UNUTULAN BĠR GÖNÜL ERĠ: ġeyh MEHMED-Ġ DAĞÎ Ülkü Pınar AVCI

Transkript

1 UNUTULAN BĠR GÖNÜL ERĠ: ġeyh MEHMED-Ġ DAĞÎ Ülkü Pınar AVCI ÖZET Şeyh Mehmed-i Dâği, XVI.yy.da Gelibolu'da yaşayan ve Gelibolulu Âli'nin hakkında menâkıb yazdığı bir şahsiyettir. Halvetî şeyhi olan Mehmed-i Dâğî Hazretleri, III. Murad zamanında büyük itibar görmüştür. Sultan onunla görüşme talebinde bulunur. Çalışmamız, Şeyh Mehmed-i Dâğî ile alâkalı olarak tarihi Veriler ve Halk Rivayetleri isimli iki bölümden oluşmaktadır. ABSTRACT Sheyh Mehmed Daği, who had lived in Gallipoli in 16 th century is a Halveti Sheyh. Âli had written a legend about him. 3 rd Murad showed respect for sheyh and because of this he had wanted an appointment from him. İn this study, we considered to give historical knowledge and national legends about Sheyh Mehmed Daği. Anahtar kelimeler/key words Şeyh Mehmed-i Dağî, Gelibolulu Âli, menkabe Birinci Bölüm: Tarihi Bilgiler Gelibolulu Âlî, Şeyh Mehmed-i Dâğî ile alakalı bir menakıb yazar. Bu Menâkıb, Londra da British Museum India Office Library and Records da (or ) yazma bir mecmua içinde bulunmaktadır. Başında Risâle-yi Menâkıb-ı Mevlânâ Şeyh Mehmed eş-şehîr bi d-dağî ibâresi bulunmaktadır. Âlî, bu eseri Hicrî 1002 senesi Receb ayının sonlarına doğru (Nisan 1594) bitirdiğini ifade etmiştir. ġeyh Mehmed-i Dâğî Halvetiyye şeyhi Mehmed-i Dâğî den Nev îzâde Atâî (1045/1635) de eserinde bahseder. Âlî nin menakıbında anmadığı bazı kişi ve yer isimlerinden bahsetmesi ve 1002 senesinden şeyhin vefatına kadar (1020) geçen olayları da anlatması, bu bilgileri değerli kılmaktadır. Gelibolulu Âlî nin Menâkıb ından öğrendiğimize göre; Şeyh Dâğî, 944 (1537) senesinde dünyaya gelmiştir. Babası Pîr Âlî Halîfe, dedesi Sultan II. Bâyezid devri Halvetiyye şeyhlerinden Mevlânâ Köse Şemseddin dir. İlk şeyhi, Şâbâniyye-yi Halvetiyye nin kurucusu olan Kastamonulu Şâbân Efendi nin (ö. 976/ 1569) özellikle onun için Gelibolu ya gönderdiği halifesi, Alâeddin Efendi dir. Gelibolu nun bir kenar mahallesinde bulunan Çamlıca Câmii nde uzun zaman bu şeyhle birlikte zikre devam eden Mehmed-i Dâğî, ikinci isme kadar yükselmiştir. Daha sonra Alâeddin Efendi hacca gitmeye niyet ederek Gelibolu dan ayrılır, fakat yolda vefat etmiştir. Mehmed Efendi ise, zikre devam ederek pek çok erbaîn çıkarır. Câmîin imâmı olan babası Pir Ali Halîfe vefat edince mahalle halkının ısrarı karşısında birkaç sene onun vazîfesini üstlenmiştir. Daha sonra imamlığı bırakır ve seyr ü sülûkunu tamamlamaya çalışır. Böylece, altıncı isme kadar yükselir. Bu sırada, vefat etmek üzere olan şeyhi, yanındaki müridlerden birisine Gelibolu da Pîr Ali Halîfe oğlu Muhyiddin nâm halîfemiz vardır. Bu mektubu ona ulaştır ve sen de onun hizmetine gir diyerek, Mehmed-i Dâğî ye yedinci ismi göndermiştir. Şeyh Dâğî; yirmi beş senede ulaştığım altıncı isimden sonra beş sene daha mücâhede ederek toplam otuz senede yedi esmâyı tamamlamış ve büyük bir velî rütbesine erişir. Mehmed-i Dâğî, Alâeddin Efendi den sonra herhangi bir şeyhe bağlanmadan Kastamonulu Şâbân Efendi nin manevî tasarrufuyla yetişmiştir. Ancak Atâî, onun imamlık yaptığı sırada, Halvetiyye şeyhlerinden Gelibolulu Hüsam Efendi ye bağlandığını kaydetmektedir. Şeyh, Alâeddin Efendi den sonra yarım kalan mücâhedesini belli bir süre Hüsam Efendi nin yanında sürdürmüş, fakat asıl yetişmesi Üveysi olarak Şâbân Efendi nin mânevî tasarrufuyla gerçekleşmiştir.

