Türkiye'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs HürriyetiÜzerindeki Etkileri

Transkript

1 -~----r--- Türkiye'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs HürriyetiÜzerindeki Etkileri Abdullah Uz* Özet: İnsan hakları ve çevrenin korunması' arasındaki ilişki üzerinde yürütülmekte olan tartışmalar, çevre hakk( ilediğerinsan haklan arasında çatışma olabileceğini göstermektedir. Bu bağlamda; çevre hakkınınuygulanması için mülkiyet hakkı, çalışmd ve özel teşebbüs hürriyeti.gibi insan hakları üzerinde bazı sınırlandırmalar söz konusu olabilir. Örneğin 1982 Anayasası 'nda, herkesin mülkiyet hakkına sahip olduğu, bu hakkın, ancak kamu yaran amacıyla, kanunla sınırlanabileceği, mülkiyet hakkının kullanılmasının toplum yararına aykırı olamayacağı, herkesin dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetine sahip olduğu, özel teşebbüs kurmanın serbest olduğu belirtilmiştir; Bu çalışmada, bu iki hak ileçevre hakkı arasındaki karşılıklı etkileşim ve çevre hakkının mülkiyethakkı ve özel teşebbüs hürriyetine etkileri üzerinde bir değerlendirme yapmayaçalıştık. Anahtar Sözcükler: İnsan Haklan, çevre hakkı, mülkiyet hakkı; özelteşebbüs hüfriyeti, kamu yararı. The Impactsojthe Right to Environment on the PropertyRight, and Freedom (o Private Enterprise in Turkey Abstract: The ongoing thearetical debates on the relationshipbetween, human rights and environmental protection indicate that there may be some conflict between the right to the environment and other human rights. In this context, the duepractice ofthe right to the environment may necessitate the imposition ofsome restriciions on certain human rights, such as right to property, the right to workand establish erıterprise. For instance, the 1982 Turkish Constitution stipulates that eveıyone has the right to own property; this right may be limited by law in view ofpublicinterest and exercising the rightto own property shallnot be in contravention ofpublic interest. Nevertheless, it is also stated thateveıyone has the freedom to work and conclude contracts in the field ofhis/her choice, the establishment of private enterprise. is free..this study attempts to evaluate the interrelationship between these two rights andthe effects of the right to the environment on the rightto property and the right to work and the right to establish private enterprise. Key Words: Human rights, the right to environment, the right to property, right to work and estabiish private entf!rprise, public interest..1 Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF. Amme İda!esi Dergisi, Cilt 41 Sayı 3 Eylü1200S, s,

2 i 00 Amme İdaresi Dergisi Giriş çevre, doğalve yapay pnşurlan içind7parındır~nveher türıüj).1s~l1 faaliyetlerinin yer aldığı beı1rli dengelerle varlığını devam ettiniiektedir.sistemi oluşturan denge unsurlarının yitirilmesi halinde, çevrede meydanagelecek bozulmaların canhlar üzeril1de yıkıcı etkilere yol açacağı ve çevre kirliliğini oluşturacağı açıktır. Canlı yaşamınınenönemusi olan insaıı~şamının sağlıklı,. dengeli, bozulmamış bir çevrede sürdürülmesi esastırjnitekimtürkiyecumhuriyetianayasası'nıni7. maddesi He herkesin yaşama, 111addi venianevi'varlığını koruına ve ge1iştirı11ehakki,56. maddesinde,herkesin sağliidrve del1gelibir çeviedefyaşamahakkıgüvence altına alınrtrişve çevreyi"geliştinne,çevte sağlığiıı1~orurlia've. çevre kirlenmesini önlemenin devletin ve vatandaşlarını öde"i olduğu öngörülmüştiir. '..,..$anayi1eşentopjurı:ı1arın sonyıllarda karşı1aşt*ları önemli sorunlardan biri'çevre kirlenmesidir: Sanayi;leş:me ve bununla gelişen kırsal kesimlerdenşehirlere göç, tabiatıkaldıra111ayacağı biryüklekarşılaştırm1ş,sonuçta tabiattili insan,' tabiibitki örtüsü ve su ilişkilerindeki dengeler bozulmuştur. Eskidenhissedilmeyen fakatson yıllarda hissediimeye, başlanan çevre sorunlarışiıl1didengeli,vesağlıkh.çevre bilincini yaratmıştır (Özer, 1998: ). çevre ilk baş1ar?a, sağlık hakkınınbir uzantısıolarak O1i~)'açık111ıştır. Dünya Sağlık Teşkilatı'nın (WHO)1946' dayfuür1üğe giren Anayasasİ sağlıklı olmanın, ırkları, dinleri, siyasal düşünceleri, ekononıik ve toplun1.salkoşui1arlleolursa ()lsun, tüm insanlanntemel,haklarından;biri olarak ilan'etmişti.(hamamcı,l984:j 74); Görülüyor ki,çevre ilkaşarnada,ekonomik, s()syafveküıtürel haklar içinde de alinmış, henüz günümüzdekikimliğinekavuşmamıştır., Özellikle i 970'1c::rdeP' somaçevre üzerinğeki yoğunbaskılar ve. ortaya çıkan çevre s01vplanulusalve 1lluslarar.a,sl düzeyde.hukukidq.zenlemelerinyapılmasıı;ıa yolaçmıştır.çeyresel boz1l1manın somut ömeklerininbelirginlikkazanmasıylabirlikte,bunlarıönlemekiçinatılacak adımlarda, temelbirdayanaknoktası olmak üze~ re çevre hakkınıri tailı:rm:ıası yolundirki İaleplerhe111çeweciler hem debilih1 ada111" ları taranridanöne Sürülineye başlanmıştır ('rurgut, 1998:12n HerkesçeVreye yö~ nelmesirie rağmençevreden' beklentileri. fark1ılıkar~ettiği için. (Hamamcı,'1984: 171) ortaya çıkantartışmaların devam et111esinde, kuşkusuz, çevre sorunlarının öz Inanıştay (j,pairıısi, E.199(j(54n K. 1997/7317, K.T. 13.5j997,Ertan,Kıv!Icıjn!i'DanıştayKııf~rıan~Özetıei"; AmmeİdaresiDergisi, C. 31, S. 1, s. 199 v.d.., ı Bu ödevin vatandaşlara hasredilmesi; çevrenin korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi için yeterlideğildir..bu nedeııle,devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olmayangerçek ve tüzel kişilerin bu ödevden bağımsız oldukları söylenemez. Aksine bir yorum tarzı vatandaşlarındışındaki kişilerin çevreninkorunması konusuhda herhangi bit yükümlülük altına gitmemeleri sonucunu doğurur>.

3 ~~ Türkiye 'de ÇevreHakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti ÜzerindekiEtkileri 101 günlüğüne paralelolarak, çevre hakkının diğerhaklardan farklı yön ve özelliklerinin de bulunması ve bu bağlamda hukukun birçok temel kavramının sorgulanmaya başlanmasının etkisi vardır (Turgut, 1998: 121), ÇevreHakkı Çevre Hakkının Niteliği Çevrehakkı gerçekte; insanhaklanndan biri midir? Yoksa birözlemimitolmak~ tançıkarma çabası mıdır? Kuşkusuz herikisini de tartışmak mümkündür (Hamam~ cı, 1984: 171), çevre hakkının bir insan hakkı olarak tanınmasınakarşı çıkanlann ortaya koyduğu gerekçeler şunhirdır: Öncelikle böyle bir hakkın objesinin belirlenllıesive buna bağlı olarak hakkın tanımlanması kolay olmayacaktıl Bu yönüyle çevre hakkı çok genel ve soyut kalmakta ve pratiğe geçirilmesinde güçlükler doğuracak bir nitelik taşımaktadır. Bu görüş doğrultusunda insan hakları listesini açık tutmak,gerektikçe yenilerini ekleyerek bu listeyi genişletrnek belkide bazılarının hukuk zevkine uygundüşmeyebi1ir. Özlemlerinrizi gerçekleştirmenin başkayolları olduğu, her sorunu insan haklan etiketi altında çözümlemenin gereksizfiği ileı1 sürülebilir. Hatta böyle bir anlayışın temel haklarıhafife alma olduğu da düşünülebilir (Hamamcı, 1984: ı 71), Fakat insanhakları kavramının işlevibiryönüyle de insancıl yaşam ko~ şullannın gerçekleşmesini sağlamak, insan kişiliğininçok yönlü olarak gelişmesine çalışmaktır. Bu yönüyle insan haklan, kaçınılmaz olarak, insanın yaşadığı, kendisini geliştirdiği çevreyeyabancı kalamayacaktır. Elbette, hakkın obj esinin tespitindeki güçlükçevre hakkında mevcut olmakla birlikte bu sadece bu hak içindeğil, diğer birçok hakiçinde sözkonusud,ur, İnsanhaklannın temelinde, "insan onuru"nun yattığı kabulükarşısında, elbette vıcdana sahip olmak insan olmak anlamına geleceği halde, temiz bir çevreye sahip olmakinsan olmak anlamına gelmeyecektir (Turgut, 1998: 143); Halbuki İnsan haklannı incelerkeııön sıraya, "insan olmakhakkı"nı çıkarırsak, insan'çevresimn Önemi ve değeri, insanın "insan olmak" için hangi çevre şartlarında yaşama hakkına sahip olduğu dahaiyi ortaya konulabilir(hamamcı, 1984: ı 73), Bu bağlamda çevre hakkının bir insan hakkı sayılabilmesi için, insandeğerinin korunmasına yönelik bir katkıya sahip olması gerekir. Bu yönüyle çevreye, insan yaşamının sürdürülebilmesi açısından vazgeçilmez bir nitelik atfedildiğinde, çevre hakkida bir insan hakkı konumuna erişmiş olacaktır (Özdek, 1993: 85),.'

