TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLANMANIN BELİRLEYİCİLERİ: EKONOMETRİK BİR ANALİZ

Transkript

1 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLANMANIN BELİRLEYİCİLERİ: EKONOMETRİK BİR ANALİZ Osman PEKER Mehmet BÖLÜKBAŞ Özet: Bu çalışmada, Türkiye de dış borçlanmanın belirleyicileri, 1994:Q2-2010:Q2 ve 2001:Q3-2010:Q2 dönemleri temel alınarak araştırılmıştır. Elde edilen ampirik kanıtlara göre, 1994:Q2-2010:Q2 döneminde dış borçlanmanın belirleyicisi olarak iç borçlar güçlü bir etkiye sahipken; 2001:Q3-2010:Q2 döneminde kamu harcamalarının önemli bir faktör olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Dış Borçlanma, Türkiye, Ekonometrik Analiz Jel Kodu: H63, O50, C10 DETERMINANTS OF EXTERNAL DEBT IN TURKEY: AN ECONOMETRIC ANALYSIS Abstract: In this study, an econometric analysis was made on the basis of 1994:Q2-2010:Q2 and 2001:Q3-2010:Q2 periods in order to investigate the determinants of external debt in Turkey. According to the obtained empirical evidences, determined that while internal debts as a determinant of external debt have strong influence on external debt in the 1994:Q2-2010:Q2 period, government spending becomes an important factor of external debt in the 2001:Q3-2010:Q2 period. KeyWords: External Debt, Turkey, Econometric Analysis Jel Codes: H63, O50, C10 I. Giriş Dış borç, bir ülkede yerleşik ya da yerleşik olmayan kişiler tarafından, herhangi bir zamanda yabancı ülkelerden ya da uluslararası kuruluşlardan alınan borçların, faizli anapara ya da faizsiz anapara olarak geri ödenmesi şeklinde tanımlanmıştır (World Bank, 1988: 19). Bir diğer tanıma göre dış borç ya da dış borçlanma; devletin, devlete bağlı kuruluşların başka bir devletten ya da dış kuruluşlardan finansal kaynak sağlamasıdır. Dış borçlar; kamu borçları, kamu garantili borçlar, özel borçlar, özel garantisiz borçlar, uzun vadeli ve kısa vadeli borçlar olarak çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadır (Ajayi, 1991; Schclarek, 2004). Ülkeler büyük ölçüde borçlandıklarında kamu harcamalarının ve döviz kazançlarının büyük bir kısmı dış borç servisince emildiğinden ekonomik sorunlarla karşılaşılmaktadır (Wijeweera vd. 2005). Dış borçlanmaya başvurulmasının nedenleri arasında ödemeler bilançosu ve dış ticaret açıklarının kapatılması, ülke içerisindeki iç tasarrufların yeterli miktarda olmaması, kamu gelirlerinin giderlerini karşılayamaması, küresel faiz oranının etkisi, ülkelerin sosyo-ekonomik kalkınmalarını Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli İİBF İktisat Bölümü, opeker@adu.edu.tr Arş. Gör.,Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli İİBF İktisat Bölümü, mbolukbas@adu.edu.tr