2 Şeyh Mehmed-i Dâğî, etrafında çoğalan insanlardan gördüğü rağbetten dolayı rahatsız olur ve sâkin bir yer arar. Böylece Eceabad yolu üzerinde bulunan Bâyezidli köyünün karşısındaki yüksek dağın eteğindeki bir taş kovuğunda uzun süre erbaînler çıkarır. ġeyh Mehmed-i Dâğî nin Saraya Davet Edilmesi Sultan III. Murad dönemi Bâbu ssa âde ağalarından Gazanfer Ağa, şeyh Mehmed-i Dâğî nin müridlerinden idi. Bu kişi, ağır bir hastalığa yakalanır ve doktorlar derdine bir çare bulamazlar. Aslında o şeyhini hasretinden rahatsızlanmıştır. Sonunda; şeyhine bir mektup yazarak, onu saraya davet eder. Halkın rağbetinden hoşlanmayan şeyhe, istemeyeceği takdirde Sultan Murad ile bile görüşmeyebileceği garantisini verir. Böylece çoğu kimsenin haberi olmadan; Mehmed-i Dâğî, İstanbul a gelir. Şeyh Mehmed-i Dâğî; bu mektup üzerine 1002 (1594) yılında, İstanbul a gelir ve Ağa tarafından hazırlanan bir eve gizlice yerleştirilir. Şeyh, oradan da Sarây-ı Âmire ye (Topkapı Sarayı) geçti. Âlî, şeyhin hangi eve yerleştirildiğini belirtmez. Fakat bu olayı anlatan Nev izâde Atâî, şeyhin kendi evlerine de misafir olduğundan bahseder. Babası meşhur şâir Nev î Efendi nin o zamanlarda Sultan Murad ın şehzâdeleri için özel öğretmenlik yaptığı düşünülürse, Menâkıb da anılan evin, saraya yakın bir yerde olması gereken Nev î Efendi nin evi olduğunu söyleyebiliriz. Şeyh; saraya geldiğinde Ağa, kendisini ihtiramla karşılayarak kendisine ait hasodaya alır. Burası, padişahın haremine dahil bölümlerdendir. Daha sonra sarayda bulunan büyük küçük herkes; Mehmed-i Dâğî yi ziyaret ederek, ellerini öperler. Erkânı devletten ve ileri gelen kadılardan ziyarete gelenler ise, padişahtan izin almadıkları için şeyh ile görüşemediler. Sultan III. Murad ın ġeyh Mehmed-i Dâğî ile GörüĢme Talebi Şeyh Mehmed-i Dâğî, Cuma namazından sonra hasodaya davet edilir. Burada padişah III. Murad ın görüşme isteği bildirilir. Ancak o, saâdetlü pâdişah ile buluşmaktan, buluşmamamız size ve sair dostlara enfâdır diyerek bu ricayı kabul etmedi. Sultan Murad Han da, Bize lâzım olan onlara uymaktır. Tekrar görüşme talebinde bulunmak şeyhe bir nevi muhâlefet etmek olur diyerek, ısrar itmedi. Ancak şeyhe özetle şu anlamda bir yazı gönderdi: Allah a hamd olsun ki, teşriflerinizle şerefyâb olduk. Özellikle