KÖKNAR (Abies) KOZALAKLARINDAN ELDE EDİLEN RENKLER

Transkript

1 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) KÖKNAR (Abies) KOZALAKLARINDAN ELDE EDİLEN RENKLER Uzm. Hande KILIÇARSLAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (El Sanatları) Anabilim Dalı Prof. Dr. Mustafa ARLI Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü Özet Avrupa ve ülkemizin bazı yörelerinde yetişen ve içerisinde boyarmadde bulunan köknar kozalağının bitkisel boyacılıkta kullanımına dair bir çalışma daha önceden yapılmamıştır. Bu yüzden ileride doğal boyamacılığa katkı sağlayacağı için böyle bir araştırma planlanmış ve yapılmıştır. Yün iplik ağırlığına göre %00, %50 ve %00 oranlarında alınan köknar kozalağı saat kaynatılarak sıcak ekstrakt elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve yün iplik ağırlığına göre % oranında alınan 0 farklı mordan ile saat mordanlanması ve hazırlanan sıcak ekstraktla da saat işlem görmesi sonucunda 90 adet boyama yapılmıştır. Boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renkler subjektif ve objektif (colorimeter cihazı) yöntemlerle değerlendirilmiştir. Boyamalar sonucu somon ve sütlü kahve renkleri ağırlıklı olarak 5 farklı renk ve tonu elde edilmiştir. Boyamalarda bitki oranının farklılığı, mordan çeşitliliği ve boyama yöntemleri etkili olmuştur. Anahtar Sözcükler: Köknar (Abies) kozalağı, subjektif değerlendirme, objektif değerlendirme, bitkisel boyacılık. Abstract HE COLORS OBAINED FROM FIR (Abies) CONE he labor about using fir cone which blossoms in Europe and some vicinity in our country and contains pigment, in natural dyeing hadn t been done. Because of this, such a labor has been planned and done for additive natural dyeing in the future. he fir cones, taken in 00 %, 50 % and 00 % ratios according to wool yarn, were conditioned to boil for hour in hot extract. he wool yarns taken in percent based on to their weights were mordanted by 0 different mordants and for wool yarns without mordant. hen, after boiled in hot extract, 90 unit dyeings were performed totally. Colors obtained from wool carpet yarns were evaluated by objective (with colorimeter) and subjective methods. he results of the dyeing are 5 different colors mostly peach and milky coffee colors. Difference of herb incidence, mordant variation and technique of dyeing were effective in dyeing. Keywords: Fir (Abies) cone, subjective determination, objective determination, natural dyeing. 4