2 290 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ sağlayacak finansal kaynağın bulunmaması, dış borçların yine dış borçlanma yolu ile finanse edilmesi ve yeterli döviz rezervinin bulunmaması sayılmaktadır (Lessard, 1986; Edo, 2002). Sözkonusu edilen bu nedenler aynı zamanda dış borçlanmanın belirleyicileri olup; daha çok gelişmekte olan ülkelerle yakından ilişkilidir. Dolayısıyla, dış borçlanmaya, kaynak yetersizliğine bağlı olarak ekonomik modelin ortaya çıkardığı bir sonuç olarak bakılabilir. Ülkeler arasındaki gelir farklılıklarının arttığı yani küresel gelir dağılımının biraz daha bozulduğu son yıllarda dış borçlanmaya duyulan ihtiyacın kuşkusuz devam edeceği açıktır. Kalkınma süreci devam eden Türkiye de kaynak açığını kapatmak amacıyla farklı nedenlerle dış borçlanmaya gidilmiştir. Tarihsel gelişime bakıldığında, cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlı Devleti nden kalan borçları kapatmak üzere dış borçlanmaya başvurulmuştur. Dış borçlanma açısından asıl yoğun dönem 1950 den sonra başlamıştır li yıllardan sonra ödemeler dengesinde meydana gelen açıkların büyümesi borçlanmayı olumsuz bir şekilde etkilemiş, nitekim arasında Türkiye nin dış borçları yüzde 410 gibi yüksek bir artış göstermiştir (Adıyaman, 2006; Yeldan, 2004 ve Karagöz, 2007) yıllarında yaşanan petrol krizlerinin etkisi ise Türkiye nin de ekonomik yapısında bozulmalara yol açmış ve yine bu dönemde dış borçlanmaya başvurulmuştur lere gelindiğinde ise, dışa açılma hareketleri ve 1990 larda ekonomide yeni aktörlerin yer almasıyla birlikte dış borçlanmanın arttığı gözlenmiştir. Grafik 1, Türkiye nin toplam dış borç stokunun GSMH ya oranını göstermektedir dönemi verilerine göre, bu oranda 2000 sonrası dönem itibariyle genel bir azalış görülmektedir de %57.7 olan toplam dış borç stoku/gsmh oranı 2005 e gelindiğinde %35.3 e kadar gerilemiş ancak 2008 küresel krizinin etkisiyle yeniden %40 lara yükselmiştir.

3 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, ,7 56,2 44,7 47,3 41,2 35,3 39,5 43,5 38,5 37,8 39,4 32, Toplam Dış Borç Stoku / GSMH Şekil 1: Türkiye nin Toplam Dış Borç Stoku/GSMH (%) Kaynak: T.C. Hazine Müsteşarlığı (2011) Bu çalışmada; Türkiye de dış borçlanmayı belirleyen faktörler ampirik olarak araştırılmıştır. Çalışmanın bundan sonraki kısmi üç temel bölümden oluşmaktadır. İkinci bölümde dış borçlanmanın belirleyicileri üzerinde yapılan ampirik çalışmalar özetlenmiş; üçüncü bölümde, model ve veriler tanımlanmış; dördüncü bölümde uygulama ve bulgulara yer verilmiş ve çalışma genel bir değerlendirme ile tamamlanmıştır. II. Literatür Özellikle 1980 li yılların başından itibaren dünya genelinde dış borçlanmanın artışı, bu alanda yapılan çalışmaları hızlı bir şekilde arttırmıştır. Çalışmaların bir kısmı dış borçlanma ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi, bir kısmı dış borcun sürdürülebilirliğini, bir kısmi ise dış borçlanmanın belirleyicilerini analiz etmiştir. Ulaşılabilen ülke örnekleri ve Türkiye yi kapsayan çalışmalar kronolojik sıraya göre özetlenmiştir. Cottarelli vd. (1998), Macaristan ekonomisi üzerinde yaptıkları çalışmada bütçe açığını, döviz kuru ayarlamalarını ve özelleştirmeden elde edilen geliri dış borcun belirleyicileri olarak nitelendirmiştir. Bu çalışmada bütçe açığının dış borçlar üzerinde anlamlı bir etkisinin olduğu ve dış borçlanmada artışa yol açtığı belirlenmiştir. Ayrıca bu çalışmada Macaristan da yıllarında çıkarılan konsolide tahviller ile döviz kuru için yapılan devalüasyonun dış borcu artırdığı ve özelleştirmelerden elde edilen gelirlerin de dış borç üzerinde anlamlı etkisi olduğu saptanmıştır.

