Raylı Sistemlerin Temelleri 11. Sistemler ve Haberleşme

Transkript

1 Raylı Sistemlerin Temelleri 11. Sistemler ve Haberleşme Hasan Hüseyin Erkaya Kaynak: C.F. Bonnett, Practical Railway Engineering, 2nd Ed., London: Imperial College Press, 2005 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 2016

2 11.1 İşleri Sonuçlandırmak 11.2 İnsan Süreçleri 11.3 İyi Geribesleme 11.4 İşletme ve Mühendislik Arasındaki Arayüz 11.5 İşletmeci ve Kullanıcı Arasında Arayüz 11.6 Raylı Sistem Piramidi 11.7 Raylı Yol İşaretleşme Sistemi 11.8 Anons ve Bilgilendirme Sistemi 11.9 Telefon ve Telsiz Kapalı Devre Televizyon (CCTV) Donanım İşletimi ve Sistem Bakımı

3 11.1 İşleri Sonuçlandırmak Raylı Sistemlerin tarihsel gelişimini inceledik Sistemi oluşturan bileşenlerden söz ettik Tüm alt-sistemlerin uyum içinde çalışıyor olması gerekli "İnsan" faktörü işletmede çok önemli Çalışan çalışan Çalışan yolcu Çalışan dış dünya Alt sistemler arasında "arayüz" belirlenmeli

4 11.2 İnsan Süreçleri Kısıtlar Girdiler Raylı Sistem Çıktılar Destek

5 11.2 İnsan Süreçleri Başlangıçta sistem çok gelişmemiş ve az sayıda insan pek çok şeyden sorumluydu Örnek: Yol çavuşu: Her gün yol boyunca yürüyerek yolu inceleme, gerekli günlük ayar ve bakımları yapma, gerekli gördüğü yerel tamirleri yapma veya bozulmuş parçaları değiştirme sorumluluğunu üstlenmişti. Zamanla işler farklı kişiler veya kuruluşlar tarafından yapılmaya başlandı. Yolun günlük bakımı ve tüm yol boyunca rayların yenilenmesi farklı kuruluşlarca, farklı donanım ve kaynaklarla yapılmaktadır. Böyle bir durumda farklı işler yapan ekipler arasında mutlaka bir iletişim sistemi gereklidir.

6 11.3 İyi Geribesleme

7 11.4 İşletme ve Mühendislik Arasındaki Arayüz Raylı sistemin varoluş nedeni: yolcu veya yük taşımaktır; trencilik oynamak veya mühendislik yapmak değildir! Raylı sistemin amacına ulaşması için işletmecilerle mühendisler uyumlu çalışmalı, birbirlerine destek olmalıdırlar. Raylı sistem işletmesi içinde genel kontrol, hat kontrolü ve istasyon kontrolü veya yerel kontrol arasında arayüzler olacaktır. Bu birimler arasında iyi iletişim ve geribesleme mutlaka olmalıdır. Aynı şey kontrolün tüm düzeylerinde mühendislik birimleri ve işletme birimleri arasında da geçerlidir

8 11.4 İşletme ve Mühendislik Arasındaki Arayüz Geçmişte Nispeten küçük ve yerel sistemler, Az sayıda çalışan, Yüz yüze iletişim, Bir araya gelip eylem planlama Yeterince kapsamlı bir arayüz oluşuyordu Günümüzde Büyük sistemler Uzaktan yönetilen trafik Aynı ve farklı düzeylerde kontrolcüler arasında iletişim gerekli Haberleşme çok önemli ve kritik bir durumda