4 102 Amme İdaresiDergisi C"! Sonuç olarak; çevre hakkının'birinsan hakkı, "hatta. insanlığınbirhakkı olarak kabul'edilmesi.gerektiğinde herhangi bir kuşkuya< yer,olmarrıalıdır'(turgut, 1998: 143; Kaboğlu, 1989: 113). çevre hakkına yönelik ortaya atılan eleştirilerden birisi, çevre haldqj.j.lll kabulu. halinde, özellikle ekonomik kalkınma başta gelmek üzere mülkiyet hakkı; girişim özgürlüğü gibi haklarla çatışmaların doğacağı noktasındadır.ancakköhlıya bütün.; leşik;,yaklaşıldığıııda ortayaçıkabilecek.çatışmaların,.kısa vadeli. yaklaşımlardan kaynakl~pileceği gpiiilür. Ortaya çıkması.l11uhtemelçatışr:rıalar.hukulg düzenle" meye ihtiyaç duyar. Zira hukukun asıl fonksiyonu menfaatler dengesini sağlamak" tır.. KaJdı ki,.. d9ğaııın aynlmaz bir unsuru. olan inseının.. menfaatıçrini,çevreııinkorunnıasından ayrı düşünmek~ümkün değildir. Bir yönüyle çevrehakkı diğer haklar için 'sine quanon'bir 11itelik atzeder:zirainsansağlıklı ved~ngeli bir çevredenya" rarlanabilcıiğiölçüdevarlığını ve gelişmesini sürdürebilecektir...'..insan.hakları üzerine tarihsel evrim süreci dikkate alınarak yapılacakbir,ayrım, bir insan hakkı ola,rak çevrehakkının yerinibelirlelbuna göre,illsan hakları,üç ku" şağa.aydlmalq:adır anlayışının. ortaya koyduğubireyci temele 4ayeınange1e." ııeksel özsüı:ıüklerb~rincikuşağı;.geçen yüzyılaa ortayaçıkaıı.gelişl11eler ~onucun-. dabeuitoplumsal.katman ve sınıfların~zanımıylakabuledilen ve tanınan.ısosyal haklar,ikinci kpşakhakve ö;ıgurlükleri;çevre hakkı,l;>arışhaldcı, gelişme hakkıye insanlığınortakmal v,ar lığına saygılıakkınıiçinealan ye ııi.. lıaklar kategorisi; de;. ii ÇÜ11CÜ kuşakinsan haklarını3 oluşturmaktadır (Kab()ğlu,l989: II 3)... Üçüncü kuşakhaklar;insancılbirtoplumyaşamıdüşünceşininanlatıınıolduğunaan,'aynı zamanda hem bireylere, hemde topluluğun tümühe.aittir.(hariıamcı, 1984: 177). Diğer yandan bu haklar, nitelikleri gereği<birlikte.gelişçl?ilirlet;yani q\ğerleri,pe~cyarlık gqşteremezken A.çlerinden biri gerçeldeştirilemez;ömeğin barışçı bir düllya k:ı.ırnıadan, savaşlannsürüp. gittiği ve bu savaşlarda kullarıılan.si1ah~ ları11 birçevre yıkımına yolaçtığı bir ortamda, çevre lıakkını geliştirip,. yerleştinnek koiay.,o1l11ayacaktır.. Yine,azgeliş.miş ülkelerin kalkınmahakkındanyaradanama~ WP, gelişmişülkelerle. ekonomik. eşitliği sağlayaıpadığı. bir dünyada çevı:e,' her iki ülke grubunda farklıelealınacak ve.ortak bir; nokta yaratılamayacakiır(haı;namcj, 1984:180)... 3 İnsanlar arasındaki dayanışrhayı' gerçekleştirmek ve ortak (ieğerlerindayanışma yohiylakorı.ınması,gehştirilmesi' amacıyla UNESCO(Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) yeni insan hakları oluşturma çabası içi ne girmiş ve bu çabalar sonucunda, banş hakkı, gelişme hakkı, halkların kendi kaderini belirleme (se/.f qetenninasyon) hakkı ve çevre hakkının da içinde bulunduğu "dayanışma hakları" üçüncü kuşak haklar olarak be lirlenmiştir.

5 Türkiye 'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri 103 Üçüncü kuşaklıaklarkendi içinde birbirini tamamlayanbir nitelik taşıdığı gibi diğer hak ve özgürlüklerin gerçekleştirilmesiiçin de' bir ön şartniteliği. taşımaktadırlar. Bu yönüyle, yapılanüçlü ayrım gerçekte çok da anlamlı olmamakta ve bu hakların bir bütün olıu:ak ele alınması halinde hak ve özgürlükleringerçekleşme şansından.sözedilpıektedir. Gerçekten söz konusu hakların kabul ediliş zamanlarındaki farklılıkdışındaaralarında açık ve net bir şekilde nitelik ayrımı yapmak imkansızdır (Turgut, 1998: 147)... Bugünkü konumu itibariyle çevre hakkı diğer haklarla bir bütünlük arzetmekle birlikte, onlardan önemli farklarla ayrılır. Öncelikle çevre hakkı' aynı zamanda hak sahibine ödevler de yüklemektedir. Diğer haklarda ödev hakkın sahibi dışındakilere yüklendiği halde, çevre hakkında, hakkın sahibi aynı zamanda ödevin yükümlüsüdür. Diğerbir fark ise, çevrenin korunmasında bireysel menfaat boyutunu aşan bir genel menfaat bulunmaktadır(turgut, 1993: 94-5). Gerçektençevrehakkı, İnsan haklarının bireyci liberal karakterinin, sosyal düşüncelerleyoğruhrraksosyal içerikli bir hale evrildiğinin birgöstergesidir. Buevrilişin yönünü, aşağıda elealınacak o lan, birinci kuşağın karakteristik hakkı niteliğindeki mülkiyet hakkında izlemek olasıdır (Özdek, 1993: 92).. Uluslararasınüzeırtemelerde Çevre Hakkı Çevrenin korunması ve çevrekirliliğiproblemi; sadece kirliliğin kaynağı olan ülke ile sınırlı olmayıp dünya üzerinde varolan diğer devletleri ve insanları da etkilemekte ve ilgilendirmektedir.çevre sorunlarının sınır tanımaması, kaybedilen çevresel değerlerin bütün insanlığın ortak mirası olması gibi nedenler, çevre sorunlarının küresel düzeyde ele alınmasınızorunlu kılımştır. Bu bağlamda çevre hukukunun gelişmesinde uluslararası hukuk çokönemli bir yere sahiptir (Özdek, 1993: 66). Ancakçevre konusuiidaki uluslararası sözleşmelereba1aldığında, devletler için. geniş hareket.olanak1arı getirildiği, yani devletlerin istemesi halindebellibir süre sonra sözleşmeden ayrılabildiği dikkat çekmektedir. Devletlere böylebir olanağın verilmesi, kuşkusuzçevreninkorunması açısından bu sözleşmelerin zayıf noktasını oluşturmaktadır. Bununla birlikte taraf devletlere böylebir olanağın verilmesi, sözleşmelerin daha fazla devlet tarafından imzalanmasını teşvik edici bir işlev görmektedir. Tarihsel süreç içerisinde 1913 yılında gerçekleştirilen tabii manzaraların korunmasıhakkındaki Bem Konferansı,1923 yılındaparis ve Londra'da gerçekleştirilen