4 292 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ Sahraaltı Afrika ülkelerinde dış borç ve ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen Iyoha (1999), devlet borçlanmasının özel sektör harcamalarını ya da borçlanmasını dışladığını (crowding-out etkisi) saptamıştır. Dolayısıyla dış borçlanmanın yoğun olduğu durumlarda veya dış borç servisinin ağırlaştığı durumlarda Sahraaltı Afrika ülkelerinde yatırımların olumsuz etkilendiği belirlenmiştir. Fas ve Nijerya nın dış borç problemini araştıran Edo (2002), kamu harcamaları, ödemeler dengesi ve küresel faizin dış borç üzerinde anlamlı bir etkisine ve bunlar arasında kamu harcamalarının dış borçları etkileme açısından en önemli değişken olduğuna işaret etmiştir. Ayrıca dış borcun, küresel faiz ve kamu harcamalarıyla pozitif, ödemeler dengesi ve iç tasarruf oranlarıyla negatif bir ilişki içinde olduğu belirtilmiştir. IMF tarafından Ürdün ekonomisine ilişkin yapılan bir çalışmada (IMF, 2004) cari işlemler dengesi, faiz faktörü, özel sermaye hesabı, bankalardaki net yabancı varlıklardaki değişim, hemen paraya dönüşemeyen aktiflerdeki değişim ve dış borçların ödenme potansiyeli dış borcun dinamikleri olarak gösterilmiştir. Malezya nın dış borç ve makroekonomik performansı arasındaki ilişkiyi uzun ve kısa dönem olarak analiz eden Loganathan vd. (2010), kamu harcamaları ve ödemeler dengesinin dış borçlar üzerinde anlamlı bir etkisinin olduğunu belirlemiştir. Kısa dönem dinamikleri dikkate alındığında, bütçe ve dış borçlar arasında bir nedensellik ilişkisinin olduğu ancak, kamu harcamaları, ödemeler dengesi ve dış borç arasında bir nedensellik ilişkisine rastlanılmadığı vurgulanmıştır. Javed ve Şahinöz (2005), dönemi verilerini kullanarak Türkiye de dış borç ve dış borç göstergelerinin ihracat, büyüme ve yatırım değişkenleri ile arasındaki ilişkiyi ekonometrik olarak incelemiştir. Bulgulara göre, dış borçların yatırımlar üzerinde negatif, ihracat üzerinde pozitif etkisi olduğu, ancak büyüme üzerinde herhangi bir etkisi olmadığı görülmüştür. Karagöz (2007), yıllarını kapsayan Türkiye verileriyle yaptığı çalışmada ödemeler dengesi açığı, kamu harcamaları, yurtiçi tasarruflar ve iç borç stokunu dış borçlanmayı etkileyen değişkenler olarak belirlemiştir. En küçük kareler yöntemini kullanarak yaptığı analiz sonucunda, ödemeler dengesi açığı, yurtiçi tasarruflar ve iç borçlar anlamlı bir şekilde dış borçlanmayı etkilemiştir. Koyuncu ve Tekeli (2010), Türkiye de dış borç stoku üzerinde etkili olan ekonomik faktörleri Johansen eşbütünleşme analizi ile incelediği çalışmasında cari işlemler açığı ve yurtiçi tasarrufların dış borç stoku üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olduğunu, bunlardan yurtiçi tasarrufların çift yönlü etkisinin olduğunu tespit etmişlerdir döneminin dikkate alındığı bu çalışmada ayrıca kamu harcamaları ve iç borç stokundaki değişmelerin dış borç stoku üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin bulunmadığını tespit etmişlerdir.