sâlihleri seven ve onlara inanan sarayımız erkânını, hidâyete erdiren sohbetlerinizle taltîf ettiniz. Biz dahi, sûrî yakınlığa eremeyip kurb-ı latîf ile kanaat ettik. İmdi hazretinizden temennim odur ki, suya kavuşmayı bekleyen susuz kimse gibi; size kavuşmayı hasretle bekleyen bu müridinizin babalık- oğulluk akdini tecdîd ve te kîd buyurasız... Bir muradınız ve bir nasihatınız var ise bu samîmî müridinize duyurasız. Padişahın yazısı Şeyh Mehmed-i Dâğî ye ulaştığında, o da, sultanın mevcut olan müridlik bağını yenileyip kuvvetlendirdiğini belirten bir yazı yazar. Âdil davranmasını ve ihtiyaç sahiplerinin taleplerini yerine getirmesini münâsip bir dille bildiren şeyh, başka da bir nasihatta bulunmaz.

3 Gelibolulu Âlî, şeyhe ait pek çok kerâmetin bulunduğunu söyledikten sonra Menâkıb ın sonlarına doğru, değişik yerlerde ziyâret edip hayır dualarının aldığını söylediği muhtelif tarikattan otuzun üzerinde şeyhin adından bahseder ve Şeyh Mehmed-i Dâğî nin hepsinden farklı olduğunu söyler. Daha önce de belirttiğimiz gibi, Menâkıb ın yazıldığı 1002 (1594) yılından, vefatına kadarki (ö. 1020/1611) dönemde şeyh ile alâkalı bilgiler Atâî tarafından kaydedilmiştir. Buna göre şeyh, Sultan III.Mehmed (saltanat dönemi: ) ve Sultan I. Ahmed (saltanat dönemi: ) zamanında da İstanbul a davet edilir. Ve adı geçen padişahlar tarafından saygıyla karşılanır. Ayrıca Gelibolu da bulunduğu mahalle, bir mescid ve bir zâviye yaptırılır. Üçbaşlar Köyü de, kendisine temlik olunur. Şeyh ise, Gelibolu daki evini 1003 (1595) tarihinde medreseye çevirmiş ve kendisine verilen bu köyü medreseye vakfetmiştir. Evliyâ Çelebi, Gelibolu yu ziyareti esnasında buranın ileri gelen kişisi ile görüşür. Daha sonra zâviye ve tekkeleri ziyaret eder. Halk, Evliyâ Çelebi ye Mehmed-i Dâğî hakkında bilgi verir. Evliyâ Çelebi bunu şöyle anlatır; Birkaç yârân-ı bâ-safâlar ile esb-i tâzîlere süvâr olup etrâf-ı Gelibolu yu teferrüc ederek karye-yi Üçbaş nâm kente geldiğimizde bir zâviyeye girüp Mehemmed Tâğî hazretlerin ziyâret etdik. Karîbü l- ahd olmak ile müsinn kimesneler bilüp dediler kim, Bu azîz-i merhûm bu tekyede de rahm-i mâderden müştâk olup Gelibolu da tarîk-i Bayrâmî den bey at edüp neşv ü nemâ buldukdan sonra İslâmbol a varup Üsküdârî Mahmûd Efendi den cihâz-ı fak-ı Celvetî