6 'i 04 AmmeidaresiDergisi konferanslar.~çevreyeilişkin uluslararasıdüzenlemelenolaraksayılabilirsedebu a landakiasıl'gelişmeninl970nerdeortayaçıktiğı söylenebilir Küresel; dü:ieyde~evteriinkorurimasım konu alariilkörieırili;belge 1972 Stö6k~ holin Bildirgesİ'dir;6erçekten;çevre hukukunun gert*ı!lusal gerekse'uluslararası düzeyde gelişmesiiıdeciyöneriıliaşama;birleşm:iş MilİetlerTeşkiIatı'nın 5~16 Haziran 1972tarihlerianı:slridaSfockholm'de gerçekleştiril~iği;!'iri$ançevresi Konferansı" olmuştur (Özdek, 1993: 73). Stockholm Konfer~ns11ndakablİ1 edilen Bildiri'l1inilkmaddesinde "İnsan, onurlu ve iyibiryaşam sürmeye olanak verennitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve yeterliyaşam koşulları temel hakkınasahiptir" ilkesi yeralmıştır. Bu ilkenin önemi,ilkkezbir bildiridesağlıklı bir çevredeyaşama ve hedefı;her-ülkenin hakkının ifade edilmesidir. Konferansıneriönemli amacı çevreye karşı sorumluluğunu kabul etmesi, insanın yeryüzündeki varlığını sürdüiebiluwsininesas koşulu olduğu nqktasındaljjrleşibl1esidir. Konferans sonucundaise, gelişm~kte.olı:\1l\ilkelı:ın.,. kalkınırken çevrç sorunlannh1.9rt~ya,;çl,l,gnasını Önlemeye yöneltmenil1;.zenginxe.yokı;ul.ülkeler arasındakiayrırnlıırgid~lmedil<:çe çevre koşullannın.iyileştirilmesinde.qnemlibir ilerleme kaydedilelfleyeçeğil1il1; vekıılkınmanmçevı;eyik9f!hnal<:1ııçelişen bir tarafınınolma~lğınjlt9ıw111ine; xwılımş. ve bu düşünceler kabuledilmiştir. 5 Söz konusu Bildiri, yasal açıdan bağl~yıcı olmam~abtrliicteh»i\u~i bir önel119 sahiptir. Bildiri'nin, bir çevre hakkının varlığını garanti etmese de, animiçin gerekli altyapıyıoluşturduğu söylenebilir. Gelinen noktada bildiride ifadesini bulaliç.evre.. 4 Bu çerçevede söz konusu ulııslararası düzenıeın<~,eriaşağıda~igikisıralamak mümkündür:..'.... ".... ';' BirleşmişMilletler düzeyinde; 1971 Ramsar Su Kuşları ve'yaşam Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak AlanlarınKorunması Sözleşmesi (KG. 17.5: ),1 972Stockholrri insançevresi Beyannamesi;.1972paris DÜnyaKültÜr ve.iakicı.tw~a.sınınkqrunm~sısözltışmesi (R.G.l4.2J983, -; 1:z95~),!9,85 Viyarıa Ozon Taba. kasının Korunması Sözle~nllisi; 1992Rio Deklerasyonu, 1992 Rio BiyolojikÇeşitli\ık Sözleşmesi,' 1992 Rio Ik_ lim Değişiklikleri' Sözleşmesi(KG ), 1998 AarhuscÇevre Kmıulatıilda Adalete Başvuru, Ka" rar Alma SürepineKatılım;sözleşrri.esj;, Avrupa Konseyifliif:eyirııje;.1979, BemAvrupa'nın YabanHayatı ve Yaşama Qıja!)'llarını KOffimaSözleşmesi (KG ~18318), 1985 Gramıda Avrupa Mimari Mirasııiın Korunmasi Söileşmesi,1992 Strasbourg Avrupa KentselŞartı; 199.2Va,letta-Arkeolojik Mirasın Korunmasına ilişkiıi AviupaSözleşniesi(R;G, ), 2000 Ayrup.al'eyzajSözleşmes.i (KG: " 25141), Ceza H\lk.uku,yoJuyla, çevı-eninkorunmasısöı: leşmesi ( tarihinde imzaya açılmış ancak yeterli imza sayısına ulaşılamadığı için heilüz yürürlüğe girmemiştir), Toplum için Kültürel Mirasın Değeri Hakkın<la Avrupa KonseyiÇerçeve Sözleşmesi ( fad~ hindeimzaya açıldı)......, "; Akdeniz vekaradeniz düzeyinde; 1976 Barseloila Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Rb: ~17368FI992 Bükreş Karadeniz'ın Kirlenmeye Karşı Korunma Sözleşmesi (R.G: 6.:t\ 994~21869}. Çevre ile ilgili düzenlemeler hakkında ayrıntıiçin bkz. 5 Bir insan Hakkı Olarak Çevre Hakkı ve Uygulaması, html..

7 Türkiye 'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti ÜzerindekiEtkileri 105 hakkınailişkin hükümlerinaıiık birteamül hukuku olarak değerlendirilebileceği, diğer bir ifade ilebildiri'nin Yumuşak Hukukniteliğinde olduğu söylenebilir. Stockholm'den sonra 1984 yılında gerçekleştirilen Tokyo Konferarısı'nda yayınlanan bildiride, gelişme kavramının yeniden gözden geçirilınesi gerektiği, ekonomik büyümede, sadece iktisadi geliştirme göstergeleri değil, aynı zamanda tabii kaynakların korunması, hastalıklarla mücadele edilmesi, kültür miraslarının korunması gibi konularla dailgilenilmesi gerektiği,temiz hava,su, orman, toprak gibi çevre kaynakların korunması ve bütün ülkelerde teknolojik gelişmelerin, çevre faktörlerine önem verecek şekildeyönlendirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Diğer taraftan 1992 yılinda Rio de Jenario'da yapılan Birleşmiş MilletlerÇevre ve Kalkınma Konferansı'nda kabulolunan Rio Deklarasyorıu ile çevresel konularda katılımın, bilgilere erişimin, başvuru yollarının işletilebilmesinin sağlanması gerektiği belirtilmiştir. Ancak Rio Zirvesi 'nde, hazırlık çalışmaları sırasında ortayaatılan 'sağlıklıbir çevrehakkı'nınkabulü yönünde bir gelişme olmamış, birinci maddesinde sadece insanların doğa ile uyum içerisinde sağlıklı ve üretken bir yaşam olanağına sahipolduğunun belirtilmesi il~ yetinilmiştir (Turgut,1998: 132). Aynı süreçte, 1990 Paris Şartı, çevre konusunda halkın bilgilendirilmesini, çevreyi düzeltici girişinılerde bulunabilmenin önkoşulu saymış, Helsiİlki Nihai Senedi'nde (1992) ise: devletler, çevre planlaması ve karar alınunda katılımı sağlamak için uygun adımlar. atmayı taahhüt etmiştir. Öte yandan "Çevresel KonulardaBilgiye Erişim, Çevresel Karar Verıne SürecineHalkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi" Haziran 1998 tarihleri arasında Danimarka'nın Aarhus kentinde düzenlenen "Avrupa İçin Çevre" konulu Bakanlar Konferansı'ndaimzaya açılmıştır. Sözleşme, 30 Ekim 2001'de yürürlüğe girmiş olup, Türkiye'nin pek yakın bir gelecekte bu sözleşmeyi imzalaması beklenmektedir. Aarhus Sözleşmesi, Çevre hakkı ile diğerinsan haklarını birbirine bağlamaktadır. Gelecek kuşaklara bir yükümlülük borcumuz olduğunu, sürdürülebilir kalkınmanin yalnızca ilgililerin tümünün katılımı ile gerçekleşebileceğini tespit etmektedir. Bahse konu Sözleşme ile getirilen en önenıli hüküm; "Yargı yoluna başvurma"maddesidilbu madde ile; bilgiye ulaşmak isteyen kişilerin taleplerinin yanıtsız bırakılması, haksız yere kısmen ya da tamamen reddedilmesi, yetersiz yanıtlami1ası yada bu Sözleşme'de öngörüldüğü biçimde bir işleme tabi tutulmaması durumlarında, ilgilinin başvurusu üzerine mahkeme veya ulusal mevzuata göre oluşturulmuş tarafsız ve bağımsız bir organ önünde inceleme usulüne tabi tutulması öngörülmüştür.

8 106 Amme İdaresi Dergisi. Genel olarak çevre konusundaki uluslararasıgehşıneleribuşekildejespitettikten sonra insanhaklarıbelgeleri özelindebir değerlendiniıeyapiladıkohırsa, yukarıdagenellıatla:rı~4aelı;:alıp1illş olan,çeyre hakkına ilişiqu,:lnsa,lıııaldarı Evrensel Bildirgesi ye Ayrup;;ı,İrısag,.Hakları. Sözleşmesi 'gibi,uilj.şla~;:u:a.sıve bölgesel insan hakları "belgeleıi11.d~ açikça düzenleme yapılması konp.sunda,qneriler bulunmakla birlikte buy911dtlo1wnlu biradım henüz atılmış dçğiıqir. Bııııasebçpolarak da, devletlerin kendileriııı bağlıhissedeceklçri bir düzenleme ik ulusal-çıkarları arasındabk paralellik kurmamaları, yani kısava<ieli.ülke menfaatlerini ön plana çıkarmaları gösterilebilir. Dolayısıyla, 1986'dayürürlüğegiren Afrika İnsan ve Halklann Hakları Sözleşmesi ile Amerikan İnsanHakları Sözleşmesi istisnatutulacakolursa çevre hakkı insan hakları düzenlemelerinin' konusu olamamıştır (Turgtıt,1998: nı). UlusalDüzenlemelerde Çevre Hakkı -. Çevreh~kkı i1~ ilgili. rtıitsal, düzenlemeleregelirice;'bubiığlariıdaçeyreninkorunması içinana~sa,lara" yeni lıükümlerin konulmasl~9riişjinü savunanlar olduğu gibi, böylebirdüzçnlenieye gerek olmadan, anayasaların mevcııt 'sistenıatiği içeri -sinde çevreyi kofl1yp-ctıhükün1lere yasalar düzeyindeyer verilhlesi~erektiğifikrini ileri sürenlerde vardır..aslına bakılırsa çevre hakkına anaya,sal-ôüieyde yer verilmesi,.. diğer' haklar demeti ile eşit konumda ele a1ırunasinlsağıayaca,ktır. Böylece çevre hakkı diğer haklar lehine feda edilmeyecek ve riııihiemelmerifaatlefçatışma-' sındadengenin sağlanabilmesi içinçevrenin.korunması lehine diğer hak ve özgürlülderde bazı sınırlamalara gidilebilecektir.elbette anayasal düzeyde yapılacak so..; yutnegenel bir'düzenleme çevreninkorunmasında-yeterli bir güvenceolamaya,cak ve daha alt düzeyde mevzuat düzenıemelerinigerekli kılacaktır. Fakat bugereklilik anayasal düzenlemeleridışlamayıp.aksinezorunlukılmaktadır. Bu noktadan hareketle yılından soma ya,pılan ya d~ değişikliğeuğrayan anaya,saların'çoğurtdaçevrei1e ilgili düzenlemelere yer vermeyonünde bir eğilim yaşanmıştır çevre h_<ıkkı Hei1~liolarak dört anayasal düzenlel11e biçiniiiı~lel1söz;edilmekte.. dir. Bazı al1,ı;iyasalar,_ bir~)'lerin çevre hakkından temeldir ha~()larak söz etmektedir. Bazılanözgulçevr~sel garantiler içermektedir. Kimi anayasabırya.şam hakkı gibi belli.temelhak1arı,çevrenin korunmasıyla ilişkileiıdirme}ctedii'.. Kih1ileri ise bire)'lerinççvresinin korunması ile devletin çevresel ödevleri arasında bağıantı kurmaktadır. Bu haliyle yeni anayasaların genellikle ya çevre hakkını bir insanhakkı olarak tanıdığı ya da çevresel konularda devleti ödevii kıldığının gözlendiği il~ti sürülmektedir (Özdek, 1993: 82)..