2 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0). Giriş Doğal boyamacılık; doğada bulunan taş, toprak, maden, bitki ve hayvanları kullanarak boyarmadde elde etmek ve bu boyarmaddelerin yün, pamuk, ipek gibi çeşitli lif ve kumaşları boyamak amacıyla uygulanan çok eski dönemlerden beri bilinen ve halen süregelen bir sanat dalıdır (Arlı 984). Doğal boyamacılıkta bitkisel boyarmaddeler, doğal yaşamda çok kolay bulunması, renk seçeneğinin zenginliği ve çeşitliliği yönünden de diğer hayvansal ve madensel boyarmaddelere göre daha çok tercih edilmiştir (Kahvecioğlu 00). Mezopotamya da parlak renkli tekstil ürünlerinde ve Kapadokya tabletlerinde 6 parlak renkli hizmetçi erkek çocuk elbiselerinden bahsedilmektedir. Mısırda bulunan dokumalarda insanların sosyal statülerine ait mavi ve kırmızı şeritler kullanıldığına dair resimler bulunmaktadır. Ayrıca eski Mezopotamya da, küp boyama ve mordanlı boyama yöntemlerinden bahseden tabletler bulunmuştur. Bu tabletlerde; sarı, yeşil, kırmızı-mor ve mavi-mor, kırmızı renklerin boyama yöntemlerinden; beyaz, siyah, gri ve kahverengi için ise naturel renkler kullanılmış olduğundan bahsedilmektedir (Karadağ 006). Geçmişten beri gelenekselleşmiş halı ve kilim ipliklerinin boyanmasında kullanılan ve Anadolu nun her yerinde kendiliğinden yetişen veya yetiştirilen bitkiler, günümüzde yeniden önem kazanmaya başlamıştır. Ayrıca yün ipliklerinin bitkisel boyalarla renklendirilmesiyle oluşturulan, geçmişi yansıtan ve oldukça değerli el dokuması ürünlere, dünya pazarlarında istek giderek artmaktadır. Bu ürünler özel fiyatlarla alıcı bulmakta, dolayısıyla hem üretici hem de ülke ekonomisi önemli bir gelir elde etmektedir. Ülkemiz florasında boyacılıkta kullanılan bitkiler bol ve çeşitlidir. Yerel olarak boyacılıkta kullanılan bu bitkiler arasında; yarpuz, kadıntuzluğu, ceviz, cehri, kökboya, sergil, nar, soğan, sığır kuyruğu, elma, ayva vb. sayılabilir. Köknar bitkisi de bunlardan biridir. Köknar ağacının dişi kozalaklarından boya bitkisi olarak yararlanılmaktadır. Fakat şimdiye kadar bu konuda yapılmış bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Dünyada olduğu gibi ürkiye de de büyük bir yayılış gösteren Köknar ağacının kozalakları, başka amaçla kullanılmayıp dalından dökülmektedir. Bu nedenle köknar kozalaklarının halı ve kilimde atkı, çözgü ve ilmelik ipliklerinin boyanmasında kullanım imkânlarının araştırılması önemli görülmektedir. Bu araştırmada köknar (Abies) kozalaklarından elde edilecek renklerin subjektif olarak adlandırılması ve colorimeter cihazı ile objektif olarak belirlenmesi amaçlanmıştır. Köknar (Abies), Pinales takımının, Pinaceae (çamgiller) familyasının, Abies cinsini oluşturan ve yapraklarını dökmeyen 40 kadar ağaç türünün ortak adıdır (Anonim 988). Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, düzgün gövdeli dalları vertisillat, piramit görünümünde, yaz-kış yeşil, 0-0 metre kadar boylanabilen büyük ağaçlardır (anker vd. 998). Köknar yurdumuzda Karadeniz, Marmara ve oroslarda ormanlar halinde yetişir. ürkiye de ki türleri oros, Doğu Karadeniz, Kafkasya, Uludağ ve Kazdağı Köknarıdır. Diğer türleri ise Avrupa, Kaliforniya, Yunanistan, İspanya nın güney batısında yetişir (Oksal 95). Gölge yapan ve gölgeye çok dayanıklı olan ağaçlardan olan köknarlar derin, serin ve zengin topraklardan hoşlanırlar. Kökleri uzundur ve çok derine gider (Oksal 95). Olgun odunlu bir ağaç olan köknarın dışodunu sarımsı beyaz, içodunu sarımsı açık kahverengidir (Şanıvar vd. 980). Köknarların tohumu bütün Pinaceae lerde olduğu gibi iki kanatlı, sivri uçlu ve üç köşelidir. Kanatların kaidesi, tohumu her taraftan kapladığı için tohumu dövmeden kanadından sıyırmak güçtür. Köknar kerestesi yumuşak beyaz ve hafiftir. Reçine kanalları yoktur ve bu yüzden reçinece fakirdir. Keresteleri göbeksiz olduğu için az dayanır (Oksal 95, anker vd. 998).. Materyal ve Yöntem Araştırmanın materyalini; Köknar ağacının (Abies) dişi kozalakları, yün halı ilmelik iplikleri, mordanlar ve köknar hakkında daha önceden yayımlanmış yazılı kaynaklar oluşturmaktadır. Araştırmada kullanılan köknar kozalakları, Şubat ve Mart ayları arasında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi kampüs alanından toplanmıştır. oplanan köknar kozalakları, fazla ışık olmayan bir ortamda kurutularak, bez torbalarda korunmuştur. Kurutulan köknar kozalakları parçalanarak (havanda dövülerek), sadece havanda ufalanmış kısımları alınmış ve boyaya hazır hale getirilmiştir. 4