libâsın kabûl edüp tarîkında sâhib-i sohbetleriyle müşerref olunca Ahmed Han şeyh-i mezbûra kendü karyesin temlîk edüp hatt-ı şerîf ile geldikde bu tekyeyi ve mescîdi helâl ü zülâl mâlıyla binâ etdikde merhûm olup bu hâk-i amber-pâkda defn etdik. dediler. Hatta seng-i mezarında mastûr olan Tâğî lafzı irtihâllerine târîh düşüb tahrîr olunmuştur. Sene 1030 ehl-i beled niçe keşf ü kerâmetlerin nakl itdiler, ammâ kesret-i kitâbet olunmasın içün tahrîr olunmadı. Buradan anladığımız şudur ki; Şeyh Mehmed-i Dâğî, İstanbul da Üsküdarlı Mahmûd Efendi den Celvetîlik icâzeti alır. I. Ahmed in, onun sohbetinde bulunmasından sonra; Üçbaşlar Köyü nün Mehmed-i Dâğî ye temlîk olunduğu söylenir. Böylece, bu köye şeyh için zâviye yaptırılır. Kendisi vefat ettikten sonra buraya defnedilir. Nev izâde Atâî, mezar taşındaki tarihle Evliyâ Çelebi nin verdiği bilgilerden H (M. 1621) yılında vefat ettiği anlaşılıyor. Ġkinci Bölüm: Halk Rivâyetleri Evliya Çelebi, şeyhe ait pek çok kerametin anlatıldığını, fakat sözlerini uzatmamak için eserinde nakletmediğini yazar. Değirmendüzü köyünde görev yapan Türkçe öğretmeni Hasan Avcı'nın rehberliğinde yaptığımız araştırma sayesinde, Şeyh Mehmed-i Dâğî hakkında birçok menkabe ve rivâyetten haberdâr olduk. Buna göre; şeyhin halk arasındaki ismi, Mehmed Dak'tır. Şeyh Mehmed-i Dâğî, bir gün hacca gider. Hac sırasında canı, peynir helvası çeker. Bunu, manevi yoldan hisseden müridi Fidan Dede ise, şeyhinin hanımına: - Şeyhimin canı, peynir helvası çekmiştir. diyerek şeyhinin isteğini bildirir. Zâviyenin bahçıvanlığını yapan Fidan Dede, peynir helvasını Mekke'ye giden kişilerle gönderir. Şeyh, helvayı alınca hanımının da ermiş olduğunu düşünür. Gelince de hanımına: "Hanım, benim ruhumu okumuşsun. Peynir helvası istediğimi nereden bildin?" diye sorar. Hanımı da: "Efendi, onu ben değil Fidan Efendi bildi." Deyince, Şeyh Efendi: "Fidan, Fidan, Fidan!" diye bağırır. Bunu duyan Fidan Dede'nin sırrı meydana çıktığından kendisi ortadan kaybolur ve çapası havada kalır. Çapasının düştüğü yere ise daha sonra bir mezar yapılır. Böylece XVII. asırda Fidan Dede isimli bir erenin yaşadığını görmekteyiz. Fidan Dede'nin çeşitli taşlardan oluşmuş mezarı, define arayanlar tarafından harabeye çevrilmiştir.diktiği ağaç ise, hâlâ duruyor.

