Michel Foucault, daha çok toplumdaki daimi doğruları inceleyen bir filozoftu. Nietzsche ve Heidegger'in düşüncelerinden oldukça etkilenen Foucault,

Transkript

1 MĐCHAEL FOUCAULT Michel Foucault ( ) was a French historian and philosopher, associated with the structuralist and post-structuralist movements. He has had wide influence not only (or even primarily) in philosophy but also in a wide range of humanistic and social scientific disciplines. Foucault was born in Poitiers, France, on October 15, His student years seem to have been psychologically tormented but were intellectually brilliant. He became academically established during the 1960s, when he held a series of positions at French universities, before his election in 1969 to the ultra-prestigious Collège de France, where he was Professor of the History of Systems of Thought until his death. From the 1970s on, Foucault was very active politically. He was a founder of the Groupe d'information sur les prisons and often protested on behalf of homosexuals and other marginalized groups. He frequently lectured outside France, particularly in the United States, and in 1983 had agreed to teach annually at the University of California at Berkeley. An early victim of AIDS, Foucault died in Paris on June 25, In addition to works published during his lifetime, his lectures at the Collège de France, being published posthumously, contain important elucidations and extensions of his ideas. Foucault s work is transdisciplinary in nature, ranging across the concerns of the disciplines of history, sociology, psychology, and philosophy. At the first decade of the 21st century, Foucault is the author most frequently cited in the humanities in general. In the field of philosophy this is not so, despite philosophy being the primary discipline in which he was educated, and with which he ultimately identified. This relative neglect is because Foucault s conception of philosophy, in which the study of truth is inseparable from the study of history, is thoroughly at odds with the prevailing conception of what philosophy is. Foucault s work can generally be characterized as philosophically oriented historical research; towards the end of his life, Foucault insisted that all his work was part of a single project of historically investigating the production of truth. What Foucault did across his major works was to attempt to produce an historical account of the formation of ideas, including philosophical ideas. Such an attempt was neither a simple progressive view of the history, seeing it as inexorably leading to our present understanding, nor a thoroughgoing historicism that insists on understanding ideas only by the immanent standards of the time. Rather, Foucault continually sought for a way of understanding the ideas that shape our present not only in terms of the historical function these ideas played, but also by tracing the changes in their function through history. 1

2 MĐCHEL FOUCAULT Fransız filozof Michel Foucault, 15 Ekim 1926 da Poitiers de doğdu. Babası, oğlunun kendi kariyerini takip etmesini isteyen bir cerrahtı. Foucault, Saint-Stanislas Okulunu bitirdikten sonra, saygın bir okul olan Paris teki 4. Henry Lisesi ne girdi da, daha önce sınavlarında başarısız olduğu École Normale Supérieure e kabul edilen dördüncü öğrenciydi. Đkinci dünya savaşı sırasında Poitiers, Alman ordularının işgali altında kaldı. Okul yıllarında eşcinselliğini keşfetti. Magrice Merleau-Ponty ile felsefe çalıştı de felsefe diplomasını, 1950 de psikoloji diplomasını aldı ve 1952 de psikopatoloji diplomasıyla ödüllendirildi yılları arasında Fransa Komünist Partisi'nde yer almıştır. Partiye girişi Louis Althusser aracılığıyla olmuştur. Ancak Stalin'in Sovyetler Birliği'nde izlediği politikalar onu partiden soğutmuş ve bir süre sonra partiden ayrılmıştır. 1954'ten itibaren dört yıl Đsveç'te Uppsala Üniversitesi'nde doktora tezini yazdı. Zamanın Uppsala Üniversitesinin pozitivist damarı Foucault'un tezini bilimsel bulmayıp, kabul etmedi. Birer yıl da Varşova ve Hamburg Üniversitelerinde Fransızca öğretti. 1960'da Fransaya Clermont-Ferrard Üniversitesine Felsefe bölüm başkanı olarak döndü. "Delilik ve Medeniyet" kitabındaki teziyle doktorayla ödüllendirildi. Aynı yıl Foucault, kendinden on yaş küçük olan felsefe öğrencisi Daniel Defert'la tanıştı. Defert'ın politik aktivizmi çalışmalarında ona yol gösterdi. Foucault, Defert'la aralarındaki ilişki için çok sonraları bunun zaman zaman da aşka benzeyen uzun soluklu bir tutku ilişkisi olduğunu söyledi. Foucault'nun ikinci önemli eseri "Kelimeler ve Şeyler" (Les Mots et les choses) 1966'da yayınlanan karşılaştırmalı bir ekonomi, doğa ve dil bilimleri çalışmasıydı. Çok satan bu kitap Foucault'nun adının tanınmasında büyük rol oynadı arasında Defert'la birlikte Tunus'a gitti ve birlikte tekrar Paris'e döndüler. Foucault, Vicennes'deki Paris-VIII Üniversitesi'nde Felsefe bölüm başkanı oldu, Defert da sosyoloji bölümünde ders vermeye başladı öğrenci hareketinden oldukça etkilendiler. Aynı yıl Foucault başka aydınlarla beraber Hapishane Bilgilendirme Grubu'nu (The Prison Information Group)kurdu. 1969'da "Bilginin Arkeolojisi"ni (Archéologie du savoir) yayınladı. 1970'de en önemli araştırma enstitülerinden biri olan Fransa Koleji'ne Düşünce Sistemleri Tarihi profesörü olarak seçildi. 1975'te belki de en etkili kitabı olan "Hapishanenin Doğuşu"'nu (La Naissance de la Prison) yayınladı ( ). Ömrünün kalan yıllarında kendini "Cinselliğin Tarihi" (Histoire de la sexualité) çalışmasına adadı. 1976'da ilk cildini yayınladı, çalışmasını tam bitirememiş olsa da ikinci ve üçüncü ciltler 1984'teki ölümünden hemen sonra yayınlandı. 2

3 Michel Foucault, daha çok toplumdaki daimi doğruları inceleyen bir filozoftu. Nietzsche ve Heidegger'in düşüncelerinden oldukça etkilenen Foucault, çalışmalarında çoğunlukla Karl Marx ve Sigmund Freud'un fikirleriyle mücadele etti. Hapishaneler, polis, sigorta, delilik, eşcinsellik ve sosyal haklar konularında çalıştı. Bütün çalışmalarını modernitenin bireyler üstündeki etkisi ve getirdiği yeni güç ilişkileri üstüne kurdu ( ). 3