9 ~ ' ~ Türkiye 'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri ı 07 Konuya ülkemiz açısındanbakıldığında, çevrehakkınınanayasalbir norm1a ta.;. nınması, Türk pozitif hukukunda bir dönümnoktasıolarak nitelenebilir. Her nekadar aksini savunanlarolmakla birlikte (Akıllıoğlu, 1987: 214)1982 Anayasası'nın 56. maddesi ile çevre hakkı, Türk pozitif hukukunda hem bir İnsan hakkı olarak, hem de normatif bir hüküm olarak yerini almış bulunmaktadır (Kaboğlu, 1989: 107). Gerçekten, özellikle çevrenin korunması ve geliştirilmesinin devlete bir ödev olarak yüklendiği hallerde, üstelik yaşam koşullarımn ve sağlığın geliştirilmesi gibi, bireylerin _kişilik haklarını doğrudan ilgilendiren yönler bu ödeve dahil edilmişse, onu program hükmünitelendirmesinebaşvurarak geri planaitnıek, devletin ve kamu hizmetinin bireyler için varolduğu gerçeği de dikkate alınırsa pekgerçekçi ve doğru olmayacaktır (Turgut, 1998: 38; Gemalmaz, 1987: 73). Anayasa Mahkemesi de, Anayasanın 56. maddesini uygulanan bir norm olarak kabul etmektedir. Yüksek Mahkemeye göre, 56. maddede düzenlenmişolan çevre hakkı, bireylere hukuksal bir talep hakkı sağlayan 'sübjektif bir kamuhakkı'dır. Dolayısıyla, öğretide, çevre hakkınıdüzenleyen, Anayasa'nın 56. maddesinin program hüküm ya da sübjektif kamu hakkı olduğu yönündeki tartışmada Anayasa Mahkemesi, bu hükmü bireylere hak sağlayan, devlete ise ödev yükleyen bir anayasal hak olarak kabul etmiştir (Özdek, 1993: 156). Diğer taraftan 2004 yılında yapılan bir değişiklikle Anayasanın 90. maddesine "Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır." İfadesi eklenmiş olup, söz konusu düzenleme çevre hakkına ilişkin yeni açılımları beraberinde getirecektir. Nitekim doktrinde; "çevre hakkı" ve koruması, Anayasanın90.-maddesi ek fıkrasında belirtilen "temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası sözleşmeler" kapsamında _değerlendirilmektedir" Bu bağlamda Avrupaİnsan Hakları Sözleşmesi başta olmak üzere taraf olduğumuz insan hakları düzenlemeleri ve bunlara dayalı olarak ortaya konan yargı kararlarının iç hukuku etkilemesi kaçınılmaz görünmektedir. Buradanhareketle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'rıin çevre koruma alanında yönlendirici kararlar olarak nitelendirilen kararlarında belirttiği ilkeler uygulayıcılar tarafındandikkate alınmak zorundadır. Şu halde Avrupatnsan Hakları Mahkemesi'nin başta Lopez Ostra v. Spain ( )' olmak üzere, Guerra v. 6 Prof. Dr. Mesut Gülmez'e göre; "Bu terim,.ister kişisel ve siyasal hakları, ister ekonomik, sosyal ve kültürel hakları, isterse üçüncü ya da i hatta dördüncü kuşak olarak nitelenen görece yeni insan hakları olsun, onayladığımız ve onaylayacağımız tüm sözleşmelerdegüvenceye bağlanan tüm insan haklannı kapsar." Anayasa 90 Uygulama Si Paneli,S.! , TürkiyeBarolar Birliği Yayını, s. 6S. 7 Bayan LopezOstra'nın,evinden birkaç metre ötede bulunan bir çöp-arıtrna tesisinin kendisine verınekte olduğu zarar karşısında etkin önlem almayan Lorca Belediye makamlarının Sözleşmenin 3 (işkence ve kötü muamele ya

10 108 AinmeİdaresiDergisi İtaly ); McGinley :andeganv. United'Kingdöm.( 9:l'.il 998),.LC.B v. United Kingdöm« ),Hattonand others v.uhited Kingdom ( )~ Öneryıldız\!. Turkey ( (Büyük Daire k Morerrö Gomez v. Spain. (16;11;2004); Fadeyeva v. Russia ( '), Taşkın v; Turkey (10.ll.2004)8davalarındaortaya koyduğa ilkeler iç hukukumuz bakımından da Ö~ nem taşımaktadır; Bu arada Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, çevre koruma davalarında;yalmzcaavrupa' Konseyi Hukukunu değil aynı za111andaçe.vrekorumayai~ lişkitrbirleşmiş Milletler, Avrupa Birligi;AGİTMevzuatını ve hatta bu kurumların koruyucu mekanizmalarımn aldığı kararları ve Yumuşak Hukuku da (Rio Zirvesi Sonuç' Bildirgesi gibi)dikkatealmaktadıl:'.. sağı)ve8. (özefhayatın ve aile hayatının "körunması)inaddelerini ihıaı ettiğiiddiasını ele alan Avrupa 'İnsan Hak': ları Mahkemesi,kasabamn çöp-arıtma tesisinden elde ettiğiekonomik yararlar ilebaşvurucunun sözleşmeden kaynaklanan haklarım etkili olarakkullanabilmesi arasında adil bir denge kurulmadığıgerekçesi ile 8. maddenin ihlal edildiğ(yönünde karar veriniştir Bergama!ıı köylülerin kerıdi töpraklarındasiyanürıu Hç yontemiylealtın çıkarılmasına yıllarca k.arşıçıka.rak geliş :' tirdikleri sivil toplum inisiyatifi ve berabe~indeköylü1er lehinde alınan mahkeme kararlarına karşın, bu kararların arkasına dolamlınak suretiyle Bergama-Çaınköy-Ovacık_Narlıca mevkiindeki maden işletmesinin yasalara ve evrensel hukuk ilkelerineaykırı olarak faaliyetine devam etmesineyönelik; Başbakanlık genelgesi ( ),Bakanlar Kurulu Kararıc( ) ve nihayetizmir Valiliği işlemi (1, ) yargıkararlarımn uysulanması konusunda ibretlik bir süreci göstermesi bakımından T~şk;İı v. Türkiyekararı u.zerindekısaca durulabilir:. Bergama'ıı:köylüleriri yaklaşık LS yıldır altın şirketlerine (Eurogold-Newmont-Normandy) karşıyiirüttükleri '''sağhklı bir çevrede yaşamahakkı" mücadelesindedanıştay 6. Dairesinin i 99.6/5477 esas ye i 997/2312.karar o sayılıkaçarı çokönemlidir. Yöreninjeolojik ve coğrafidurumu, sodyumsiyanürkullanılm~smın 20ileyı yıl süre ile yöre sakinierinin yaşamına yönelik risk oluşturması gibi nedenlerle,çevre Bakanlığının altınşirketine verdiği faaliyetizniniiptal eden:danıştay, söz konusu kararında özellikle Anayasarıın i 7. maddes ine (yaşam hakkı) ve 56.n:ıaddesine (çevrehakkı). dayanmıştır:i\nçakdönen:ıiııbaşbakamve bazıebakanlar bu kararı zamanında uygulaınan:ıış, bu nedenle.de Yargıtay ve Ankara Asliye Hukı.ık Mahkeme.si tarafından tazminata,mahkum edi.1mişler ~o.... o o'. Daha sonr;ı;anayasarıın\38.ınaddesine ve HukukDevleti ilkesine aykm'olarak, 2000 yılında bir Başbakanlık GelılOlgeşi ve2o.o.2 yılında gizli l:ıirbakaplar Kurulu Prensip kal"arıyla, yargıkararlarınaorağmen altın /)ümyatesi-. sinin illeııal olarakçalışması sağlanmışv~böylece altıriikimyatesisi yaklaşık 3 yıl süre ileillegal olarak çalıştı rılmıştır, Ancak; Danıştay 6. ve 8. Daireleriıiin oluştıirdu~ Müşterek Kurul tarafından 23/6/2004 tarih ve. 2Q02/2618esas sayılıkararla söz konusu 2002 tarihli gizli Bakanlar Kurulu Prensip Kararınınyürütmesi durdu" rulmuş Ve tesis 1.9/8/2004 taı"ihinde işletl11ey~ kapatı1n:ııştır.damştay İdari Dava Daireler G.enel Kurulu, HükÜmet ve mad.enci şirketleiin anılan )iürütmenindurdurulmilsı kararının kaldırılması ve madenin işletmeye açılması yo- o. lundaki itirazlannı'da7/1 0/2004 tarih ve Y.D; 2004/417 sayılı kararıyla reddetmiştir.. Bu arada 1998 yılında Bergama' lı köylülerce yapılan ve kabuledi1ebilirlik kararı verildikten sonra günü Strasbourg'ta duruşması yapılan Taşkın ve arkadaşlarınıntürkiye'ye karşı başvurusu üzerine Avrupa İnsan Hak ları Mahkemesi önemli bir karar vermiştir. Mahkemeninyediyargıçtanoluşan 3. Dairesi; tarihlrkatarında; sözleşmenin 6. (adil yargılanma hak" kı) ve 8. maddelerinin (özel yaşamınve aile yaşamının korunması) ihlaledilmiş olduğuna, sözleşmenin 2:'ve 13. maddelerine yönelik başvurularıncise ayrıca incelenmesinegerek olmadığma ve herbir başvurucuya 3000,Euro manevi tazminatödenmesine hükmetmiştir (Bkz. 1/04,Taskın and:iıthers v.turkey46 i ). Hükümeti11,anılan kararın 'bozulmasıamacıyla Avrupa insan Hakları Mahkemesi Büyük Dairesine. yapmış' olduğu başvuru da 30 Mart 2005 tarihinde reddedilmiş ve böylece kararkesinleşmiştir.