3 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Boyanacak materyal olarak bitkisel boyarmaddeleri bünyesine daha çabuk kabul eden yün lifi materyal olarak seçilmiştir. Boyamada,.5 Nm boyasız (beyaz) ilmelik yün halı ipliği, Sümerhalı, Sümer Halıcılık ve El Sanatları ic. A.Ş. den sağlanmıştır. Araştırmada kullanılan mordanlar ise; Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü Laboratuvarı ndan temin edilmiştir. Bu mordanlar; Al K(SO 4 ).H O K Cr O 7 (karaboya) FeSO 4 7H O (göztaşı) CuSO 4.5H O (yemek tuzu) Na Cl (tuz ruhu) ZnCl Sn Cl Na SO 4 annik asit C 76 H 5 O 46 artarik asit C 4 H 6 O 6 dir. Araştırma esnasında ilmelik yün halı ipliklerinin mordanla işlem görmesi, sıcak ekstraktın hazırlanması, mordanlı veya mordansız yün halı ipliklerinin boyanması, elde edilen renklerin subjektif ve objektif olarak belirlenmesi yöntemleri aşağıdaki biçimdedir... Sıcak ekstraktın hazırlanması Köknar (Abies) kozalakları toplandıktan sonra, örtü pulları eksenden ayrılmış, kurutulmuş ve içerdikleri boyarmaddelerin suya daha çabuk geçmesini sağlamak amacıyla parçalanarak (havanda dövülerek) boyamada kullanıma hazır hale getirilmiştir. Daha sonra boyanacak ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre %00, 50, 00 oranlarında alınan köknar kozalakları yine yün halı ipliğine göre e 50 oranında su içerisinde bir saat süre ile kaynatılmıştır. Bu sürenin sonunda bitki artıkları süzülerek ayrılmış ve sıcak ekstrakt elde edilmiştir. Kaynama sırasında kaybolan su miktarı ilave edilmiştir... Mordansız boyama Daha önceden çile haline getirilmiş ve nemlendirilmiş yün halı iplikleri, sıcak ekstraktın içerisine konularak saat süreyle kaynatılmıştır. Kaynama sırasında eksilen su ilave edilmiştir. Bir saat sonunda çileler ekstraktın içinden alınarak kendi halinde soğumaya bırakılmıştır. Soğumuş olan yün iplik çileleri bol soğuk su ile durulanarak, gölge ve havadar bir yerde kurutulmuştur... Yün ipliklerinin mordanlanması İlmelik yün halı ipliklerinin mordanlanmasında; ön mordanlama, çift mordanlama ve son mordanlama olmak üzere üç ayrı mordanlama yöntemleri kullanılmıştır.... İlmelik yün halı ipliklerinin ön mordanlama yöntemiyle mordanlanması İlmelik yün halı iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle ayrı ayrı mordanlanmıştır. Boyanacak ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre % oranında mordanla e 50 oranında su içerisinde eritilmiştir. Daha önceden çile haline getirilmiş ve nemlendirilmiş ilmelik yün halı iplikleri, hazırlanan mordanlı çözelti içerisinde saat kaynatılarak mordanlanmıştır. Mordanlanan çileler mordanlı su içerisinden alınarak durulamadan sıkılarak boyamaya hazır hale getirilmiştir.... İlmelik yün halı ipliklerinin çift mordanlama yöntemiyle mordanlanması Çift mordanlama yönteminde, potasyum bikromat; güzel renk vermesi, lifin boya alımını kolaylaştırılması ve ışık haslık değerinin yüksek çıkması nedeniyle sabit tutulmuştur (Kayabaşı ve Ölmez 000). mordanı ile materyal bölümünde belirtilen diğer mordanlardan her biri %.5 oranlarında eşit miktarda alınarak toplam mordan oranı % olacak şekilde mordan kullanılmıştır. Bunun için önceden nemlendirilmiş yün halı ipliği, yün ağırlığına göre % oranında çift mordanla e 50 oranında su içerisinde çözelti haline getirilerek saat kaynatılmıştır. Mordanlanan yün iplik çileleri, mordanlı su içerisinden çıkartılarak durulanmadan sıkılmış ve boyamaya hazır hale getirilmiştir.... İlmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama yöntemiyle mordanlanması Mordanlamanın üçüncü yönteminde, daha önceden mordansız olarak boyanan yün çileleri materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle tek tek mordanlanmıştır. 44