4 MĐCHEL FOUCAULT: ÖZNE, GÜÇ VE ĐKTĐDAR Marx iktidarı sınıf ilişkilerinde, Nietzsche perspektivizmde, Weber geleneksel, karizmatik ve bürokratik kurumlarda gösterirken Foucault onu hayatın günlük rutini içinde göstermeyi amaçlar. Đktidarı gündelik toplumsal ilişkilerde somutlaştırır. Ona göre her insani ilişki bir sosyal ilişki, her sosyal ilişki bir iktidar ilişkisidir. Foucault çalışmalarına özneyi çözümlemek amacı ile başlamıştır ancak iktidarın öznenin şekillenmesinde ana öge olduğunu görünce, arkeolojik ve geneolojik yöntemle iktidar kavramı üzerinde çalışmıştır. Hedefim, iktidar fenomenini analiz etmek olmadığı gibi, böyle bir analizin temellerini atmak da değildi. Tam tersine amacım, bizim kültürümüzde, özneye dönüştürülme kiplerinin bir tarihini oluşturmaktı (Foucault, 2000: 57). Foucault öznelerarası ilişkilerde iktidarın nasıl tezahür ettiğinin peşindedir; iktidaryapılarını öznelerarası ilişkilerde ortaya çıkararak iktidar ile madunun birbirini etkileme sürecini inceler; bu ilişkide iktidar özne, madun nesne görüntüsüne bürünür. Foucaul bireyin madun, tâbi olarak nesneleştiği alanları üç grupta bölümler; bu gruplar iktidarın cisimleştiği üç ana iktidar alanıdır. Birinci grup konuşan özneyi nesneleştiren genel dilbilgisini (grammaire generale), filolojiyi, dilbilimi, emek harcayan özneyi nesneleştiren ekonomi ve kalkınmayı, yaşayan özneyi nesneleştiren doğa tarihi ve biyolojiyi kendilerine bilim statüsü kazandırmaya çalışan araştırma kipleri olarak görür ve bu çerçevede inceler. Öznenin nesneleştiği ikinci grup bölücü pratikler olarak adlandırılan, özneyi kendi içinde ya da başkalarından bölen, - deli ve akıllı, hasta ile sağlıklı, suçlu ile iyi çocuklar gibi - yaşam pratikleridir. Üçüncü nesneleştirme kipi insanın kendisini nesneleştirdiği iktidar alanıdır; örneğin cinsellik öznesi olarak bireyin kendisi ile ilişkisini tanımlayarak sınıflandırmasıdır (Foucault, 2000: 57). Foucault ben in, yani öznenin, modern çağda nasıl şekillendiğini ortaya çıkarmayı hedefler. Foucault un öznesi geleneksel toplumdan modern topluma geçen, toplumsal yapı içindeki insandır, öznedir. O, insanı bedeni ve kimliği ile inşa edilen bir varlık olarak görür. Đnşa eden ise bireyi tahakkümü altında tutan iktidardır. Bireyin içinde bulunduğu çağın kurumları, söylemleri iktidarın belirdiği, gözlenebildiği kendini açığa vurduğu yerlerdir. Foucault nun öznesi toplumdan bağımsız değildir. Özne yapıların ve söylemlerin üzerine inşa edildiği, onların taşıyıcısı ve hedefi olan öznedir. Modern çağın bireyi, tarih boyunca üretim biçimlerinin öznesi olarak, dilbilim ve semiyoloji ilişkisinde anlamlandıran özne olarak Foucault nun karşısındadır; ancak bunlar öznenin oluşum sürecini açıklamak için yeterli değildir. Özne, kendini şekillendiren iktidar ilişkilerinin nesnesidir; özneyi çözümleyebilmek için iktidarı çözümlemek gerekir. Foucault nun iktidar kavramsallaştırması kuramsal modellere dayalı, devlet merkezli teorik bir soru değildir; aksine deneyimlere dayalı, bilgi, iktidar ve etik eksenindeki ilişkiler yumağında inşa edilen özneyi açıklamaya yönelik çok katmanlı bir bütündür. Foucault Đktidarın işleyişinden söz ettiğimde yalnızca devlet aygıtı sorununa, yönetici sınıf, hegemonik kastlar sorununa 4