11 Türkiye 'de Çevre Hak/anın Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri 109 Ulusal ve uluslararası düzenlemedeki.yerine yukarıdadeğinilen çevre hakkı, çevre hukukunun. ulusal düzeyde olduğu kadar, uluslararası düzeyde de ortaya çıkan yetersizliklerinin ve boşluklarının doğrudan bir sonucu gibi görünıııektedir (Hamamcı, 1983: 245). Çevrehakkı, ötekihak ve özgürlüklerle çatışır nitelikte' görülmektedir. Halbuki çevre hakkı, değişik özgürlük, tür ve kategorileri arasındaki çatışmada uzlaştırıcr işlev görür. Diğer hak ve özgürlükler için asgari ortak alan ve uzlaşma zemini oluşturan çevrehakkı, tüm. haklar için bir varlık ve gerçeklik koşulu niteliğindedir (Kaboğlu, 1989:122). Örneğin ekonomik kalkı11ll1a ve gelişme hukuku, çoğu zaman doğayı korumamn başlıca rakipleri olarak düşünülür. Halbuki, kirletilmiş bir doğaortamında, gelişmederi söz edilmesi anlamsız olacaktır. Gerçek bir gelişme, sağlıklı ve dengeli bir çevrenin varlığı ile olanaklıdır. Bununla birlikte, çevre ileekonomik büyüme arasında çatışma ortaya çıkabilir. Aynı şekilde çevre hakkının öteki hak ve özgürlüklerle çatışmaya girmesi mümkündili.örneğin mülkiyet hakkıçevre hakkıyla karşı karşıya kalabilir; Yine çevre hakkı, girişim özgürlüğünüsınırlayıcı nitelik' taşıyabilir." Fakat bu' çatışma başka birçok alanda da mevcuttur ve farklı menfaatler dengesi ileçözülür (Kaboğlu, 1989: 121). Çalışmanın bundansomaki bölillnlerindeçevre hakkı ile mülkiyet hakkı ve onun uzantısı olan teşebbüs (girişim) özgürlüğüarasındaki ilişki ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle genelolarak mülkiyet hakkı ve girişim özgürlüğüne değinilecek daha soma buhak ve özgürlüklerin çevre hakkı karşısındaki durumu incelenecek, nihayet aralarında ortayaçıkması' rimhtemel çatışmalarda dengenin nasıl sağlanaca~ ğı sorusunacevap aranacaktır. Mülkiyet Hakkı ve Çevre Hakkı İlişkisi GenelOlarakMülkiyet Hakkı 18.yüzyılınortalarındanitibarenge1işmeye başlayan kapitalist ekonomi ve en~ düstridevrimine uygun olarak gelişen klasik mülkiyet anlayışına göre mülkiyet, eşyalar üzerinde mutlak,. sıpırsız ve. doğrudan doğruya yetkiler sağlayan lıir haktır (Akipek,197l: 4; Oğuzman ve Seliçi, 1978: 2). Buna göre, mülkiyethakkı, içeriği sadeceyetkilerden oluşan sınırsız bir haktır. Bu yetkiler eşyanın konusu ve türüne göredeğişmediği gibi, mülkiyetin içeriğinde ödevlerin varlığından da söz edilemez. Bunun doğal bir sonucu olarak malik, mülkiyete konu olan eşya üzerinde dilediği gibi,kullanma ve tasarruf etme yetkisine sahiptir.

12 110 AmmejdaresiDergisi..Gerçekte bazı'hı:t1clar;idoğası gereği/kendilerine verilen değere ve evrime:bağlı olup;devirlere ve uygarlıklara göre değişir~er>mü1kiyelhakkl'huna güzelbir:ö1'l1ek~ tir (Hamamcı,1984:1?4). Nitekim mülkiyet kavramı, klasik görüşte belirtilen özelliklerini, 19. yüzyılda teknik ve ekonomik gelişmeler sonucu ortayaçıkansosyal görüşlerin. etkisi altında yavaş yavaş.kaybetmiş ve devletin Özel mülkiyetsahasına müqııhaleleriyle. günden.. güne artan~ıqıjıarnalarla.. karşı..jqır,şı~.. kalmıştq>(göze, 197(i:147). ':Mülkiyetin birbasknaracı olmasınıönleyebilmek içiı:i,ikigözümtatzıdüşünü1~ müştür. Bunlardan birincisi, mülkiyet hakkının sahibini, ikincisi de,niteliğini değiştim1ektilbirinciçözüm tarzı, sadece toplunıla eşyaarasında birilişkiia!racaktır. Fakat toplurriutemsilen bu hakkı, devletin kullanmasıhalinde, yönetici kadro da malik.gibi. bu hakkıkötüyekullanmaolanağıl1aııahip olabileceı<xemülkiyetin pirbaıı'7 kı aracı olma niteliği devam edecektir. İkinci çözüm ise,rpwhaldcın sahibiniij..qeğişp1esi Yerine, onunııiteliğini değişt~rejek,wülkiyete SQsy~1 bir içejik ka:za\1dırmaictır(göze, 1976: 150).....'.. SosyaLde:vletsistemi, bu ikiçözümden ilkeolarak, ikinci yolubenimsemiştir. Sosyal devletanlayışı, devletiyeni alanlarda ödeviikıldığı gibi, klasikhakların içeriğinqe,debirdeğişimeneden.olmuşt ıır, Bi;)ylece mülkiyethajdq, liberaldeyletan~ layışının benimsendiği dönemlerin tersine, kamu yararı ve sosyal düşüncelerle smır" laııdıqlrnış bir hak l1ite1iğiııebürünmüşt'(ir (Ozdek, 1993: 37).. Sosyal devletsisteınini~ kabul.etti~i bu müllçiyetanla)'lşı d~ğrultusunda düzenlenen 1949 A.lman Anayasası'nınlA. maddesi,' "... mıilkiyet ödev yüklerikullanılmasıtoplum yanııma uygunolmalıdır" hükmüne.yerverıniştir. Yine.1948 İtalyan A,rıayasası'nda.oldıığugibi, 1961 Anayasası da,. mülkiyethakkının ferdi bir hak.olmaktan ziyade, sosyal içeriği nedeniyle "sosyal ve iktisadihaleve. ödevler" ö!iimü1r de düzenlemiştir Anayasası'nın 36. maddesine göre "... buhaklar anca~karnu yararı amacıyla kanunla sınırlanabilir. Mulklyet hakkınınklılhiıiilinası topluiny~ra~ rına aykırı olamaz." Söz konusu maddenin gerekçesindede "A,rtıkmül19yet hakkı, Roma Hukukundaki anlamda, ferdin toplum menfaatini dahi hesaba katmaksızın istediği' gibi ırulüinabileceği bir hak,hııdııtsuz bir hürriyet niteliğini taşımamaktadır" ifadelerine yer verilri:iişti:r.~. MaJikleeşya aras~nd~bir ilişki olarak1qı.bul edilen mülkiyetile başkalarıııında ilgili~()labileceğidüşüricesi~ önseleri. komşular açısından söz konusu olmuş ve komşuyakarşı ödevler kabul edilmiştir (Örücü, 1976: 10). Giderek bu ilişki içinde 'toplum' da yera1nııştır. Böylece mutlak ve sübj ektif bir hak olarak düşüiıülen mülkiyet Attila, Özer (1996), Gerekçelive 1961 Anayasası ile Mukayes~li 1982 Anayasası, Ankara.