4 Şeyh Mehmed-i Dâğî ile alâkalı olarak anlatılan bir menkabe de Üçbaşlar köyünün ona verilmesini hikaye eder. Bu da şöyledir; Gelibolu'da Çamlıca Câmii'nde sabah namazını kılan Şeyh, sokakta uyuyakalmıştır. Subaşı da, onu sarhoş zannederek iteleyip kakalar. Yakalayıp zindana atar. Bu subaşı ise, üç gün içinde ölür. Bu arada, onun sarhoş değil de bilge bir kişi olduğu anlaşılınca padişah, ona bir isteğinin olup olmadığını sorar. O da, Üçbaşlar köyünün kendisine verilmesini ister. Bu köy ise, iki Rum köyünün arasında kalan askeri bir yerdir. Karaman'dan getirilen güçlü kuvvetli Yörükler bu bölgenin güvenliğini sağlarlar. Zamanında burada elli altmış hane vardır. Bu köyün su ihtiyacı ise, zâviyeden karşılanır. Günümüzde bu köy, eski bina kalıntıları ile doludur. Halk arasında ise köyün adı, "Üçköprüler" olarak geçer. Bu köyden geriye yalnızca bazı taş kalıntıları kalmıştır. Zâviyenin olduğu yerde şu an, şifalı bir su vardır. Zamanında şeyhin üç yüz müridi bulunmaktadır. Cuma sabahları, bu şifalı su ile hamamda yıkanan öğrenciler, daha sonra ilâhîler ve dualar eşliğinde tekkeye dönerlermiş. Bundan sonra da, hep birlikte Cuma namazını kılıp sohbet ederlermiş. (Fot. 1. Zâviyenin Çeşmesi H. 1123/1711) Şeyh Mehmed-i Dâğî ile ilgili olarak anlatılan bir menkabe de şöyledir. Bir gün Gelibolu'ya köşker (ayakkabıcı) olan kardeşi Alaeddin Kalfa'yı ziyarete giden Mehmed-i Dâğî, yanında da bir bez içinde biraz lor götürür. O bezden bir damla bile süt damlamamaktadır ve Şeyh, onu çiviye asar. Derken dükkâna bir kadın gelir. Ayakkabı yaptıracağından Alaeddin Kalfa'ya ayağının ölçüsünü aldırır. Bu sırada gözü, kadının ayağına takılan Mehmed-i Dâğî'nin bezinden süt damlamaya başlamıştır. Kardeşi de; "Dağda evliyalık kolaydır. Yiğitsen şu kalabalık şehirde, nefsini tuzaklardan koru da evliyalık yap." diyerek öğüt vermiştir. Şeyh Mehmed-i Dâğî'nin mezarı 1400 dönümlük bir arazi üzerinde bulunuyor. Önceden bu arazi tamamen bahçelikmiş. Zaten değirmen ile birlikte kurulan üçlü havuz sistemi de, bunu ispatlamaktadır. Bu değirmen, otuz yıl öncesine kadar ayakta imiş. (Fot. 2. Zâviyenin Değirmen Kalıntıları) Değirmene gelen su, çeşmeden ve bu üç havuzdan geçerek geliyormuş. Bundan beş-on yıl önce buraya gelen Almanlar da ayrı bir havuz yapmışlar ve "alabalık" yetiştirmeyi denemişler. (Fot. 3. Üçlü havuz sisteminden bir havuz) Zâviyenin bulunduğu yer ile alâkalı olarak anlatılan çeşitli rivâyetler de vardır. Zamanında bu bölgede, Rumlar yaşarmış ve türbenin yanında koyun otlatamazlarmış. Bunun dışında bir gün, tekkenin etrafında eşeği ile gezinen bir amcanın eşeği birden durur. Hayvanın sırtında, çalı çırpı yüklüdür. Hayvancağız bir türlü hareket etmeyince amca da, çalı çırpıyı indirir. Bu sefer eşek, hızlı bir şekilde geri döner. Buradan ağaç kesilip odun olarak taşınmasının uygun olmadığı anlaşılır ve bundan sonra bu, uygulanmaz. (Fot. 4. Şeyh Mehmed-i Dâğî'nin Mezarı) (Fot. 5. Dâğî Baba'nın mezar taşı) Mezarın etrafında Şeyh Mehmed-i Dâğî'nin halifelerinin mezar taşları da vardır. (Fot. 6. Postnişini Seyyid Hasan Baba'nın mezar taşı) Nev îzâde Atâî, Hadâîku l-hakâîk fî tekmîleti ş-şekâîk, (Haz. Abdülkadir Özcan) Çağrı Yayınları, İstanbul 1989, s Âlî, şeyhin doğum yerini belirtmemişse de Atâî onun Gelibolu da doğduğunu kaydetmiştir. (Atâî, Hadâîk, s.600)