5 gönderme yapıyor değilim, bireylerin gündelik davranışlarında, bedenlerine varıncaya kadar işleyen giderek daha da incelen, tüm mikroskobik iktidarlar dizisine gönderme yapıyorum der (Foucault, 2003: 48). Foucault kralların, generallerin, kurumların tarihinden öte genel ve incelikli stratejileri ile iktidarı ortaya koyar, iktidarın mekanizmalarını açığa çıkarır. Özne, gözaltı ve denetim ağları aracılığı ile bireyselleşir. Öznenin bireyselleşme alanı bilgi ile meşrulaştırılan iktidar alanıdır. Geleneksel model, iktidarı yasa, yasaklama ve itaat sistemi olan hükümranlık alanı olarak görür. Oysa Foucault un tanımladığı iktidar Modern dönemle birlikte insanın yaşamasına, çalışmasına ve konuşmasına ilişkin kurumların (hastane, hapishane, fabrika, okul) ve söylemlerin ( tıp, hukuk, ekonomi, eğitim..) birlikte ortaya çıkardıkları bilginin benin bireyselleşmesini gerçekleştirmek amacıyla kullanılmasının doğurduğu bir dış iktidardır (Urhan, 2000: 9). Bu dış iktidar geleneğin modernleşmesi aşamasında bireyin yaşadığı çevre ve ilişkileri bir başka büyük özne ve sisteme havale etmeksizin kendi düşünsel kategorileri ile anlaması neticesinde ortaya çıkar ve toplumun merkezindeki Tanrı nın yerine bilimi koyarak, dinsel inançlara en iyi olasılıkla-, ancak özel yaşam dahilinde yer bırakan modern epistemin sonucudur. Foucault un kullandığı biçimiyle epistem verili bir dönem içinde yaşamın bütünselliği içinde bir bilgi alanını sınırlayan, bu alanda ortaya çıkan nesnelerden olma biçimini tamamlayan, insanoğlunun günlük kavrayışını teorik güçlelerle donatan ve doğru olarak görülen şeyler hakkında insanoğlunun bir söylem geliştirdiği koşulları tamamlayan tarihsel önsellerdir (Ercan, 2003: 101). Foucault un iktidar kavramı, güç ilişkileri çokluğudur; geleneksel iktidar kavrayışındaki gibi hükümdarın kişiliğinde somutlaşan, hükümdarı ele geçirmekle alınan bir iktidar yoktur. Đktidar, öznelerin bedenlerinde varolan, görünmez, sınırsız hareket kabiliyetine sahip bir eylem ve ilişki biçimidir. Modernleşme geleneksel toplumdan radikal bir kopuştur; ancak kopuş keskin bir kırılma ile gerçekleşmemiştir. Bilgi, iktidar ve etik ekseninde güçlerin karşılıklı mutasyona uğraması ile gerçekleşmiştir. Bilgi alanı kavramlar, teoriler, hakikatler üretir, iktidar alanı ise belli normlar ve kurallar içerir. Bilgiyi üreten ve kullanan özne, iktidar ilişkilerinin de öznesidir, kendisi ve diğerleri ile ilişkiyi belli bir etik çerçevesinde kurar. Foucault, etik kavramını insanın kendi kendisiyle kurduğu ilişkiler bütünü olarak görür. Bilgi ve iktidar karşılıklı etkileşim içinde birbirini üreterek ve çoğaltarak toplumsal yapının iskeletini oluşturur; ardından etik bireylerin kimliklerinin nasıl inşa edileceğini şekillendirerek iskeletin içini doldurur. Foucault dünyayı bütün yönleri ile açıklamaya çalışan genel teorilere karşı bir düşünür olarak nesneleşme ve özneleşme sürecinin bağımlılık ilişkisi çerçevesinde hakikat arayışını hakikat oyunu olarak görür. Hakikat oyunu, doğru şeylerin keşfi değil; bir öznenin bazı şeyler hakkında söyleyebileceği şeyin, doğru ya da yanlış sorunuyla bağlantılı olmasını belirleyen kurallardır. Kısacası düşüncenin eleştirel tarihi; ne hakikatin elde edilmesinin, ne gizlenmesinin tarihidir: Doğru söylemelerin tarihidir, bunlar doğru ya da yanlış olarak adlandırılmaya elverişli söylemlerin, bir şeyler alanıyla eklemlenmiş biçimleridir (Foucault, 2004: 352). Foucault a göre hakikat arayışlarının tarihi; hangi nesnelerin hangi öznelere bağlandığının belirli bir zaman, alan ve bireyler için mümkün 5

6 deneyimlerin a priori sini kurma tarzının göstergesidir. Foucault a göre, bir önermenin doğruluk değeri tamamen o önermenin toplumsal işlevi ile ilgili bir mesele, gözettiği iktidar çıkarlarının bir yansımasıdır... Dile getirilen şey tamamen dile getirilme koşullarına indirgenebilir; asıl mesele ne söylendiği değil, kimi kime ne amaçla söylediğidir. Foucault çalışmalarında insan bilimlerinin modern biçimlerinin kurularak yeni teknolojilerin geliştirildiği on sekizinci yüzyılı merkez alarak deneyimden yola çıkar. Delilik, hastalık, dil, emek, suç ya da cinsellik gibi bir deneyime gönderme yapan bilgi alanının oluşumunu arkeolojik ve geneolojik yöntemle bu oluşuma özgü söylemsel pratiklerin ve hakikat oyunlarının analizini yaparak inceler. Deneyimin pratiğini düzenleyen normatif sistemi inceler. Bu çözümlemelerden biri olan Deliliğin Tarihi on yedinci yüzyılda devletin sorumluluk alanına giren deliliğin yoksulluk, işsizlik ve çalışamayacak durumda olma düşünceleriyle birlikte algılanmasının nedenlerini araştırır. Delilerin, hastaların ve suçluların kurumsallaştırılması ve normal insanlardan ayrılıp tecrit edilmesini düzenleyen sistemin örgütlenmesinin ve bu sistemde söz konusu olan hakikat oyunlarının neler olduğunu gösterir. Normatif sistem analizi; iktidar ilişkilerin ve teknolojilerinin tarihsel analizini içerir. Foucault a göre sistem içinde yaşayan öznenin kendisiyle olan ilişkisi yani bireyin kendisini tarihsel bir deneyimin öznesi olarak deli, hasta, suçlu, eşcinsel ya da normal olarak tanımlaması, kabullenmesi ya da ret etme pratiği belirli bir etik çerçevesinde geçerli olan hakikat oyunlarını sonucudur. Foucault nun iktidar kavramını anlamak için tarihsel olayları nasıl ele aldığına bakılması gerekir. O nun bilgi, iktidar ve etik kavramlarını açığa çıkarırken yaptığı arkeolojik ve geneolojik çözümlemeler, O nu diğer araştırmacılardan ayırır. Foucault bütüncül tarih anlayışının süreçler ve açıklamalar yolu ile olaylara ve kişilere dönük bakış açısından sıyrılır; geneolojik çözümleme aracılığıyla göz ardı edilen tek tek olaylara, kesintili, yerel, öznel ve meşru olmayan bilgilere odaklanır. Bu yaklaşımda kopukluklar özenle korunur, tarihsel başlangıç noktaları tespit edilmez, çeşitlilik, güç etkileşimleri vurulanır ve hiçbir değişmez özün olmadığı, kesintiye uğramayan süreklilik biçimleri olmadığı gösterilir. Sıradışı söylemler/ uygulamalar, şimdiye göre taşıdıkları olumsuzluk bakımından, hesabı yeterince verilmeksizin kabul gören görüngülerin ussallığı nı çürütmek amacıyla araştırılır. Böylece, geçmişin iktidar yordamı inceden inceye araştırıldığında, geçmişin usdışı olduğunu ileri süren günün iddialarının ayağı kaydırılmış olur (Sarup, 2004: 90). Klasik Çağda Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu, Kelimeler ve Şeyler, Bilginin Arkeolojisi Foucault nun arkeolojik çözümleme yaptığı eserleridir. Öte yandan Cinselliğin Tarihi, Gözetlemek ve Cezalandırmak (Türkçeye Hapishanenin Doğuşu olarak çevrilmiştir) adlı eserleri ağırlıklı olarak geneolojik yaklaşımın örneğidir. Foucault arkeolojik ve geneolojik çözümlemeleri sonucunda bize iktidara dair tek bir vücut, bir sistem sunmaz, bunun yerine hareketli, bilgi ile dokunan bir iktidar görüntüsü sunar. 6