5 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, Bu kapsamda çalışmada, Türkiye nin 1994:Q1-2010:Q2 dönemi verileri kullanılarak, dış borçlanmayı belirleyen değişkenler analiz edilmiştir. Türkiye de dış borçlanmanın belirleyicilerini araştırmak amacıyla önce 1994:Q2-2010:Q2 dönemi temek alınarak tahmin yapılmış daha sonra ise, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (GEGP) ndan günümüze kadar uzanan dönemin incelemesi yapılmıştır. Özellikle 1994 sonrası dönemde dış borçların hızla artması güçlü ekonomiye geçiş öncesi dönemin temel sorunlarındandır. Bu nedenle GEGP dan günümüze kadar uzanan dönemin ayrı olarak incelenmesinin bu çalışmayı diğerlerinden farklı kılacağı düşünülmektedir. III. Model ve Veriler Türkiye de dış borcun belirleyicilerini araştırmak amacıyla, Edo (2002) ve Loganathan vd. nin (2010) çalışmaları temel alınmıştır. Literatürde, ödemeler dengesi, kamu harcamaları, iç borçlar, cari işlemler açığı, yurtiçi tasarruflar gibi faktörler dış borcun belirleyicileri olarak kabul edilmektedir (Lessard, 1986; Edo, 2002; Loganathan vd. 2010). Buna göre, dış borç modeli şu şekilde tanımlanmıştır: Burada, β 0, otonom dış borç seviyesini, Db, dış borç stokunu; Öd, ödemeler dengesini; Hr, kamu harcamalarını; İb, iç borcu; Db t-1,dış borcun bir dönem gecikmeli değerini, u t ise hata terimini temsil etmektedir. Teorik olarak β 1 katsayısının negatif, diğer katsayıların ise pozitif olması beklenir. Dış borcun belirleyicileri olarak modele alınan bağımsız değişkenlerin dış borçlanma üzerindeki etkisini test etmek amacıyla En Küçük Kareler Yöntemi (ordinary least squares-ols) uygulanmıştır. Toplam beş değişkenin kullanıldığı çalışmada 1994:Q2-2010:Q2 dönemi üç aylık verileri kullanılmıştır. Bütün değişkenlere ilişkin seriler Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden (EVDS) ( temin edilmiştir. Dolar olarak verilen Db ve Öd serilerinin Türk Lirası dönüşümü yapıldıktan sonra diğer değişkenlerde dahil olmak üzere bütün değişkenlerin yüzde değişimi alındıktan sonra analize alınmıştır. Bu çalışmada, yapılan testler ve tahminler için Econometric Views (Eviews, version 5.1) bilgisayar paket programından yararlanılmıştır. (1) IV. Uygulama ve Bulgular IV.A. Ön Testler IV.A.1. Birim Kök Testi Durağan olmayan zaman serileriyle tahmin edilen modellerde düzmece regresyon sorunuyla karşılaşılması nedeniyle (Granger ve Newbold, 1974), elde

6 294 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ edilen sonuçlar gerçek ilişkiyi yansıtmamaktadır. Böyle bir durumda t ve F testleri geçerliliğini kaybeder. Dolayısıyla, durağan olmayan zaman serileriyle yapılan regresyon analizlerinin anlamlı olabilmesi ve gerçek ilişkileri yansıtabilmesi, ancak bu zaman serilerinin aynı dereceden durağan olmasıyla mümkün olmaktadır (Gujarati, 2006: 726). Bir zaman serisinin durağan olabilmesi için ortalaması ile varyansının zaman içinde değişmemesi ve iki dönem arasındaki kovaryansının, bu kovaryansın hesaplandığı döneme değil de yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı olması gerekir (Gujarati, 2006: 713). Bu çalışmada, değişkenlerin durağanlık düzeyleri Dickey-Fuller (1979) testi kullanılarak analiz edilmiştir. Dickey-Fuller (DF) testi, üç regresyon denklemine dayalı olarak yapılmaktadır: Yalın hali: Δ Yt = γ Yt 1 + ut (2) Sabit terimli: Δ Yt = α0 + γyt 1 + ut (3) Sabit terimli ve trendli: Δ Yt = α0+ α1t+ γyt 1 + ut (4) Bu testlerin sonucunda DF istatistikleri MacKinnon kritik değerleriyle karşılaştırılarak; sıfır hipotezi (H 0 :γ=0), alternatif hipoteze karşı (H 1 :γ 0) test edilmektedir. Sıfır hipotezi serinin durağan olmama durumunu, yani birim köke sahip olduğunu, alternatif hipotez ise serinin durağan olduğunu göstermektedir. Burada eğer hata terimi u t içsel bağıntılı ise denklem (4) şu şekilde yeniden düzenlenmektir: Δ Y = α + α t + γy + β Δ Y + u 0 1 t 1 i t i t i= 1 m Burada, m gecikme uzunluğunu, Δ fark operatörünü belirtmektedir. Gecikme sayısı içsel bağıntısız modelin elde edilmesine bağlıdır. Bu şekilde yapılan test genişletilmiş Dickey-Fuller (Augmented Dickey Fuller: ADF) testi olarak bilinmektedir. ADF test sonuçlarının sunulduğu Tablo 1 de, her iki dönem itibariyle, bütün değişkenlerin düzey değerde durağan olduğu tespit edilmiştir. (5)