5 Yaptığımız araştırmaya göre; şu an, Gelibolu da Alâeddin Kalfa Mezarlığı bulunmaktadır. Günümüzde Gelibolu da böyle bir câmî yoktur. Halvetiyye Tarikatı nda müridler yedi isim ile, Lâ ilâhe illallâh, Allah, Hû, Hak, Hayy, Kayyum, Kahhar esnâsı ile zikr etmektedirler. (bkz. Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul 1991, s ) Lügatte kırk anlamına gelen erbaîn, bir tasavvuf terimi olarak müridin kırk gün bir köşede yalnız başına devamlı zikir ve tefekkürle meşgul olması demektir. Bu sırada, mürid mümkün olduğunca hiç kimseyle konuşmaz, uyumaz ve bir şey yemez. Mehmed-i Dâğî nin ismi burada Muhyiddin olarak geçmektedir. (56) Bu ifadeden, onun tam adının Muhyiddin Mehmed olduğu anlaşılmaktadır. Âlî, Menâkıb, vr Atâî, Hadâîk, s.600 Üveysî olmak, tasavvuf yolunda herhangi bir şeyhe bağlanmaksızın, doğrudan ya Hz. Peygamber in (AS) veya Hz. Veysel Karanî nin veya Hızır ya da herhangi bir kutbun yahut şeyhin rûhâniyeti tarafından terbiye edilmek anlamına gelmektedir. (A.Yaşar Ocak, Veysel Karanî ve Üveysilik, Dergah Yayınları, İstanbul 1982, s.94) Bu köyün ismi daha sonra Burgaz olur. 4- Şu an ise, Değirmendüzü şeklindedir. Âlî, Menâkıb, vr. 9 a 10 a Âlî, Menâkıb, vr. 10 b Atâî, Hadâîk, s.601 Bkz. Abdülkadir Karahan, Nev î, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, IX (1964), 224; Mustafa Nejat Sefercioğlu, Nev î Dîvânı nın Tahlîli, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s.1 Hasoda, Osmanlı sarayında Enderun odalarının birincisi ve en itibarlısıdır. Hasodalıların vazîfeleri hırkâ-yı saâdet dairesini süpürmek, tozunu almak, mübârek gecelerde güzel kokulu ağaçlar yakıp gülsuyu serpmek, Kur ân-ı Kerîm okumak, padişaha ait hizmetleri görmek ve icâbında ona arkadaşlık etmekti. (Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügati, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s.142) Gelibolu Turizm Tanıtma Merkezi Başkanı Mehmet İrdesel in belirttiğine göre; III. Murad a mektup göndererek görüşme talebinde bulunana Şeyh Mehmed-i Dâğî, padişah tarafından reddedilir. Sizin gibi değerli bir kişiyi, makamıma çağıramam, ben geleceğim diyen III. Murad, çevreyi gezdikten sonra iki Rum köyü arasına bu zâviyeyi yaptırır. Âlî, Menâkıb, vr. 11 b - 12 b

6 Âlî, Menâkıb, vr. 36 b - 37 b Reşat Öngören, Osmanlılar da Devlet Ricali Meşâyih Münâsebetlerinin Boyutlarını Gösteren Yeni Bir Kaynak : Âlî nin Şeyh Mehmed-i Dâğî ile Alâkalı Menâkıb, İslâm Araştırmaları Dergisi, S. 1, İstanbul 1997, s: Günümüzde medreseden geriye hiçbir iz kalmamıştır. Daha geniş bilgi için bkz. der-fasl-ı Ziyâretgâh-ı Evliyâü l-ârifî ve Asfîyâü l-vâsilîn hacca ilâhî ale l-âlemîn, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 5. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s Daha geniş bilgi için bkz. "der-fasl-ı Ziyâretgâh-ı Evliyâü'l-ârifîn ve Asfiyâü'l-vâsilîn hacca İlâhî ale'l-âlemîn", Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 5. Kitap, Yapı Kredi Yay., İst. 2001, s Bu konuda yapılan bir araştırma daha vardır: Ahmet Tuna, Gelibolu'nun Gönül Erleri, Yüzüak Matbaacılık, Gelibolu, 2002, s