7 Foucault nun tanımladığı modern iktidar bir ilişkiler bütünüdür, geleneksel toplumun tanrısal iktidarından farklı olarak her şeyi bilen değildir, ama bilgiyi üretip kullanandır. Modern toplumda iktidar, öznenin üzerinde mutlak hakimiyeti olan, sahiplenici, özneye yazılı emirler veren, onlara uyarsa mutlak iyiye ulaşacağına dair vaatleri olan somut bir görüntü değildir. Foucault iktidarın merkezilik ve sahiplenici yoğunlaşma yoluyla değil de dağılmış yerelleşmiş mikro iktidar ağları yoluyla işlediğin çözümler (Connor, 2001: 81). Modern toplumda iktidar, akıl hastanesine kapatılan deli ile doktor arasında kapatılma esnasında tezahür etse de, kapatılmayı meşru gören sistemin bilimsel alt yapısını hazırlayan öznelerin, yürürlüğe koyan öznelerin, akıl hastanesini inşa eden öznelerin bizzat sorumlu olduğu ilişkiler ile bu ilişkilerin yaşama ruhunu veren etiği ve rasyonalitesidir. Modern toplumun akılcılığı, sadece devlet olarak iktidar ilişkilerinin değil, hayatın tümünü kuşatan iktidar ilişkilerinin kurucusu olarak yerini alır. Foucault nun çözümlemeleri toplumun bir karekteristiği olarak insan ilişkilerinin iktidar ilişkileri olarak gerçekleşmesinin bir sonucudur. Foucault nun iktidar tartışmaları meşru rejimlere ilişkindir. Meşru rejimler tebanın iktidara rızasının olduğu rejimlerdir. Dolayısı ile iktidar ile teba arasındaki ilişki kaba güce dayalı çatışma şeklinde değil, bilgi ile şekillenen karşılıklı etkilemeye dayalı bir ilişkidir. Bu ilişki özgür özneleri gerektirir. Gerçekleşen iktidar eylemi başkalarının üzerinde bir eylem değil, mümkün eylemler üzerinde işleyen bir eylemler kümesidir. Bu alanda iktidar ilişkisinin gerçekleşebilmesi üzerinde işleyebileceği alternatif eylemlere bağlıdır; yani iktidar ilişkisi var olabilmek için özgür olan, iktidarı şekillendirme kapasitesine ve direnme hakkına sahip olan bireye, tebaaya ihtiyaç duyar. Đktidar yalnızca özgür özneler üzerinde ve yalnızca onlar özgür oldukları sürece uygulanır. Foucault nun çözümlediği iktidar ilişkisi, bireylerin üzerinde ve onlardan üstün bir güce dayana hegemononik ilişkilerden farklıdır. Foucault direniş olmasaydı iktidar ilişkileri olmazdı. Çünkü her şey basitçe bir itaat sorunu olurdu. Birey istediği şeyi yapamaz durumda olduğu andan itibaren iktidar ilişkilerini kullanmak zorundadır (Foucault, 2005: 283) der. Foucault feodalite veya monarkın egemenliği altında yaşayanlarda bireyselleşmenin monarkın kimliğinde somutlaştığını gösterir. Bu yönetim biçimlerinde suç kutsal olana saygısızlık olarak algılanmakta, ceza ise bireyi ıslah etme amacına yönelik değil, kutsal olanın saygısını geri kazandırmaya yöneliktir. Genelde feodal dizgelerde sanıldığının tersine iktidar gelişi güzel ve gevşek olmaya eğilimlidir. Oysa modern toplumlarda cezalandırma araçları, yaygın kişisel olmayan bir gözetleme dizgesi yardımıyla bireyin psikolojisine gittikçe artan bir ölçüde dikkat sarf eden bir ıslah etme tasarımının parçası haline gelmiştir. Böylece suçu işlemekten çok suça niyet etmek artık temel suçluluk ölçütü olmuştur... Monarşi iktidarının tersine, disiplinci iktidarda her koyun kendi bacağından asılır görüşü doğrultusunda içselleştirilen bir gözetleme dizgesi söz konusudur. Đktidar böylece sürekli olarak olabilecek en az maliyetle uygulamaya konur (Sarup, 2004: 90). Foucault nun monarkın iktidarından disiplinci iktidara dönüşüm sürecine ilişkin bir diğer çözümlemesi Panoptikon adlı mimari aygıta ilişkindir. Panoptikon halka biçimli bir binadır, ortasında bir avlu ve avlunun ortasında bir kule 7