13 Türkiye 'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri 111 hakkı, artık mutlak olmayan bir hale gelmiştir. Bu modem görüşegöre, mülkiyet kavramının içeriği, yetki ve Ödevlerden oluşmaktadır,.. Modem görüşe:katılanların bir kısmı, mülkiyeti, sahibine en geniş yetkiler ve aynı zamanda ödevlerde yükleyen bir hak olarak tanımlamaktadır.. Diğer bir kısnu - na göre ise, mülkiyetbir hak olma niteliğini yitirmiş olup sosyal fonksiyonu olan bir kurumdur. Duquit'in ortaya attığı bu görüş, mülkiyetin konıısu olan eşyayı elinde tutanın, belli bir sosyal fonksiyonu ifa etmek zorunda bulunduğunu ve bu fonksiyonu toplumun yararı için en iyi şekilde yerine getirınesinin gerekli OlduğunU sa. vünmaktadır (Güriz, 1968: 85). Duquit'in aksine, bugün için mülkiyetin, sosyatkurum olma işlevinin yanında, hukuksal bir kurum olma işleviiıinde ağır bastığı kabul edilmelidir (Zevkliler, 1977: 589). Sonuçta mülkiyet, içinde yetkilerdemetinin oluşturduğu haklar ile birlikte ödevlerindebuluııduğu hııkuksal bir kurumdur.. Görüldüğü gibi 1961 Ariayasası'nda mülkiyetin içerigini oluşturanödevlerin başında, 'mülkiyet hakkının kullanılmasının toplum yararına aykırı olamayacağı' hükınü gelir. Mülkiyetintoplıim yararına uygun olarakkullanıhrıası, sosyal devlet çerçevesi içinde kişiye verilen bir direktifın ölçütü olmaktadır.. Diğer yandan malik, yetkilerden. oluşan mülkiyetin olumlu içeriğini kullanırken, hakkı kötüye kullanmamayükümlülüğü altındadır Anayasası ise, 35. maddesinde bu. düzenlemeyi aynen fakat üç fıkra halinde benimsemiştir. Mülkiyethakkı, 'kamu yararı' varsa sınırlanabilmekle bu hakkın olumsuz yönü belirtilmiş olmakta, toplum yararına kullanma yükümlülüğü ise 0 lumluyönde sinırlama şeklinde karşımıza çıkına~adır (Kaboğlu,I 994: 247). Açıkça görüldüğü üzere; her ikianayasa'ya göre de, mülkiyet hakkı korunacaktır. Ancak bu hak hiçbir şekilde sınırsız olmayıp, kamu yararınatercih edilmeyecektir (Korkusuz, 1998: 291). Fakat her iki Anayasanın düzenlenınebiçirp.i arasında farklar vardır... Öncelikle;.1961 Anayasası mülkiyet hakkını 'Sosyal ve İktisadiHaklar ve Ö devler' bölümünde düzenlediği halde, 1982 Anayasası 'Kişinin Hakları ve Ödevleri' bölümündedüzenlemiştir. İkinci kuşaktan birinci kuşağa geçirilmekle, mülkiyet hakkı işlevselyönden bil' l?aşkabağlama yerleştirilme dışında; temel hakları düzenleme-sınırlama yetki ve teknikleri açısından da farklı bir rejime bağlanmıştır. BakanlarKurulu KHK, ile "sosyal ve iktisadi hakları" düzenleme yetkisine sahip olduğu halde, "kişinin hakları" yönünden böyle bir yetkiye sahip bulunmamaktadır (Anayasa madde 9i!1). Dolayısıyla 1982 Anayasası mülkiyet haklcl11ı daha güvenceli bir rejime kavuşturınuştur.

14 i 12 Amme İdaresi Dergisi Diğer yandan; her ikianayasasının mülkiyet hakkına yaklaşım farklılığı gerekçeleri yönünden de ortaya çıkmaktadır. Artık mülkiyet hakkı, Roma Hukuku'ndaki anlamda, ferdin, toplum menfaatini dahi hesaba katmaksızınistediği gibi kullanabi 1eceği bir hak, hudutsuz bir hürriyet niteliğini taşımadığı şeklindeki 1961 gerekçesine karşın, 1982 Anayasası 'nın maddegerekçesinde, mülkiyet hakkı "Devletten önce de var olan bir gerçek" şeklinde nitelendirilmiş, bu hak ile ekonomik sistem tercihi arasında doğrudan ilişki 'hukuk devletinin gereği' olarak kabul edilmiştir (Kaboğlu, 1994: 248).. Öte yandan 1961 ve 1982 Anayasalarında mülkiyethakkını sınırlayıcı hükümler de sistematik yönden ileri derecede farklılık göstermektedir Anayasası'nda, "Sosyal veiktisadi Haklar ve Ödevler" bölümünde, "mülkiyet hakkı" ana başlığı altında, "mülkiyete ait genel kural" (m. 36), "toprak mülkiyeti" (m. 37), "kamulaştırma" (m. 38), "devletleştirme" (m. 39), "Tarımın ve çiftçinin korunması" (m. 52) hükünıleriyle, mülkiyet haıckı ve sınırlamaları, ilke olarak türdeş bir biçimde düzenlennıişti. Buna karşılık 'mülkiyet hakkı'nı (m. 35), kişinin klasik hakları arasında düzenleyen1982 Anayasası, sınırlamaya ilişkinhükünılere, "kamu yararı" ana başlığı altında (m ) "sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler" bölümünde yer vermektedir. Böylece 1982 Anayasası 'Mülkiyet hakkı'nı, kendisini sınırlayıcı nitelikteki hükümlereoranla daha güvencelibir düzenlemeye bağlı kılmış, buna karşılık, kamu yararı ve kamu mülkiyeti gibi kavram ve kurumları (özel mülkiyet hakkını sınırlamaya yönelikhükümler), daraltılmaya daha elverişlibir bağlama yerleştirilmiştir (Kaboğlu,1994: 250). Mülkiyet hakkı ile ilgili olarak uluslararası düzenlemelere bakıldığında, "Herkesin tek başına veya başkalarıylabirlikte mal ve mülk edinme hakkı"nıilan eden 1948 İnsan Haklan EvrenselBildirgesi, "hiç kimsenin keyfi olarak mal ve mülkündenyoksun bırakılamayacağı"nı öngörmüştür (m. 17). Bölgeseldüzeyde ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ninl sayılı EkProtokolünde mülkiyet hakkına yer verilmiştir. 10 Söz konusu protokolün l.maddesi uyarınca "Her hakiki ve hükmi şahıs, mallarının masuniyetine riayet edilmesi hakkına sahip- LO BuProtoko120 M!irtJ 952 tarihinde Paris'te imzalanmışve 18 Mayıs ı 954 tarihindeyürürlüğe girmiştir. Söz konusu Protokol Türkiye tarafmdan 6366 sayı ve i O Mart 1954 tarihli kanunla onaylanıp yürürlük kazanmıştır. Bu Protokol ile Sözleşme'ye eklenen yeni haklar 'mülkiyet hakkı', 'öğrenme hakkı' ve 'serbest seçim hakkı'dır. Mülkiyet hakkının Sözlqme'ye sonradan dahil edilmesinin nedeni, Sözleşme'yi hazırlayanlarm söz konusu hakkı bir kişihakkl olarak tanımada tereddüde düşmüşolmaları değil, 2. DünyaSavaşınınetkilerini yaşayan bir Avrupa'da, savaş sonrası ekonomik hayatın gereklerini hesaba katarak bu hakkın içeriğinitayindeki güçlük idi. Aynı şekildel 966 BM ikiz Sözleşmelerindedeodönemde mevcut iki zıt blok arasında uzlaşma sağlama endişesi ile, mülkiyet hakkından söz edilememiştir. Ayrmtı için bkz. Feyyaz, Gölcüklüve A.Şeref, Gözübüyük: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara, 1996, s. 366 v.d.

15 Türldye 'de Çevre Hakkıııııı Mülkiyet Hakla ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri 113 tir. Herhangi bir kimse ancak kamu yararı icabı olarak ve kanunun öngördüğü şartlar ve devletler hukukunun umumi prensipleri dahilinde mülkünden mahrum edilebilir..." Görüldüğü gibi madde ile mülkiyethakkına getirilen korumada, öteki haklar konusunda olduğu gibi, önce ilke (genel kural) öngörülmüş, soma da genel kurala getirilmesi olası istisnalar (kısıtlama ya da sınırlama), meşruluk koşulları ile birlikte belirlenmiştir. Buna göre, mülkiyet hakkı mutlak olmayıp genel yarar amacına yönelik olarak sınırlamalara konu olabilecektir. Divan, konuya ilişkin davalarda öncelikle istisna düzenlemelerinin olaya uygulanabilir olup olmadığım araştırnıaktadır. Sporrang et Lönıırothl İsveç kararında Divan, ikinci fıkradaki üçüncü nommn, taraf devletlere, özellikle sahip olunan mallardan yararlanma hakkını kamu yararına uygun şekilde düzenleme yetkisi verdiğini belirtmiştir. Bu görüş, mülkiyethakkı ve bunun korunması konusunda Divan doktrininin özetini ve varılan anahtar sonucu göstermektedir. Bu görüş, mülkiyet hakkını konu alan hemen hemen bütün Divan kararlarında aynen tekrarlanmaktadır (Gölcüklü ve Gözübüyük, 1996: 368). Ulusal ve uluslararası düzenlemelerdeki yerine yukarıda değinilmiş olan mülkiyet hakkımn tarihi seyri göstermektedir ki, ilk dönemlerde mutlak ve kutsal kabul edilen mülkiyet hakkı, o dönem kişi hakları düşüncesinin temelini oluşturmuş, özgürlük için mülkiyetin ön şart olduğuna inanılmıştır (Akın,I 974: 328). Fakat sosyal düşüncelerin insan haklarına yansımasıyla bu hakkın kutsal ve mutlak niteliği de ortadan kalkmış, mülkiyet hakkımn malike yetkiler tanıması yanında ödevler de yükleyebileceği kabul edilmiştir. Ancak çevre hakkının ortaya çıkışı ile mülkiyet hakkının evriminin burada kalmayacağı da öngörülebilir (Özdek, 1993: 92-93). Bu konu aşağıda ele alınacaktır. Çevre Hakkı- Mülkiyet Hakkı İlişkisi Bir önceki bölümde incelendiği gibi, mülkiyet hakkının bireysel niteliği sosyal amaçlarla (kamu yararı) sınırlanabilmektedir. Çevrenin bozulması söz konusu olduğunda, (yasa ile önceden belirlenmiş yollarla) özel mülkiyet konusuna müdahale yetkisini veren çevre hakkı, mülkiyet hakkı üzerinde yeni sınırlamaların da habercisi olmak zorundadır (Hamamcı, 1984: 175). Temiz ve sağlıklıçevre koşullarının korunabilmesi, ancak mülkiyet hakkının çevre yararına yeni sınırlamaların konusu olması ile gerçekleştirilebilir. Bu nedenle mülkiyet hakkı, başta uluslararası belgeler ve anayasalar olmak üzere, kamu ve özel hukuk kuralları ile bir bütün olarak ele a lınıp yorumlanmalı ve bu yoruma göre de mülkiyet hakkı, modem anlayışa uygun olarak değerlendirilmelidir (GÜTsoy vd., 1978: 361-2).

