikle 1970 li yıllardan bu yana adları daha çok duyulmaya başlayan Henri Lefebvre, Manuel Castells ve David Harvey gibi yazarların ve ülkemizde onları yakından izleyen araştırmacı ve bilim insanlarının toplumsal sınıf temelli çözümleme ve yaklaşımlarına yer vermeyen bir yardımcı ders kitabının gerçek yararı konusunda haklı duraksamalarla karşılaşılması kaçınılmazdır. Buna karşın, ADAMOR yetkililerinin, kitabın özgün biçimiyle ve kısa süre içinde yayımlanması istekleri karşısında, bu durumuyla bile, bilim dalına özgü kimi kuramların eskimemiş olduğunu hesaba katarak, kitabın içeriğine dokunmaksızın, kimi biçimsel düzeltmeler yapmakla yetindim. Okuyucuların, bu durumu anlayışla karşılayacaklarını umuyorum. Kitabın yeniden yayımlanması önerisini bana yapan değerli meslektaşım Doç. Dr. Orçun İmga ya ve Yayınevinin sahibi ve Genel Müdürü Sayın Emir Osmanoğlu na da bu vesileyle teşekkürlerimi sunuyorum. Ruşen KELEŞ Ankara, Nisan