8 vardır. Halka, hem içeriye, hem dışarıya bakan hücrelere bölünmüştür. Bu küçük hücrelerin her birinde, kurumun hedefine uygun olarak, yazı yazmayı öğrenen bir çocuk, çalışan bir işçi, ıslah edilen bir mahkum, deliliğini yaşayan yoktur ve sonuç olarak bireyin yaptığı her şey bir gözetmenin bakışına açıktır; bu gözetmen kendisinin her şeyi görebileceği, buna karşılık kimsenin kendisini göremeyeceği şekilde panjurları yarı açık bölme pencereleri arasından gözlemde bulunur... Panoptikon, aslında, bir toplum ve bir iktidar türünün ütopyasıdır; bunlar aslında, fiilen gerçekleşmiş olan ütopyadır. Bu tür bir iktidar panoptizm adını tam olarak alabilir. Panoptizmin egemen olduğu bir toplumda yaşıyoruz. Foucault nun panoptikon metaforu bireyin yaşamını soruşturmaya değil incelemeye dayandığının altını çizer, inceleme olasılığının farkında olan birey gözlendiğinden emin olmaksızın kendi davranışlarının polisi olur. Demek ki olguların tanıklık yoluyla yeniden fiili kılınması araçlarını elde etmekten ibaret olan, adalete devletin el koyması yoluyla ortaçağın ortasında düzenlenmiş olan büyük soruşturma bilgisine karşıt olarak, tamamen farklı türde yeni bir bilgi, bireylerin yaşamları boyunca denetlenmesi yoluyla norm etrafında düzenlenen bir gözetleme, inceleme bilgisi vardır. Bu iktidarın temelidir; soruşturma örneğinde olduğu gibi, gözlemenin büyük bilimlerine değil, insan bilimleri diye adlandırdığımız şeye psikiyatri, psikoloji,sosyoloji- yer verecek bilgiiktidar biçimidir. Foucault nun iktidarın varlığının özgür bireylere bağlı olduğunu ortaya koyması ile, iktidarı disipline edici iktidar olarak tanımlaması çelişkili değildir. Foucault iktidarın bireyleri disipline etmeye çalıştığını ileri sürer, öznelerin iktidarın isteklerine göre mutlak anlamda disipline olduğunu değil. Foucault, iktidar alanını tüm yaşam pratiğinin gerçekleştiği, baskı altına almaktan çok şekil vermeyi amaçlayan güçlerin etkileştiği bir alan olarak tanımlar. Bu alanda gerçekleşen iktidar insanlara yaşamın sağladığı güçleri sınırlamayan, üretken ve canlı olan bio-iktidar dır. Bio iktidarın kapitalizmin gelişmesinin vazgeçilmez bir öğesi olduğu kuşku götürmez; çünkü kapitalizm, bedenlerin denetimli bir biçimde üretim aygıtına sokulması ve nüfus olaylarının ekonomik süreçlere göre ayarlanmasıyla sağlanmıştır (Foucault, 1994: 144). Foucault un nüfusun bio-politiği olarak adlandırdığı durum kapitalizmin gereklerine göre bedenin üretim sürecine girmesi ve nüfusun ekonomik gereksinimlere göre ayarlanmasıdır. Foucault, kapitalizmin emeği bürokrasilere özgü araçsal akılcı tahakküm ile etkinliğe ve üretkenliğe yönlendirmesi karşısında Weber in duyduğu endişeleri duyar. Foucault nun iktidarın belli gruplar ya da bireylerin tekelinde bir şey olarak düşünülmemesi gerektiği biçimindeki görüşü Weber in geleneksel baskı biçimlerinden yasal ussal tahakküm biçimlerine geçişe ilişkin yaptığı açıklamanın ışığı altında anlaşılmalıdır. O nedenle modern toplumlarda iktidar bireylerin cesaretine ya da itibarlarına dayanmaz; daha çok soyut birtakım kurallar doğrultusunda işleyen kişisel olmayan yönetsel makineye bağlı olarak uygulanmaktadır (Sarup, 2004: 106). Foucault ya göre bio-iktidarın yaşama diğer bir müdahelesi ise insan bedenine bir makine olarak yaklaşan biçimi disiplinci bir iktidardır. Bedenin anatomo-politiği olarak adlandırılan bu biçimin amacı, insan bedenini disipline etmek, yeteneklerini geliştirmek daha verimli ve uysal kılmak ve ekonomik denetim sistemleriyle 8

9 bütünleştirmektir. Foucault nun disiplinci iktidarı baskıcı değildir, tam aksine insanların konuşmasını, itiraf etmesini hedefler, bu yolla özneleri yeniden ve yeniden şekillendirmenin, bilgi ve söylem üretmenin, kendini canlı ve üretken tutmanın yolunu bulur. Modern toplumun temel üretim biçimi olan kapitalist ekonomik işleyiş daha fazla üretim ve kar amacı ile hareket eder, üretim ve tüketimin sürekliliği toplumsal alanda disiplinli ve düzenli bireyleri gerektirir. Modern toplumda bilgi; iktidar için Hükümet ve Devlet insanların daha üretici olmalarını sağlamak için, onların hayatlarını kontrol etmeye yarayan bir bio-politik geliştirir. Birey için cinsellik üzerindeki baskı hakkında konuşmak, cinsellik hakkında konuşmak haline dönüşür bu yolla iktidar baskı altına almış olmaz ama cinselliğe toplumsal ve bireysel bio-politik içinde biçimlendirerek, şekil vermiş olur. Toplumsal değerler hiyerarşisini yeniden kurmuş olur. Đktidarın amacı disiplin altında tutmaktır, biçimlendirerek amacına ulaşır. Gizli olan şey konuşulandır ve gizli olduğu yerde kendisinden bahsedilmesini bekleyerek karanlıkta durur ve ne zaman kendisinden bahsedilmeye başlanır o zaman aydınlığa çıkar ve de kendinden bahsettirir. Foucault cinselliğe on sekizinci yüzyıldan, cinsel yaşam ise on dokuzuncu yüzyıldan itibaren sahip olduğumuzu ifade eder. Disiplinci uygulamalar modern cinsellik söylemini doğurmuştur, Foucault cinsel yaşam söyleminin bilimin konusu edilmesi karşısında psikanalizi bilimsel günah çıkarma olarak görmüştür (Sarup, 2004: 108). Cinsel içgüdüyü tartışmaya açan Freud bireyin bedeni üzerinde bilgi üreterek yeni bir nesneleştirme kipi oluşturmuştur. Foucault cinselliğin tarihinde özgürleşme olarak tanımlananın aslında iktidar tarafından yapılan tanımlamaya uyma olduğunu ileri sürer. Foucault nun tanımladığı bio-iktidarın klasik iktidardan farklı olan bir diğer özelliği de hukuksal yasa siteminin vurgu yapmak yerine bilgi üreterek normları belirlemesi ve normlar aracılığı ile bireyleri düzenlemesi, denetlemesi, normdan sapanlar ve sapmayanlar olarak bölmesidir. Araçsal rasyonelleşme ile kapitalizmin yarattığı modern yaşam bedenin sahip olduğu güçlerin emek gücüne dönüştürülmesini ve üretim gücü olarak kullanılmasını aynı zamanda itaatkar ve uysal kılınmasını gerektirir. Disiplinci iktidar, itaatkar ve uysal kılınmayan bedenleri hapishanelere, akıl hastanelerine kapatır. Kapatılma mekanları modern toplumun normlarının dışında kalanların toplandığı yerlerdir; modern toplumun sınır çizgilerini çizer. Buralarda bio-iktidarın tahakküm ve hegemonya ilişkileri netleşir. Bu ilişki Foucaultcu anlamda iktidar ilişkisi değil, otoriteryen bir ilişkidir. Bio-iktidarın amacı, ayrımcılık ve toplumsal hiyerarşi yaratma değildir, üretim aracı olarak öznenin güçlendirilerek etkin kullanılması, örgütlenmesi ve denetlenmesidir. Foucault, Bioiktidarın işi itaatkar uyruklarla hükümdarın düşmanlarını ayıran çizgiyi çizmek değildir; normlar çerçevesinde dağıtımlar yapar. Yasanın silindiğini ya da adalet kurumlarının yok olmaya yüz tuttuğu söylemek istemiyorum; istediğim, yasanın gitgide daha fazla bir norm biçiminde işlediğini ve adalet kurumunun işlevleri özellikle düzenleyici olan aygıtlar (tıbbi, yönetsel, vb)evreniyle gittikçe daha çok bütünleştiğini belirtmek. Normalleştirici toplum, yaşamı merkez alan bir iktidar teknolojisinin tarihsel sonucudur der. Đktidar, bu süreçte ortaya çıkan ayrımcılığı hiyerarşiyi normalize eder. Bio-iktidar öznenin daha üretken olması için daha güçlü olmasını hedeflediğinden negatif olmaktan kaçınır, kurduğu birey 9