9 11.5 İşletmeci ve Kullanıcı Arasında Arayüz Raylı sistem işletmecisi ile yolcu veya kullanıcı arasındaki iletişim de çok önemlidir. Yolcuların ücretini ödeyip karşılığında bekledikleri hizmetin durumu hakkında ve ortaya çıkan gelişmeler hakkında bilgilendirilmeleri gerekir. Bilgilendirme eksikliği güvensizlik ve tedirginlik yaratır. Senaryo: Eskişehir Gar'ında Ankara tarafına gitmek üzere İzmir Mavisini bekleyen yolcular bilgilendirme panelinde belirtilen saatte trenin gelmesini beklemektedirler. Belirtilen saat gelir ve yarım saat geçer, ancak trenden iz yoktur. Bildirim mesaj panosunda kalmaya devam eder. Bir süre sonra bir anons duyulur. "İzmir Mavisi bir numaralı perona girmek üzeredir." Ayaklanan yolcular perona çıkarlar. Uzaktan bir düdük sesi duyulur. Kırmızı bir lokomotif ağır ağır istasyona girer. Lokomotifin ardında yük vagonları vardır. Yolcular bekleme salonuna döndüklerinde İzmir Mavisi ile ilgili bildirimin kaybolduğunu görürler. Ne oldu şimdi? İzmir Mavisi Bermuda Şeytan Üçgeni'ne mi girdi? 15 dakika sonra son anons tekrarlanır

10 11.6 Raylı Sistem Piramidi

11 11.7 Raylı Yol İşaretleşme Sistemi Raylı sistemin güvenliği ve verimli işletilmesi için yeterli bir işaretleşme sistemi gereklidir Raylı sistem işaretleşmesinin iki temel işlevi vardır: Raylı sistemi bir şekilde kontrol etmek, Çeşitli konum, donanım ve kişilere gereken eylemi yapabilmeleri için işletim bilgisi sağlamak. Kapsamlı bir işaretleşme sistemi aşağıdaki bilgiyi otomatik olarak sağlamalıdır: Trenlerin tarifelerine uygun şekilde düzenlenmeleri. Tren tanım ve rotası. Ekip koruması. Tren hareketlerinin tam korunması. Otomatik tren çalıştırma (kuruluysa). Otomatik tren koruma (kuruluysa).

12 11.7 Raylı Yol İşaretleşme Sistemi Kontrolün uygun düzeyine aşağıdaki etkileşimli bilginin erişmesi gerekir: Servis aksaması hakkında bilgi. Tren servis raporları, tarih/grafik. Olası sorunların ve işletim çelişkilerinin önceden tahmin edilmesi. Tren ve ekip konumları. Varış zamanı öngörüleri. Yerel işaretler ve hız sınırları hakkında bilgi. Her bir işletme, kendi mühendislik desteğiyle, bu otomatik ve etkileşimli bilginin hangi düzeylerde sağlanacağı ve uygun eylemin hangi düzeylerce gerçekleştireceği konusunda anlaşmaya varmalıdır. Bu şekilde bir kontrol, tüm hattı etkileyebilecek bir tren tarifesi değişikliğinden, sadece iki noktayı etkileyecek bir rota değişimine kadar çok geniş bir alanı kapsar.

13 11.8 Anons ve Bilgilendirme Sistemi İstasyon veya durak binasına giren herkes yolcu olmasa bile işletmeye emanettir. Yolcular aldıkları bilet karşılığı varacakları yere güvenli bir şekilde taşınmalıdırlar. Bu süreçte bilgilendirmeler gerekli: biletler nereden ve nasıl alınacak tren ne zaman kalkacak hangi perona nasıl gidilecek nerede inilecek Bilgilendirme yöntemleri: sabit duyuru panoları kroki ve çizimler peron belirteçleri anons ve başka açıklamalar

14 11.8 Anons ve Bilgilendirme Sistemi Yolcular için tedirginlik kaynakları: bilmedikleri bir çevreye girmek, hangi perona gideceklerini bilmemek hangi trene bileceklerini öğrenememek. yanlış trene binme ihtimali treni kaçırma ihtimali yankılanan veya duyulmayan, yolculara açık ve net bilgi verme yerine onları şaşırtan bir anons sistemidir. Modern bir raylı sistemde mutlaka etkili ve duyulabilir bir anons sistemi olmalıdır Yeni bir raylı sistem veya değişim istasyonunda bu konunun hem işletmeciler hem de mühendislerce çok ciddi bir biçimde ele alınması gerekir. Halka açık geniş alanlarda az sayıda yüksek yerlere yerleştirilmiş güçlü hoparlörler yerine çok sayıda daha düşük seviyelere yerleştirilmiş küçük güçlü hoparlörler kullanılmalı.