16 114 Amme İdaresi Dergisi MülkiyelhakkiliiIikamuyararı' amacıylasınırlatıdliuabileceğine ilişkin Avrupa İnsan Haklari Sozleşnıesi düzenlemesineparalelolatakgetek 1961 Mayasası, gerek 1982 Anayasası, bu hakkın kamu yararı amacıyla. sıil.lrlandırılabileceğini ve bıınun toplull1iwarar111a aykırıkullanılamayacağım öııgörrnuştür.buradan. hareketle konuyu açıklığakavuşturmak içinöncelikle kamu yararı,. toplum yararı kavramları 111n ne ifade ettiğirtin ortaya konulması gerekmektedir,.rr:abü:i9 bu, uygulamada ortaya çıkabilecek hukuki uyuşmazlıkları çözüme kavuşturacak olan yargıçların.da kamu yararı ka,vramını doğruanlamalarıgerektiğini ortaya koyar (Çörtoğlu, : 154). GenelOlarak Kamu Yararı... Kamu yararı, çok işlevli bir kavramdır. Devletin doğrulamasını yapmak için, kamusal işlerin h,vkııka. u)'gtlnluğunu ölçmek için kullanılır. Temel h,akların sınırlandırılmas111dabaşvmiularıpaşlıca nedenlerden biridir. Yonetime. uygulanan özel kurallarınuygtilama.. alaiıılllbelirleyen bir ölçüttür.yargıcnıyetkilerinin belirlenmesinde temel alınrtlbir kayramdır. Kısaca, kamu yararıbir faaliyete "devlet ya da kamu faaliyetleri" niteliğini kazandırır (Akıllıoğlu, ~988: ll).. Bu denli yay~ııikap~amına karşın tanımı çokgüçplan (Çırakınatl, 1976: 77) kamu yararı kayrap;ıınm :'i.çepği", "konusu"belli değilgit (Duraıı, 1982: 25). Dolayısıyla tanımı bu açıdandeğil "biçimi" açısındaıı yapılabilmektedir. Bu noktadan hareketle kamu yararı kavramı, özü ya da içeriği.öııceden belli olmayan, buna karşılık biçimi aracılığı ile tanınan bir kavramdır denebilir (Alullıoğlu, 1988: 11). AnayasaMahkemesi kararıll(la dabdirtildiğigibi, kavramın çok işlevli olmasından kaymklanan belirsizliğinedeniylebeili bir tanım yerine, her olayda somut koşul1ara göre belirleme söz konusudur. Bu özellik kavrama esneklik kazandım;, Her zaman kullanılmasını sağlar. Bu durumda kamu yararının biçimsel tanımı öne111'bianmaktadır. Bu, kısaca yasalarınkamuyararımı YÖhelik oldıiğuvarsayımından ibarettily.asama organının her yasailekamü{'yaratirilamiıçladığı varsayılılbi1varsayıınôan yönetim de yararlanır. Bı:ırı.a:göreyÔrietiminher faaliyeti aksi karııtlanınadıkça' kamu yararıdır (Akıllioğlu; 1988:il1).. Siyasal bakıirid'atı-ıdil11ü yararının. bir tercihmeselesföldoğukabul edilir. Kan1U yarar!11lkişisel yararların toplamı olarak düşünmek kadar, toplum yararıyla tamamen ilgisiz görmek de yanlıştır (Çıraktnan, 1976: 77). Kavramıniçeriğinin öncedenbelirlenememesini göz önünde tutan kimi yazarlara (Nizard,1977: 91) göre, kamuyaran çağdaş bir masaldır. Bu kavramdevletinkut

17 Türkiye 'de Çevre Haklanın Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri 115 gibi amaçları gerçekleştirmek sanması, yüceltilmesi, dokunulmazlığı ve inanılırlığı için günümüzde de _kullanılmaktadır. Başka bir anlatımla bilimsel.içerikten-yoksun bir kavram olankamu yararı, devletinkutsanması yoluyla iktidar pekiştirme aracı olarak işe yaradığı için varlığını sürdürebilmektedir (Akıllıoğlu, 1984: 15). Burada bu kavramın daha çoksiyaset biliminiilgilendiren bu yönüüzerinde değilfakat anayasa ve yönetim hukuku bakımından işlevleri üzerinde durulacaktır. Kamu Yararı Kavramının Anayasa Düzenlemesindeki Yeri Anayasa'da kamu yararı, 13. maddedeki genelsınırlandırma nedenlerikaldırılmadan önce, temel haklar içingenel bir sınırlandırma nedeni olarak öngörülmüştü. Bunun yanı sıra bu kavram, yasa kavramının dayandığı genel bir varsayımdır Devrimi'nden sonra Fransız kamuhukukuna yedeşen, dahasolira Türkkamu huku~ ku tarafından da benimsenen bu ilkeyegöre "yasa, kamu yararıdır". Buyukarıda da belirtildiği gibi bir çeşit varsayımdır. Buna göre içeriği ne olursa olsun biçimsel olarak yasama organı tarafından usulüne uygun olarak çıkartılan her yasa kamu yararına uygunluk taşır Anayasası öncekilerden farklıolarak. "kamu yararı" adı-_ alında ayrı bir düzenlemeyi içerir. "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" Bölümünün üçüncüaltbaşlığı "Kamu yararı" adınıtaşımaktadır. Bu başlık altında (Kıyılardan yararlaıirha m. 43), (Toprak mülkiyetim. 44), {Tcırım; hayvancılık ve bu.üretim dallarında -çalışaj)ların korunması m. 45), (Kamulaştıtma m. 46}ye (Devletleştirme t'n.41} yer al...: maktadır. Bu ilginç bir düzenlemedir. Ziraburadakamu yararının içeriği yöiıünden belirlenmesi söz konusudur. Yukarıda belirtilen, kamu yararının biçimsel bir kavram olduğu yolundaki geleııeksel kabule istisna oluşturmaktadır. - Kamu yararı ile toplum yararıkavramları -arasındaki farka kısaca değinecekolursak; her iki Anayasada da kamu yararı ile toplum yararı -kavramı arasında fark olduğunu düşündürecek biçimde kullanılmıştır. Mülkiyet hakkı "ancak kamu yararına uygun olarak kanunla sınırlanabilir" ve kullanılması '.'toplum yararına aykırı olamaz" (1961/36, 1982/35). İkJ kavramın bu biçimde kullanımı 1961 Anayasası zamanında, bugün desonuç~ lanmamış olan bir tartışma başlatmıştıliki kavram birbirindenbüsbütünfarklı mıdır? Yoksa birbirini tamamlayan, aynı bağlamda yer alan iki kavram mı söz konusudur? - -. Kamu yararı kavramı yanında; "toplum yararı", "ortak iyilik", "toplumsal refah" "genel yarar" gibi çoğu birbirinin yerinekullanılan çeşitli kavramlar bulunmaktadır. Bu kavramların ortak noktası, tümüiıün "bireyselçıkar"dan farklı, onun üstünde ve

18 116 Amme İdaresiDergisi ya dışındı:tbiryararı ifade etmesidkvj)olayısıyla gerçek ayrımkamuyaratı ile top"" luın yararı arasındadeğil, kamu yarart Hebireyselçıkararasındadıf denebilir.. Ancak;kaınuyaratı/biteysel çıkar farklılığı kadar ve belki daha <fazla kamu yararı/toplum yararı ayrımı:yapıldığıd,ı.bir gerçektk'tarihsel'gelişme.bunugösterdiğl gibi anayaşalarımızda JlJlayrımı yaptruşbuiullil1al<tadır. "Kamu yararı ilebireyselçıkarın nasılve nedenbirbirindenfarklı olduğunu anlamak göreli olarak kolaydır. Çağdaş devletin tarihsel gelişimi qirey/devlet.ikilemi üzerine kuruludur. 19. yüzyıl kamuhukuku yazarlarının temel konusu birey ve kamu çıkarlan 'ataslhdakiüzlaşnia môdelidir. i B1iııa karşılıkikiside birbirinebenzeyen kamııyararı/tophırtıyara:rı ilişkisini açıklamak dahagüçtür" (Akıllıoğlu, 1984: 15). '.. Anaya!iaMqh::kemesiK.ararların.a.GiireKamu Yafarı Anayasa Mahkemesi;Ekamü yara:rıkavtamihı'değişik<açilardan,kara:rlal1na konu edirımişvegerekçderinde yervemiştir:. Öncelikle kamu yararı geııel ve kapsayıcı bir kavram olarak ele alınmış: Kamu yararı, "kişinin ve topluınun huzur ve refahını sağlamak" anlamına gelif( tarih, E l,K. 1977/20 c sayılıkarar), kanniyararı tdp1ilinyararıdır (29.4:1 980 tarih,e , K. 1980/26), kamudüzeni kaniuyararıdır( tarih;e l6,K. 1963/83), gibi ifadeler gerekçelerde yeralınıştır. BunUfIdişında,ıcimu'hi'lmetüiink:amu yatatıolduğuifa.d~ir,l1 kaniu yararının hakveözgürlüklerinslrıtrlama nedeni olduğıjiia'dair, 12 kamu yararınınüstün ve de:. ğişken olduğu11adair 13 karada]' da mevcuttur.. Avnipa İnsan Hakları Mcıhkeıııesi ise,sınırlandırınaya esas t~şkil eden Hkamu yararı" kavramını çokgeniş anlamdaele almaktave bu konupa ulusal mercilere ç()k genişbit takdir marjı tanımaktadır. Buna göre, "... kendi föpluirılan vetoplumun ihtiyaçlaniledowudan temasta olan ulusalmakamlar, neyin kamu yararına uygun 01 duğunutayinde, ulusl~rarasıyargıçtan daha yetkilidirler.' ' Divan bu mülahazalarla, ulusal makamların kiımu yararı gerekleri konusunda sahip olduklan:ve yaptıkları değerlendirmeyi çoğu zaman olduğu gibi kabullenmektedir (GÖlcüklü v~ GöZübüyük, 1996:370-1). Yukarıdagenel hatlarıyla değinilen kamu yaran,. çevre hakkının da özünü (jluş~ turıır.gerçektençevre hakkı bireyselmenfaatlerekarşın topltımsal menfaatleri, dolayısıyla kamu yararını ön plana çıkartır. 11 AYi\1; tarih "E. ı 964/13; K.19~4/ı3 AMıw. S.:2,s AYM: tarih, E. (963/336, K. 1967/29(, AMKD. S: 6, s :.. 13 AYM,8.i!I979tariıi., E. 1978/5(k..1979/<j,AMK.:o~ 17, s ; AYM, tarih.,r1972iı4, K. 1972/34, AMKD. 17, s