7 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, Değişken ADF Test Tablo 1. ADF Birim Kök Testi Kritik Değerler %1 %5 % :Q2-2010:Q2 Db (0) Ha (8) İb (2) Db t (0) Öd (0) :Q3-2010:Q2 Db (5) Ha (6) İb (1) Db t (0) Öd (0) Not: Parantez içindeki değerler, değişkenlerin, Akaike bilgi ölçütüne göre belirlenmiş uygun gecikme uzunluklarını gösterir. Test biçimi olarak, düzey değerde, sabit terimli ve trendli regresyon denklemi kullanılmıştır. IV.A.2. Nedensellik testi Değişkenler arası nedenselliğin yönünü belirlemek amacıyla Granger nedensellik testi uygulanmıştır. Örneğin, x ve y değişkenlerinin kullanıldığı bir modelde, eğer x değişkenine ait bilgilerin modele eklenmesi, y değişkeninin öngörüsüne katkı sağlıyorsa, x değişkeni, y değişkeninin nedeni olarak ifade edilmekte ve nedenselliğin yönü x değişkeninden y değişkenine doğru olarak belirlenmektedir. Nedenselliğin yönü Wald testi yardımıyla H 0 ve H 1 hipotezi sınanarak elde edilmektedir. H 0 hipotezi değişkenler arasında nedensellik ilişkisi olmadığını ifade ederken buna alternatif olarak oluşturulan H 1 hipotezi nedensellik ilişkisinn varlığını ifade etmektedir. Granger Nedensellik Testi sonuçlarının sunulduğu Tablo 2 ye göre, sistemdeki tüm değişkenler arasında doğrudan veya dolaylı bir ilişki sözkonusudur. Öd ve İb, Db'nin nedenseli olarak davranırken, Db nin, Ha'nın

8 296 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ nedenseli olduğu belirlenmiştir. Bu sonuç, teorik beklentimizle uyumludur. Bununla birlikte, İb, hem Db nin hem de Ha nın nedenseli olarak görülmektedir. Tablo 2: Nedensellik Testi Sonuçları Boş hipotez Gözlem Sayısı F-istatistik Olasılık Öd Db Db Öd Ha Db Db Ha İb Db Db İb Ha Öd Öd Ha İb Öd Öd İb Db t-1 Öd Öd Db t İb Ha Ha İb Db t-1 Ha Ha Db t Db t-1 İb İb Db t E-08 Not: Serilerin durağan düzeyleri kullanılmıştır. Gecikme uzunluğu Akaike bilgi ölçütüne göre iki olarak belirlenmiştir.

9 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, IV.A.3. En Küçük Kareler Tahmin Sonuçları 1994:Q2-2010:Q2 dönemi En Küçük Kareler (EKK) yöntemiyle elde edilen tahmin sonuçlarının sunulduğu Tablo 3 de, modelin tanısal test sonuçları tahminin başarılı olduğunu göstermektedir. Breusch-Godfrey ardışık bağımlılık testi, White değişen varyans testi, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatası istatistiği kabul edilebilir düzeydedir. Ayrıca, Ek 1 de gösterilen Cusum ve Cusum Q grafiklerinden de, regresyon katsayılarının istikrarlı olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 3. EKK Tahmin Sonuçları (1994:Q2-2010:Q2) Db=f (Gd, Hr, İb, Db t-1 ) Değişkenler Katsayılar t-istatistik Sabit terim Öd Hr ** İb * Db t * Tanısal Test Sonuçları R 2 : :0.54 DW: 2.31 F-İstatistik: χ 2 BGAB(2 ) =1.98(0.146) χ 2 WDV=0.471(0.870) χ 2 JBN=0.335(0.845) χ 2 RRMKH (2)=0.243(0.785) Not: Burada, χ 2 BGAB, χ 2 WDV, χ 2 JBN ve χ 2 RRMKH sırasıyla Breusch-Godfrey ardışık bağımlılık, White değişen varyans, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatası istatistikleridir. Parantez içindeki değerler p-olasılık değerlerini göstermektedir. (*) %1 de anlamlılığı, (**) ise, % 5 de anlamlılık düzeyini gösterir. Tablo 3 den de izlenebileceği gibi, tahmin edilmiş regresyon denkleminde, ödemeler dengesi açığının katsayısı dışında, diğer değişkenlerin katsayısının istatistikî olarak anlamlı ve yorumlanabilir bir büyüklük olduğu tespit edilmiştir. Katsayısı anlamlı bulunan değişkenler, teorik beklentimizi karşılayacak şekilde pozitif bulunmuştur. Dış borçlanmanın belirlenmesi açısından iç borcun etkisi, diğer değişkenlerin etkileriyle karşılaştırıldığında oldukça büyük olduğu görülmektedir. Örneğin, iç borç oranında %10 luk bir artış, dış borcu %4.33 oranında artırmaktadır. Dolayısıyla dış borçlanma iç borçlanmada ortaya çıkacak değişime karşı oldukça duyarlıdır.