4 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Bunun için önceden sıcak ekstratla boyanmış yün çileleri, yün ağırlığına göre % oranında mordanla her biri e 50 oranında su içerisinde saat kaynatılarak mordanlanmıştır. Mordanlanan yün iplik çilelerini durulamadan sıkılarak kurutulmuştur..4. Mordanla işlem görmüş yünlerin boyanması Daha önceden belirtilen mordanlama yöntemleriyle mordanlanmış yün iplikleri; sıcak ekstrakt içerisinde bir saat süreyle kaynatılarak boyanmıştır. Boyanan yün iplik çileleri kendi halinde soğumaya bırakılmış ve daha sonra durulanarak az ışıklı ve havadar bir yerde kurutulmuştur..5. Elde edilen renklerin subjektif olarak adlandırılması Araştırmada ilmelik yün halı ipliklerinin; mordansız ve mordanlı olarak köknar kozalaklarıyla sıcak ekstraktla boyanmasıyla toplam 90 adet boyama yapılmıştır. Boyamalar sonucu elde edilen renkler, Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü öğretim elemanlarından oluşan bir komisyon tarafından subjektif olarak adlandırılmıştır. Subjektif olarak adlandırılan boyanmış yün halı iplikleri, beyaz zemin üzerine yanlardan doğal ışık gelecek şekilde yayılmıştır. Renk farklılıklarına göre gruplandırılarak ayrı ayrı olarak renk adları verilmiştir. Bu gruplarda kendi aralarında,, olarak numaralandırılmıştır. Aynı gruptaki en açık renge, en koyu renge de numara verilmiştir..6. Elde edilen renklerin colorimeter ile değerlendirilmesi İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarıyla boyanması sonucunda elde edilen renkler, renk ölçüm cihazı (ristimulus Colorimeter Sodexim 866) kullanılarak objektif olarak değerlendirilmiştir. Boyanmış ilmelik yün halı iplikleri düzgün ve paralel hale getirilerek beyaz bir zemin üzerine konulmuş ve her birinin üç farklı bölgesinden L (parlaklık koordinatı), a (kırmızı-yeşil koordinatı) ve b (mavi-sarı koordinatı) değerleri ölçülmüştür. Elde edilen üç değerin ortalamaları alınmış ve daha sonra de (renk farklılığı) değeri hesaplanmıştır. Aynı işlem boyasız ilmelik yün halı ipliği için de yapılmış ve elde edilen değerler referans değeri olarak kabul edilmiştir. Mordansız ve mordan kullanılarak yapılan tüm boyamalarda elde edilen renkler referans değere göre hesaplanmıştır. Ölçülen L, a ve b değerleri, L-Lx, a-ax ve b-bx şeklinde hesaplanılarak karelerinin toplamının karekökü de değeri olarak belirlenmiştir. Hesaplanan de değerinin düşüklüğü referans değere göre renk farklılığının az olduğunu, yüksekliği ise renk farklılığın çok olduğunu göstermektedir (Anonim hsz). L : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin parlaklık koordinatı Lx L max L min : Boyalı her ipliğin parlaklık koordinatı : 00 beyaz : 0 siyah a : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin kırmızıyeşil koordinatı ax : Boyalı her ipliğin kırmızı-yeşil koordinatı +9 : Koyu kırmızı -9 : Koyu yeşil b : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin mavisarı koordinatı bx : Boyalı her ilmelik ipliğin mavi-sarı koordinatı +57 : Koyu sarı -57 : Koyu mavi de : (L-Lx) +(a-ax) +(b-bx). Bulgular ve artışma.. Köknar Kozalaklarından Elde Edilen Renkler Köknar kozalakları, ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre %00, %50, %00 oranlarında alınarak sıcak ekstraktlar hazırlanmış, ilmelik yün halı iplikleri öncelikle mordansız ve materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle % oranında alınarak ön, çift ve son mordanlama yöntemleriyle mordanlanmış, daha sonra da mordanlama yöntemlerine göre ekstraktla bir saat kaynatılarak boyanmış ve çok farklı renk ve renk tonları elde edilmiştir. Farklı alınan kozalak miktarı, değişik mordanlar ve üç farklı boyama yöntemi ile elde edilen renk ve renk tonlarının frekans dağılımları Çizelge de verilmiştir. Ayrıca farklı oranlarda alınan kozalaklardan elde edilmiş sıcak ekstraktla mordansız ve mordanlı boyama yapılarak elde edilen renklerin adları ve boyanmış ilmelik yün halı ipliği örnekleri araştırmanın sonunda ekler bölümünde verilmiştir. 45