19 Türkiye 'de Çevre Hakkının Mülkiyet Hakkı ve Özel Teşebbüs Hürriyeti Üzerindeki Etkileri ı ı 7 Bu bağlamda; Danıştay 10. Dairesi 24 Nisari 1992 tarihinde Aliağa'ya terınik' santral', yapılmasını öngören Bakanlar Kurulu Karan'nı iptal ettiği kararında,çevte.sağlığının korunmasının kamu yararı gereği ()lduğunubelirtmiştir. 14 Öte yandan; çevre hakkının diğer haklarınvarlık koşulu olması gerekçesinden hareketle, bir önceliği bulunduğukabul edilirse 've bu hakkın uzunvadede" sağlayacakları da düşünülürse, onunaslında her türlü menfaatinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunacağırahathkla söylenebilir (Turgut, 1998:153).,. Diğeryandan toplum ile eşya arasındaki ilişki, mülkiyete konu olaıreşya üze~iride, toplumun korunan çıkarları karşısında, toplum lehine bir hak sağlamaktadır: Mülkiyete konu olan eşya üzeriride, bazenmalikesağlanan çıkarlardan dahaçok, toplumun yararı söz konusu olmaktadır (Aldıkaçtı, 1970: 216). Gerçekten mülkiyetin bir hak olarak korumrtasından yararlanan malikolduğu'halde, yetki ve ödevlerden oluşanmülkiyetten toplutnda malikler,gibi yararlanmaktadır (Zevkliler, 1977: 602). Günümüzde özellikle Anayasa'nın 35. maddesi ve 56. maddesi düzenlemeleri ile çevre sorunlarının toplumüzerinde yadıttığı tehlikeler karşısırıda Medeni 'Kanun' da mülkiyete birçok ödevler de yüklenmiştir. Bunların en başında hakkıiıkötüye kul~ lanılmaması ödevi gelmektedir. Taşınmazmülkiyetini, komşulara zarar verecekşekilde taşkın kullanmaktan kaçınına ödevi (MK ) de başlıca sımrlan1a olarak belirtilebilir.,komşuluk hukuku kuralları;taşınmaz sahibi olan herkese taşınmazlarım kullanırken, komşu olarak adlandırılan, diğer kişiler bakımından o lumsuz sonuçlar yaratacak davranışlardan kaçıruna ve böyle sonuçlar yaratmamak için bazı davramşlarda bulunma yükümlülüğü getirir (Turgut, 1998: 483). Nitekim MedeniKanunun 661. maddesinegöre; "Bir kims,e mülkünü kullanırken, hele sınai işleryaparken komşusuna zarar verecekher türlü taşkınlıktan çekinmeye mecburdur. Özellikle zararveren ve gayrimenkulünmevki ve mahiyetine ve mahalli öne göre k()mşu arasında hoş görülebilecek dereceyi geçengürültüler ve sarsıntılar yapmak ve duman ve kurum ve rahatsızlık verensair toz, buğu ve kokuçıkarınak yasaktır." Ancak bugünkü şartlarda MK l'in sadecebireyin ve komşuların yararınahizmet ettiğini söyleyebilmek güçtür. Anayasamn 35, maddesindeki ınülkiyetin sosyal foilksiyonu karşısında, söz konusu düzenleme her ne kadar Medeni Kanun'da yer alıyor olsa da yalnızca özel hukuk nitelikli birdüzenleme olarak ele almak yeterli değildir. Yalmzca somut bazı çevre sorunlarının birlikte, ele alınması' gereğini değil, bu sorunların toplumsal' yaşamın diğer sorun ve alanlarından soyutlanamayacağı ger ' 14 Danıştay ıo. Dairesi, E, , K. 1992/1672, K.T

20 ı ı 8. Amme İd:ar.eslPergisi Ç~ğin4~lfhareketle.ç~Yf.y; ()runlarınabütüııl~şik, yak1aşım,'~nci::ı::jiirlü menfcı.at çatışmas~mnd:ıemtüm YÖl.lleriyle sağlıklıpiı:;,şı;::191de.. saptanabiim~silıems()syal. cı.dal~t, X~, kamu yararı çerçevesinde çözüii1ekavuşturulabilmesiiçin bir zorunluluktur (Turgut, 1998:)9:40), Burada:ıı,lı~eketlegerekinsanlıakları sözleşmeleri, gerek anay'!- al xe yasal düzerı1enıçleı:;.bir,pütünsçuilç,içindeek alı11dığll1datoplum.yararınaaykırr kul1aqıjcı.::, mayacak olan mülkiyet hakkı,ilekam\l;,~arınıözündebı;t1'1ı:ıdrrcı.nçevre hak:1o'araslrcla.çıl\abilecek çftışli1~.c1a dengenin çevre.hakkı. yararıııakurujduğu. sonuçy,çıkarılabiı1r(qzdei(,1993:i31). '. ',.,., DiğeryaAaan;.temdhakve,hürriyetleri yoketmeye yönelik faaliyetleri hakkın kötüyç.kullcı.nılması olarak değerlendirilen Anayas;ı'nın 14. madelesicle müllciyet haj9,ruıljlççvre hakkı, yaratınasınırlanclıı;ıl:ı;nasında kayna14ılç e.cıeçek niteliktçrlil. "Sohuçolarak,J\nayasa/Mahkemesi'nih de'belirttiğigıbi, mülkiyet hakhsınırsız bir hak olarak tanınrmş değildir. Fert yararı ile toplum yararının karşılaştığıalan:hii". da(çevrehakl.o..gıbi) toplumyaraltüstün tutulacaktır. Bu bağlamdamülkiyet hakkınıkamınlasıwr1amak devletinhakkı, yükümlere ve.koşullara uymak da mülk sahibinin borcuclur.j~ ÖzerTeşehbiisHütdyeti veçevfe-'jjakkı : '-- i ~_". - _' """-, ',o:' - --'.',.' GeQ,~Loıarak Ôzel'l'(!şebbüsHürriyeti; '. Sb;y~ldevlette,İdasik'hak veözgiitıükietlebirlikte, sosyal,ekoe0mikhakianı i dayer verilmiştir. 16 Çünküamaç,insanın maddi ve manevi. gelişimini sağlamak ve insanca yaşaımm gerçekleştirmek olduğuna göre,bu iki grup hak veözgtirlükier birbirinintamamlayıcısıdurumundadır (Göze, 1986: 400).. Bu nedenle; An~yas~'mn 5. maddesiyle devleteyiik1el1~ngörevlerle1?ir1ikte;. S9Syaldevlet ilke.sirıin.bi,r sonucu olarak 'soşyal ve ekonomi.khaklarve ödeyler' bölümünde özel t~şebbüs hümyeti dedüzenleniniştir Anayasası'nınaynı başlıklı 40.maddesi,. 2. fıkrasında belirtilen (kanun, buhürriyetleri ancakkaın:u. yararı a macıyla sınırlayabilir) hükmü dışında 1982 Ancı.yasası'nın 48.maddesine aynen a lınljllştıf. Buna' göre; "Herkes dilediği. alanda çalışma vç sözleşme hürriyetine sa- 15 AMKD., S. 4,1967, s '. o ' Ekonomik hakların sosyal bir içeriğe sahip olanları, ikinci kuşak insan hakları içinde yer alır. Ziratümekonomik haklar sosyalbirlliteliktaşımaz, Klasikhaklaı<içinde de, mülkiyethakkı, sözleşme özgfrrlüğü gibiekonomik nitelikli haklarvardır, ekonomik haklar. d~yiminin yalnız mülkiyet hakkı, sözleşmeözgü~lüğü, girişim özgürlüğü gıbi Klasik haklar için kullanılmasinın, sosyal içerik iaşiyan ekonomik nitelikli hakların ise 'sosyal haklar' terimiyle karşılanmasının daha doğru olduğu yönünde görüş içinbkz. Bülent, Tanör:Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, İstanbul, 1978, s ,