10 298 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ Tablo 4 de, 2001:Q3-2010:Q2 dönemi EKK yöntemiyle elde edilen tahmin sonuçları sunulmuştur. Sözkonusu tabloda, modelin tanısal test sonuçları tahminin başarılı olduğunu göstermektedir. Breusch-Godfrey ardışık bağımlılık testi, White değişen varyans testi, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatası istatistiği kabul edilebilir düzeydedir. Bununla birlikte Ek 2 de gösterilen Cusum ve Cusum Q grafiklerinden, regresyon katsayılarının istikrarlı olduğu gözlenmektedir. Tablo 4 de tahmin sonuçları verilen dönem, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı nın uygulandığı ve ekonomik alanda önemli reformların yapıldığı bir dönemi kapsamaktadır. Dönemin başında Türkiye nin Net Dış Borç Stokunun GSMH ye oranı %40 civarında gerçekleşmiştir. Dönemin sonlarına doğru bu oran yaklaşık olarak %20 lere gerilemiştir. Dolayısıyla dış borç stokunun azalış trendine girdiği bir dönem sözkonusu olmaktadır. Tablo 4: EKK Tahmin Sonuçları (2001:Q3-2010:Q2) Db=f (Gd, Hr, İb, Db t-1 ) Değişkenler Katsayılar t-istatistik Sabit terim *** Öd * Hr ** İb Db t Tanısal Test Sonuçları R 2 : : 0.18 DW: 1.76 F-İstatistik: 2.81 χ 2 BGAB(2 ) =1.09(0.349) χ 2 WDV=0.609(0.761) χ 2 JBN=0.08(0.958) χ 2 RRMKH (1)=0.407(0.528) Not: Burada, χ 2 BGAB, χ 2 WDV, χ 2 JBN ve χ 2 RRMKH sırasıyla Breusch-Godfrey ardışık bağımlılık, White değişen varyans, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatası istatistikleridir. Parantez içindeki değerler p-olasılık değerlerini göstermektedir. (*), (**) ve (***) sırasıyla %1, %5 ve %10 da anlamlılık düzeyini gösterir. Önceki dönemden farklı olarak bu dönemde, ödemeler dengesi açığının katsayısı teorik beklentilerle uyumlu bir şekilde negatif ve anlamlı çıkmıştır. Bununla birlikte, bir dönem gecikmeli dış borçların ve iç borçların dış borçlar üzerindeki etkisi istatistiki olarak anlamsız bulunmuştur.