15 11.8 Anons ve Bilgilendirme Sistemi İyi anons ve bilgilendirme sitemleri Tüm şebekeyi ilgilendiren mesajların şebeke kontrol merkezinden bir hat kontrol bürosuna iletilmesine imkan verir Bir istasyonda bekleyen yolculara merkezden veya yerel istasyon binasından duyuru gönderilmesine imkan verir. Yolcuların kontrolü için temel bir araçtır. Peronlarda ve diğer alanlarda yolcu akışını kontrol için yararlı. Trene yolcuların binmelerinde yardımcı olur. Acil durumlarda istasyonun veya trenin boşaltılması amacıyla kullanılır. Acil durumda kullanılacak duyurular önceden kaydedilebilir. Yöneticilerin acil durumlarda anons sisteminin nasıl kullanılacağını planlaması gerekir.

16 11.8 Anons ve Bilgilendirme Sistemi Sabit duyurular ve levhalar Yolcu trenleri, peronlar, bekleme salonu, lokanta, büfe, başka tren veya araç için bağlantı yerleri ve benzer şeyler hakkında bilgilendiren sabit duyurular ve levhalar da olmalıdır. Büyük istasyonlarda trenlerin kalış ve geliş saatlerini gösteren ve sürekli güncellenen göstergeler bulunmalıdır.

17 11.9 Telefon ve Telsiz Günümüzde telefonsuz bir hayatı hayal etmek bile çok zor. Raylı sistemler telefonun icadından 50 yıl önce başladı Elektrikli telgraf 1850 lerden sonra kısıtlı bir şekilde bazı raylı sistemlerde kullanılmaya başlandı 1860 a doğru elektromıknatıslı yol devreleri yolda tren olup olmadığını gösteriyordu (fail-safe olarak) İşaretleşme kutuları arasında sıfır gecikmeli iletişim mümkün olmuştu ve böylece blok telgraf sistemi oluşturuldu. Sonraları manyetolu telefonlar kullanılmaya başlandı ama bunlar arıza durumunda güvenli değillerdi. Telefonlar ilave bir haberleşme aracı olarak kullanılıyorlardı.

18 11.9 Telefon ve Telsiz Günümüzde telefonlar raylı sistemlerin her yerinde iletişim amacıyla, yolcu ve müşterilerle iletişimde bile çok yoğun olarak kullanılırlar. Çok önemli telefon hatlarının güvenliğine önem verilmeli Kontrol merkezlerinin kendi aralarında ve acil durum servisleriyle telefon bağlantılarının sürekli çalışır durumda olmalı Acil telefon hatları ve güç kaynakları uygun şekilde yedeklenmeli Bir kaza sonucu raylı sistemin enerji ve telefon kablolarının sağlığı dikkatle değerlendirilmeli Enerji, telefon ve sinyal kablolarının farklı kablo kanallarından, yolun veya tünelin farklı yanlarından çekilmesi önerilir

19 11.9 Telefon ve Telsiz Cep telefonu raylı sistem haberleşmesine önemli bir katkı en yakın telefona ulaşma sorununu ortadan kaldırıyor ancak, bazı yerler "kapsama alanı dışında" olabilir Telsiz sistemi Telefona uzak olan ve cep telefonunun çalışmadığı yerlerde, görevli personel için başlıca iletişim aracı artık telsizdir. İstasyon görevlileri ve makinistler arasında, polis, cankurtaran ve diğer acil hizmetler servisleri arasında da telsiz haberleşmesi başlıca iletişim yöntemi haline gelmiştir. Kaza durumlarında kişisel çağrı cihazları ve kişisel telsiz haberleşme bağlantıları da görevlilere erişmede çok yararlı ve değerli iletişim araçlarıdır. Raylı sistemler ve acil hizmetler servislerinin kullandıkları telsiz sistemlerinin uyumlu olması ve kontrol yapılarının acil durumlarda aralarında iletişim kurarak birlikte çalışabilmeleri çok önemlidir. Yerel çalışanların da bölgelerinde nerelerde cep telefonu şebekesinin ve telsizlerin çalışmadığını bilmeleri de çok önemlidir.