10 üzerinden işlediğinden bedensel şiddeti dışlar ve onları itaatkar kılabilmek için normalizasyon toplumu oluşturur, insanları normalleştiren, norma uymaya zorlayan bir toplum yaratır. Bio-iktidar kendi devamını sağlayabilmek için Foucault nun dispositif olarak adlandırdığı teknikler geliştirir. Dispositifler söylemler, kurumlar, mimari biçimler, düzenleyici kararlar, yasalar, idari tasarruflar; bilimsel felsefi, ahlaki önermelerde oluşan heterojen bütünler; bu söylemsel ve söylemsel olmayan ögeler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu sistemlerdir. Dispositif lerin işlevi temelde stratejiktir; yani güç ilişkilerini güdümlemek, belli bir yönde geliştirmek ya da önlerine geçmek, dengelemek, kullanmak işlevine sahiptirler. Dolayısıyla dispositifler her zaman bir iktidar oyunu içinde yer alırlar; ama aynı zamanda bu iktidardan doğmakla birlikte iktidarın kendisini koşullandıran bir bilginin sınırlarına bağlıdırlar. Foucault için bilgi bir iktidar türüdür; Gözetleme ve Cezalandırma adlı kitabında iktidar değişince bilginin de değiştiğini belirtir; devlet iktidarının diğer iktidar biçimlerinden türediğini söylemey kadar varmasak da, en azından bu iktidarlara dayandığı, devlet iktidarının var olmasını sağlayanın onlar olduğu söylenebilir. Đki cins arasında, yetişkinlerle çocuklar arasında, ailede, işyerlerinde, hastalarla sağlıklılar arasında, normallerle anormaller arasında var olan iktidar ilişkilerinin bütününün devlet iktidarından kaynaklandığı nasıl söylenebilir? Devlet iktidarı değiştirilmek isteniyorsa, toplum içinde işleyen çeşitli iktidar ilişkiler de değiştirilmelidi. (Foucault, 2005: 248).Bio-iktidar, Foucault un dispositiflerinden bir olan Epistemik Cemaat e ihtiyaç duyar. Epistemik, bilimsel ya da entellektüel normlar bilim adamlarının faaliyetine rehberlik eden paylaşılmış talimatlardır. Sınırlayıcıdırlar ve epistemik cemaatin varlığını sürdürmesi, üyelerinin bu normları içselleştirmiş olmalarına bağlıdır. Epistemik cemaat canlıdır, bilgi üretir, bio-iktidarın araçsal akıl aracılığı ile şiddet kullanmaksızın bedeni yönetmesini sağlar. Foucault iktidar ve bilgi arasındaki karşılıklı ilişkiyi özellikle vurgular çünkü iktidarın sürekliliği amaca yönelik olarak üretilen, yapılandırılan bilginin sürekliliği, geçerliliği ile sağlanır. Đktidarın işleyişi sürekli olarak bilgi yaratır ve aksi yönde, bilgi de iktidar etkilerine yol açar. Bio-iktidar, eylemle teorik bilgi arasındaki ilişkiyi açığa çıkarmaksızın deneyimler yaratır ve bireyi kendine bu deneyimlerin öznesi olarak tanıtır. Bireylere kendileriyle ilgili hakikatleri şiddet kullanmaksızın, söylem aracılığı ile dayatır, onu inşaa eder. Foucault bu noktada bireyi özne gibi algılayan, toplumsal etkileşim sürecinin üzerinde rasyonel birey kurgulamaz, bireyi temel bir çekirdek, ilkel bir atom, iktidarın etkisi altına aldığı ya da cezalandırdığı çoğul ve atıl bir şey olarak iktidarı da bireyleri böylece bastıran ya da parçalayan şey olarak düşünmemek gerekir der. Foucault nun amacı özneye dayatılan hakikatin, çizilen sınır çizgisinin, özne tarafından farkında olunarak, aşılması, sorgulanması ve açığa çıkarılması gereken referans noktası olarak algılanmasını sağlamaktır, onun amacı belli bir iktidar kurumunu eleştirmek, burjuva, elit veya marjinal bir sınıfa saldırmak değil iktidar biçimini açığa çıkarmaktır. Bu iktidar bireyi katogarize ederek, bireyselliğiyle belirleyerek, kimliğine bağlayarak ona hem kendisinin, hem de başkalarının onda tanımak zorunda olduğu bir hakikat yasası dayatarak doğrudan gündelik yaşamına müdahele eder. Bu bireyleri özne yapan bir iktidar 10