11 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, IV. Sonuç Bu çalışmada, Türkiye de dış borçlanmanın belirleyicilerini araştırmak amacıyla, 1994:Q2-2010:Q2 ve 2001:Q3-2010:Q2 dönemleri temel alınarak ampirik bir analiz yapılmıştır. Ulaşılan teorik ve ampirik sonuçlar şu şekilde özetlenebilir: Teorik olarak, dış borçlanmanın belirleyicilerinin neler olduğu konusunda genel olarak bir fikir birliğinin olduğu söylenebilir. Ödemeler dengesi açığı, tasarruf açığı, kamu açığı, cari açık, iç borç stokundaki artışlar, dış borçlanmanın oluşmasında ilk akla gelen faktörlerdir. Dolayısıyla, dış borçlanmayı belirleyen temel dinamikler uygulanan makroekonomik politikaların bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Ampirik bulgulara göre, her iki dönemde de değişkenler düzeyde durağan çıkmıştır. 1994:Q2-2010:Q2 döneminde dış borcun belirleyicisi olarak iç borçlar güçlü bir etkiye sahipken; 2001:Q3-2010:Q2 döneminde kamu harcamalarının öne çıktığı tespit edilmiştir. Bu sonucun ortaya çıkmasında GEGP nın önemli payı olduğuna inanılmaktadır. Buna göre düşünüldüğünde, Türkiye gibi kaynak ihtiyacı yüksek olan bir ülkenin sürdürülebilir bir büyüme için ekonomi politikalarının yapımında mali disipline mutlaka bağlı kalması gerekir. Nitekim, ülkemizin 2001 yılından sonra mali disipline sıkı bir şekilde bağlı kalınması, hem dış borçların hem de diğer makro ekonomik göstergelerin sürdürülebilir bir şekilde yönetilmesini sağlamıştır. Kaynaklar Adıyaman, A. D., (2006), Dış Borçlarımız ve Ekonomik Etkileri, Sayıştay Dergisi, 62, Ankara. Ajayi, S. I., (1991), Macroeconomic Approach to External Debt, The Case of Nigeria, Research Paper Eight, African Economic Research Consortium. Cottarelli, C., Krueger, T., Moghadam, R., Perone, P. J., Ruggiero, E. ve Elkan, R., (1998), Hungary: Economic Policies for Sustainable Growth, IMF Occasional Paper 159, Washington. Dickey, D. and Fuller, W. A. (1979), Distribution of the Estimates for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, 74, Edo, S. E., (2002), The External Debt Problem in Africa: A Comparative Study of Nigeria and Morocco, African Development Bank Blackwell Publishers, USA. Granger, C. W. J. ve Newbold, P. (1974). "Spurious regressions in econometrics". Journal of Econometrics 2, ss Gujarati, D. N., (2006), Temel Ekonometri, Çev. Ümit Şenesen ve Gülay Göktürk Şenesen, Literatür Yayınclık, İstanbul.

12 300 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ IMF, (2004), Jordan: Selected Isssues and Statistical Appendix, IMF Country Report, 04(121), Washington. Iyoha, M. A., (1999), External Debt and Economic Growth in sub-saharan African Countires: An Econometric Study, AERC Research Paper, 90, Nairobi. Javed, Z. H. ve Şahinöz, A., (2005), External Debt: Some Experience from Turkish Economy, Journal of Applied Sciences, 5(2). Karagöz, K., (2007), Türkiye de Dış Borçlanmanın Nedenleri Ekonometrik Bir Değerlendirme, Sayıştay Dergisi, 66-67, Ankara. Koyuncu, F. T. ve Tekeli S., (2010), 1990 Sonrası Dönemde Türkiye de Dış Borç Stoku Üzerinde Etkili Olan Ekonomik Faktörlerin Analizi, Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(1). Lessard, D. R., (1986), International Financing for Developing Countries, World Bank Staff Working Papers, 783, Washington, USA. Loganathan, N.,Sukemi, M. N. ve Sanusi, N. A. (2010), External Debt and Macroeconomics Performance in Malaysia: Sustainable or Not?, Global Economy and Financial Journal, 3(2). Malezya. Schclarek, A., (2004), Debt and Economic Growth in Devoloping and Industrial Countries (Erişim Tarihi: ) TCMB (2011) Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, İstatistiki Veriler (Erişim Tarihi: ) T.C. Hazine Müsteşarlığı (2011), Ekonomik ve Borç Göstergeleri Sunumu, %C4%B0statistikler/Borc_Gostergeleri_Sunumu/borc_gostergeleri.pd f (Erişim Tarihi: ) World Bank (1988), External Debt, Definiation, Statistical Coverage and Methodology, Paris. (Erişim Tarihi: ) Wijeweera, A., Dollery, B. ve Pathberiye, P., (2005), Economic Growth and External Debt Servicing: A Cointegration Analysis of Sri Lanka, 1952 to 2002, Working Paper Series in Economics, University of England, School of Economics. Yeldan, E., (2004), Türkiye Ekonomisi nde Dış Borç Sorunu ve Kalkınma Stratejileri Açısından Analizi, Çalışma ve Toplum Dergisi, 1, İstanbul.

13 Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 2, Ek 1: CUSUM GRAFİKLERİ (1994Q2-2010Q2) CUSUM CUSUM 5% Significance CUSUMQ CUSUM of Squares 5% Significance

14 302 Osman PEKER, Mehmet BÖLÜKBAŞ CUSUM Ek 2: CUSUM GRAFİKLERİ (2001Q3-2010Q2) CUSUM 5% Significance CUSUMQ CUSUM of Squares 5% Significance