5 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Köknar kozalaklarının bitkisel boyacılıkta kullanımına dair yapılan literatür taramasında daha önceden yapılmış bir araştırmaya rastlanılmamıştır. Fakat yapılan literatür taramasında ilmelik yün halı ipliklerinin, bitkisel boyalarla boyanması konusunda çok sayıda kaynağa ulaşılmıştır. Yalnız materyallerin farklı olmasından dolayı farklı renk ve renk tonları elde edildiğinden, yapılan araştırma sonucunda ortaya çıkan renklerle benzerlik göstermektedir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucunda elde edilen renklerin frekans dağılımları Çizelge. de verilmiştir. Çizelge. incelendiğinde, ilmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucu farklı renk ve tonları elde edilmiştir. Çizelge e göre, %8.89 açık somon, %0 açık sütlü kahve, %7.78 koyu somon, %6.67 koyu kemik, %5.56 kemik ve bej, %4.44 somon, %. koyu nefti, yeşil kahve, nefti ve kirli kahve, %. açık nefti, sütlü kahve ve yeşil bej, %. oranında ise açık yeşil kahverengi elde edilmiştir. Çizelge. Köknar kozalağından elde edilen renklerin frekans dağılımı Renkler Renk No Sayı % oplam % Açık Somon Açık Sütlü Kahve Koyu Kemik Kemik Koyu Somon Bej Somon Yeşil Kahve.... Koyu Nefti.... Sütlü Kahve.... Açık Nefti.... Nefti.. Kirli Kahve.. Yeşil Bej.. Açık Yeşil Kahve Köknar kozalağı ile yapılan 90 boyamadan %8.89 oranında en çok açık somon rengi elde edildiği görülmektedir. Yapılan boyamadan sonra elde edilen renk ve tonlarının çok yakın renkler olduğu da anlaşılmaktadır... Elde Edilen Renklerin Colorimeter ile Değerlendirilmesi Köknar kozalaklarından elde edilen renk ve renk tonlarının subjektif değerlendirilmesi mordanlama, ısı, ışık, su ve kişisel faktörler gibi nedenlere bağlı olarak kişiden kişiye değişmektedir. 46

6 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Bu sebeple araştırmada elde edilen renklerin objektif değerlendirilebilmesi için renk ölçüm cihazı colorimeter kullanılmıştır.... Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge de verilmiştir. Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) annik asit artarik asit Mordansız Çizelge. incelendiğinde, en yüksek de değerini 40.9 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise.68 ile sodyum klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfatla mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin daha koyu, sodyum klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %50 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge de verilmiştir. Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %50) annik asit artarik asit Mordansız

7 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Çizelge. incelendiğinde, en yüksek 4.59 de değerini demir sülfat, en düşük.8 de değerini kalay klorür ile mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renkler vermektedir. Buna göre, demir sülfatla mordanlanan iplikler daha koyu, kalay klorür ile mordanlanan yün halı iplikleri ise daha açık olduğunu görmekteyiz. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge 4. de verilmiştir. Çizelge 4. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) annik asit artarik asit Mordansız Çizelge 4. incelendiğinde, en yüksek de değerini 4.5 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise 4.0 ile kalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfatla mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin daha koyu, kalay klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge 5. de verilmiştir. Çizelge 5. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de pot.sül annik asit artarik asit

8 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Çizelge 5. incelendiğinde, en yüksek de değerini 47.7 ile potasyum bikromat-çinko klorür, en düşük de değerini ise.85 ile potasyum bikromat-kalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-çinko klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromat-kalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %50 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge 6. da verilmiştir. Çizelge 6. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %50) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de pot.sül annik asit artarik asit Çizelge 6. incelendiğinde, en yüksek de değerini.9 ile potasyum bikromat-demir sülfat, en düşük de değerini ise 4.98 ile potasyum bikromat-alüminyum ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromat-alüminyum ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge 7. de verilmiştir. Çizelge 7. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de pot.sül annik asit artarik asit

9 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Çizelge 7. incelendiğinde, en yüksek de değerini 0.55 ile potasyum bikromat-sodyum sülfat, en düşük de değerini ise.0 ile potasyum bikromat-bakır sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromat-bakır sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir.... Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge 8. de verilmiştir. Çizelge 8. Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) annik asit artarik asit Çizelge 8. incelendiğinde, en yüksek de değerini 4.86 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise 8.76 ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %50 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge 9. da verilmiştir. Çizelge 9. Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %50) annik asit artarik asit