11 biçimidir. Özne sözcüğünün iki anlamı vardır; denetim ve bağımlılık yoluyla başkasına tâbi olan özne ve vicdan ya da özbilgi yoluyla kendi kimliğine bağlanmış olan özne. Sözcüğün her iki anlamı da boyun eğdiren ve tabi kılan bir iktidar biçimi telkin ediyor (Foucault, 2005: 63).Foucault, kendi kimliğine bağlanmış olan öznenin, Nietzsche nin üstinsanı gibi, kendi ahlaki değerlerine, etiğine sahip olmasını bekler. Özetle Foucault, Nietzsche nin söylemininin izinde günümüz iktidar ilişkilerini açığa çıkarmıştır. Foucault un çalışmaları, modern değerlerin, normların çözümlemesi aracılığıyla özgür düşünebilen üstinsana doğru atılmış bir adımdır. HAPĐSHANENĐN DOĞUŞU: TEMSĐL NESNESĐ OLARAK MAHKÛMUN BEDENĐ VE CEZA PRATĐKLERĐNDEKĐ DÖNÜŞÜM 18. ve 19. yüzyıl, cezaların suçlu bedenler üzerinde uyarlanmasında klasik uygulamaya oranla belirgin farklılıkların ortaya çıktığı bir dönem olmuştur. Modern dönem, suçlu bedene yönelik cezanın niteliğindeki dönüşümü ifade eden uygulamalar, fiziksel bünye üzerinde denenen eski acı çektirme tekniklerinden farklı bir yapı göstermekteydi. Şiddet uygulama nesnesi olarak mahkûmun bedenine yönelik acı çektirme pratiklerinde yaşanan dönüşüm, gözle görünür olmaktan uzaklaştırılmış, inceltilmiş ve teknikleştirilmiş yeni ve daha etkili bir başka pratiğe -modern iktidarın bio-siyasi yapısına işaret eder. Şiddet pratiğinin dönüşüme uğramış olması, klasik dönem ile modern dönem arasındaki farkın hukuk, yasa, suç ve adalet gibi olgulara bakışın değişmesiyle de paralellikler taşır. Örneğin, klasik çağ hukukunu çiğneyen herhangi bir yasa ihlali, doğrudan kralın kendisine karşı yapılmış kabul edilirdi. Çünkü klasik dönemde yasa gücünü kralın kendisinden almaktaydı, yasaya karşı gelmek doğrudan krala karşı gelmek demekti. Yasanın gücünü kralın kendisinden almış olmasıyla meydana gelen herhangi bir suça karşılık, kral adaleti sağlayan hakem olmaktan çok hasım rolündeydi. Nitekim kendisine doğrudan saldırı olarak kabul edilen suç edimi, kralın intikam alması ile karşılık buluyordu. Böylelikle bir biçimde düzeltilmeye çalışılan adalet, kralın kılıcına ihtiyaç duyularak korunmaya almıyordu. Adaletin kılıç zoruyla kendini gerçekleştirdiği bu rejim, bütün gücünü şiddet üretme kapasitesinden almaktaydı. "Adalet" hem meşruiyetini hem de gücünü gizemli bir biçimde bu şiddet kapasitesinden elde etmektedir. Hukukun suçlulara karşı cezalandırıcı bir ilke olarak ortaya çıkması, rejimin kendini ayakta tutmasını sağlayan biricik ilkeydi. Cezalandırmada gösterilecek en ufak kayıtsızlık adalete olan inancı zayıflatacağı gibi iktidarın gücünün yetkinliğine olan inancın kırılmasına yol açabilirdi. Böylece, klasik dönemdeki yönelim kralın en şiddetli biçimde düşmanını ortadan kaldırır gibi yok etmesinin de önünün açmıştır. 11

12 Bu yönelim kişi olarak mahkûmun tekil bedeninden başlayıp savaş meydanına kadar her tarafı kapsayacak bir bütünlükteydi. Tarihin ikna edici biricik aracı olarak şiddet, adaletin sesini duyurmakta gecikmemeliydi; aksi durumda yerini bir başka kurucu şiddetin adaletine terk etmek zorunda kalacaktı. Şiddet siyasal kurumların içinde hukuku uygulama biçimlerinden biri haline getirilirken, aynı zamanda bireyler arasındaki gündelik ilişkilerdeki adaletsizlikleri düzeltmede de ortaya çıkmaktadır.şiddet edimine bu biçimde başvurmak, yurttaşlar arasındaki adalet istemi adına yapılır genellikle. Bu da iktidarın özde ideal olarak temel bir hukuksal durum adına kullanıldığı kimi varsayımlara karşılık olarak gerçekleşir. Foucault'nun da işaret ettiği üzere, siyasal düşünce ve çözümleme alanında, iktidar kuramında hukuk ve şiddet, yasa ve yasa dişilik, istenç ve özgürlük, özellikle de devlet ve egemenlik sorununa verilen önem de bu noktadan kaynaklanmaktadır (Foucault, 1990: 89-90). Yasaya karşı gelen edim, klasik dönemde krala karşı gelme ile bir tutularak doğrudan suçlunun bedeninin ortadan kaldırılmasına veya büyük acıların yaşanmasına yol açmıştır. Modern döneme gelindiğinde, yasayı çiğneyen suç ediminin karşılığı olarak cezalandırmanın biçim ve nesnesinin değiştiğini görüyoruz. Klasik dönemdeki cezalandırıcı ilişkide yasayı temsil eden kralın bedenine karşılık suçlunun bedeni yer alır; modern döneme gelindiğinde ise yasayı temsil eden devletin soyut hukukî birliğine karşılık mahkûmun ele avuca gelmez ruhu yer almaktadır. Adaleti dağıtan ve uygulayan mekanizmanın kendisinde yaşanan dönüşüm ceza pratiğinin nesnesi olarak görülen failin bedeni yerine ruhunu koymuştur. Diyalektik bir belirlemeyle, adalet ve suç bu ikisini bir arada düşünmemizi sağlayan şiddet toptan bir dönüşüme uğramıştır. Şiddetin doğrudan fiziki niteliği ile ön plana çıktığı klasik döneme karşılık olarak modern dönem şiddetin görünür olmaktan uzaklaştırılmış inceltilmiş biyosiyasal perspektifini yerleşmiştir böylece. Ceza uygulamaları ile yok edilen veya parçalanan bedene yönelik şiddet pratiği, modern iktidarın ortaya çıkmasıyla kılık değiştirerek doğrudan fiziki olma özelliğini terk etmiştir. Başka deyişle, klasik dönem boyunca cezanın uygulanma nesnesinin ana hedefi beden iken, modern dönemde beden ana hedef olmaktan çıkmıştır. Ceza uygulamasının beden üzerinde seyirlik bir unsur olmaktan çıkması, yasal şiddet pratiklerinin yeni bir yöntem ve edime göre yeniden düzenlenmesini beraberinde getirmiştir. Halkta cezalandırma korkusunun tam. olarak uyandırılması için suçlunun cezası teşhir edilerek yerine getirilirdi (Foucault, 1979: 58). Bununla iktidar halka açık olarak şiddet uygulama tehdidini göstermiş oluyordu. Azap çektirmenin yanında kamuya açık teşhirin altında, Foucault bilgince bir reklâm ekonomisinin yattığını ifade eder. Ona göre, azap çektirme uygulamasında, yaratılan dehşet örnek oluşturmanın desteğiydi: fizik dehşet, ortak korku, mahkûmun bedenine basılan damga vb. gibi izleyicilerin hafızasına kazınması gereken imgeler. Bunun yerini modern dönemde ders, söylem, şifresi çözülebilen işaretler 12