20 11.10 Kapalı Devre Televizyon (CCTV) Önemli noktalarda gelişen olayları uzaktan görsel olarak takip etmek amacıyla kullanılır Kontrol merkezleri ve acil durum hizmetleri için çok yararlı geribesleme mekanizmalarıdır. Yolcu akışını kontrol etmesinde ve tehlikeli aşırı kalabalıklaşma durumunun oluşması önlemesinde yardımcı olur. Peron kameralarıyla inen ve binen yolcular gözetlenerek kapıların ne zaman güvenli bir şekilde kapatılacağına karar verilebilir. Video kayıtları tutulur Gelişen olaylar daha sonra incelenip iyileştirme önerileri tespit edilebilir. Herhangi bir suç işlenmesi durumunda suçlular tespit edilebilir.

21 11.10 Kapalı Devre Televizyon (CCTV) Personelin çalıştırılmadığı istasyonlarda yolcu hareketlerinin kontrol merkezinden gözlenmesine imkân verir. Kurulu olan bir anons sistemiyle, Vandalizm ve benzeri uygunsuz davranışlarla mücadele için güçlü bir araç olur. Hafif raylı sistemlerde personel bulunmayan duraklarda da yolcu hareketini gözlemek için yararlı bir araçtır. Kontrol merkezleri Büyük istasyonlarda ve karmaşık yerlerde çok sayıdaki CCTV monitörünü aynı zamanda izlemek de başlı başına bir sorun haline gelebilir. Bu monitörlerin kontrol odasına nasıl yerleştirileceği dikkatle ele alınmalıdır. Normal çalışma şartlarında ve kaza durumlarında mevcut donanımın en iyi şekilde çalışması planlanmalıdır. Makine ve insan arasındaki etkileşim kontrolün en zayıf halkasıdır ve donanımın tam kapasitesiyle kullanımı için bu etkileşimin çok özenle tasarlanması gerekir.

22 11.11 Donanım İşletimi ve Sistem Bakımı "Her işle sadece uzmanı ilgilensin" yaklaşımı normalde iyi bir yaklaşımdır, ancak bir kriz durumunda işten anlayan biri ne erişememek, bir çaresizlik ve kızgınlık doğurur. Modern raylı sistemlerde kritik parçaların çalışmasını gözlemleme amacıyla çeşitli sistemler kullanılmaya başlandı. Amaç: hem kontrol merkezine hem de sorumlu mühendislere bilgi vererek kaza durumunda hızlı karar vermelerini sağlamak Hayati tehlikeye dönüşebilecek beklenmedik olaylar olduğunda bu durum özellikle çok önemlidir.

23 11.11 Donanım İşletimi ve Sistem Bakımı Gözlenmesi gereken kritik donanımdan bazıları: Yürüyen merdivenler ve asansörler Su pompaları Su kuyusu seviye göstergeleri ve şalterleri Havalandırma pervaneleri ve kapakları Otomatik alarm sistemleri Su basmasını kontrol eden geçit ve engeller Gözetleme sistemi her zaman her bir parça donanımın çalışıp çalışmadığını donanımın hangi durumda veya konumda (örneğin aşağıda veya yukarıda, hava basma veya boşaltma) çalıştığını çalışmayan donanım için de ne gerektiğini (bakım veya değişme gibi) belirtmelidir.

24 11.11 Donanım İşletimi ve Sistem Bakımı Örnek: tünelde yoğun bir duman oluşturan bir tren yangını Kontrol görevlisi yolcuları mahsur kalan diğer trenlerden indirmeden önce yakındaki havalandırma bacalarında bulunan pervanelerin hangi konumda çalıştıklarını bilmelidir. "Yolculara doğru duman mı gelir yoksa temiz hava mı?" Sistemlerin düzgün çalışabilmesi için Eşgüdümlü bir yaklaşım gerekir. İdeal olarak, trende bulunan bir donanımın durumundan, istasyonda çalışan bir yürüyen merdivenin bakım isteyip istemediğine dair bilginin bakım görevlileri ve amirlerine görünür olması g erekir. Özellikle acil durumlarda verilen bilginin kalitesi, doğruluğu ve zamanındalığı, alınacak tepkinin kalitesini ve raylı sistemin hizmet dışı kalma süresini büyük ölçüde belirleyecektir.

25 İlginiz için teşekkür ederim. Hasan Hüseyin Erkaya Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ekim