10 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Çizelge 9. incelendiğinde, en yüksek de değerini 40.8 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise 6.08 ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge 0. da verilmiştir. Çizelge 0. Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) annik asit artarik asit Çizelge 0. incelendiğinde, en yüksek de değerini 4.88 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise 0.74 ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalağıyla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin demir sülfatla mordanlanarak elde edilen renklerin de değerinin yüksek çıktığı saptanmış, sadece % 00 oranında köknar kozalağı ile çift mordanlama yapılarak boyanmış yün halı ipliklerinde de değerinin daha düşük çıktığı görülmektedir. Köknar kozalağını %00, 50, 00 oranlarında alınarak son mordanlama yöntemiyle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerde de değerinin sodyum sülfatla en düşük değeri verdiği görülmektedir. 4. Sonuç Araştırmada köknar kozalakları ile boyanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin subjektif ve de (renk farklılığı) değerleri belirlenmiştir Köknar kozalağı ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden; açık somon, somon, koyu somon, açık sütlü kahve, koyu kemik, kemik, bej, koyu nefti, nefti, yeşil kahve, kirli kahve, açık nefti, sütlü kahve, yeşil bej ve açık yeşil kahve renkleri elde edilmiştir. Boyama sonucunda elde edilen renkler arasında açık somon rengi hakimken, en fazla renk farklılığı alüminyum mordanı ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülmektedir. üm boyamalarda 5 farklı renk ve tonları elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerlerinde, %00 bitki oranı kullanılarak, potasyum bikromat ve çinko klorür mordanlarının çift mordanlama yöntemi uygulanarak boyanması sonucu en yüksek de değeri olan 47.7 nin, %50 bitki oranı kullanılarak son mordanlama yöntemiyle sodyum sülfattan en düşük de değeri 6.08 elde edildiği görülmüştür. Köknar kozalağıyla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin demir sülfatla mordanlanarak boyanması sonucu elde edilen de değerlerinin yüksek çıktığı görülmektedir. 5

11 ürk Sanatları Araştırmaları Dergisi Sayı /Cilt (0) Yapılan araştırmada köknar kozalağı ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin subjektif değerlendirilmesinde farklı renk ve renk tonlarının elde edilmesi ve objektif değerlendirmede de de değerlerinin orta ve iyi düzeyde çıkması köknar kozalağının bitkisel boyacılıkta kullanılmasının uygun olduğunu göstermektedir. Ayrıca kimyasal boyalarla elde edilen renk çeşitliliği köknar kozalağı ile yapılan boyamalarla da elde edilmektedir. Bu da gösteriyor ki köknar kozalağı bitkisel boyacılıkta kimyasal boyalarla rekabet edebilecek düzeydedir. İleride yapılacak araştırmalarda mordan miktarı, mordan cinsi ve yöntemi, bitki oranlarının farklılığı değiştirilerek yapılacak çalışmalarla daha çok renk ve renk tonları elde edilerek bitkisel boyacılığa katkı sağlanabilir KAYNAKLAR Anonim., hsz. Sodexim 866 ristimulus Colorimeter Kullanım Kılavuzu Anonim., 988. emel Britannıca emel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi. C.,, s., 5. Ana Yayıncılık A.Ş. İstanbul. Arlı, M. 984., Doğal Boyalarla Boyama Yöntemi Üzerinde Düşünceler. II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları:9, s.,5-5, İzmir. Kahvecioğlu, H., 00. At Kestanesi (Aesculus hippocastanum L.) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Haslık Değerleri. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora ezi (Basılmamış). Ankara. Kayabaşı, N. ve Ölmez, F.,000. Elma Yapraklarından Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Bazı Haslık Değerleri. arım Bilimleri Dergisi. Sayı:, Cilt:6, S,6-4. Ankara. Karadağ, R., 006. Doğal Boyamacılığın arihsel Serüveni. Denizli. El Sanatları Kongresi Bildirileri. Denizli icaret Odası Kültür Yayınları:, s., Denizli. Oksal, E. M., 95. Orman ve Park Ağaçlarımız..C. arım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından Sıra No:7, Seri No:5 Silvikültür Serisi. C., II, fasikül II. Akın Matbaası, Ankara. Şanıvar, N. ve Zorlu, İ., 980. Ağaç İşleri Gereç Bilgisi. Mesleki ve eknik Öğretim Kitapları Etüd ve Programlama Dairesi Yayınları No: 4. Milli Eğitim Basımevi. İstanbul. anker, N., Koyuncu, M. ve Çoşkun, M., 998. Farmasötik Botanik. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları Ders Kitabı. No:78. Ankara Üniversitesi Basımevi. Ankara 5