13 almıştır. Böylece cezalandırma törenini ayakta tutacak olan artık hükümdarlığın dehşet verici ihyası değil de, kanunların bizzat kendileri okunarak suç belirli bir cezaya bağlanmış olmaktadır. Kamuya ait açık cezalandırmanın yerini, kanunun dolaysız yeniden şifreleme töreni geçmiştir Klasik dönem boyunca adalet, meydanlarda kılıcın gölgesinde infazları yerine getirmekteydi. Bu dönemin cezalandırma pratiklerindeki adaletin dağıtımı, mahkûmun bedenini ortadan kaldıran, parçalayan, sakat bırakan en nihayetinde kesip biçen uygulamaları, modern dönemde ortadan kalkar. Foucault'nun da belirttiği gibi, modern dönem infazın bürokrasinin içine dâhil olmasıyla adalet mekanizması da fiziksel şiddetle olan ilişkisinden kurtulmuş olmaktadır. Bu dönemde cezalandırmanın amacında büyük değişikler ortaya çıkar. Klasik dönemde ortadan kaldırılan beden yerini ruhu ıslah edici, "iyileştirme" tekniklerine bırakır. Modern dönemdeki ıslah edici ve "iyileştirici" uygulamalar, gelişen bürokrasinin kurumsal memurları olarak özellikle öne çıkan psikolog, psikiyatr ve ahlak ortopedistlerince gerçekleştirilmektedir (Foucault, 1979: 10). Eskiden mahkûmun bedenini seyirlik bir oyuna dönüştüren cezalandırma pratikleri, yeni süreçte bedenin tutuklanmasını ve ıslah edilmesini amaçlayarak bambaşka bir düzenleme retoriğine kavuşur. Modern dönemde cezalandırma sistemindeki bu dönüşüm, aynı zamanda suça karşı yasal şiddet uygulamasının ahlâkî bakımdan da yeni bir sürece girdiğini bize göstermektedir. Suçlunun bedenine uygulanan yasal şiddet, klasik dönemde ailesini ve çevrede oturan sakinleri de kapsayan seyirlik süreç uzun ve birçok ritüelin tamamlanmasıyla gerçekleşiyordu. Oysa modern dönemde suçlunun bedenine verilen ceza -kendine özgü bambaşka ritüellerle devam etse de- kısa bir an'a indirgenmiştir. Suçun bedene uygulanmasında yaşanan dönüşüm, ceza pratiğini uygulayan cellâdın rolünü de etkilemiştir. Suçluyla fiziksel bir temas kuran cellâdın yeri Foucault'nun da ifadesiyle- "özenli bir saatçi" den başka bir şey değildir. Klasik dönemin aksine modern dönemin hayatı kutsayan hukuk sayıltısı, suçun karşılığı olarak mahkûmu belirli haklara sahip bir "hukuk öznesi" olarak kabul edip yaşamını denetim ve gözetim altına alarak onu kapatır. Foucault'ya göre, modern kapatma pratiğiyle yeniden oluşturulmak istenilen şey, toplum sal antlaşmanın genel ilgi alanının içine alınmış olan hukuk öznesinden çok; boyun eğen özne, alışkanlıklara, kurallara, emirlere, etrafında ve üzerinde inşa edilen ve kendinde otomatik olarak işlemesine izin vermek zorunda olduğu bir otoriteye tabi kılınmış olan bireydi. Böylece yasa ihlaline tepki göstermenin, birbirinden iyice farklı iki biçimi söz konusudur: Toplumsal antlaşmanın hukuk öznesini yeniden oluşturmak veya herhangi bir iktidarın hem genel, hem de kılı kırk yaran biçimine tabi kılınmış bir itaat öznesi oluşturmak (Foucault, 1979: 129). Böylelikle, klasik dönemde doğrudan bedenle temas kuran yasal şiddet pratiğinin nesnesi olarak görülen mahkûmun bedenine uygulanan fizik şiddet, yerini ilke olarak hayatta bırakan daha etkili baskı teknikleriyle donanmış inceltilmiş şiddet pratiklerine bırakmış olur. 13

14 18. yüzyıldan bu yana cezalandırıcı iktidarın tarzı ve uygulamaları bakımından birbirinden oldukça farklı biçimleri karşımıza çıkmaktadır. Bir yanda eski monarşik hukuktan destek alarak işleyen iktidar; cezalandırma monarşik hukukta bir tür hükümdarlık töreni olarak gerçekleşiyordu, mahkûmun bedeni üzerinde uygulanan ayinsel damgaları kullanmakla; izleyenlerin gözleri önünde, kuralsız ve yoğun bir dehşet yaratarak hükümdarın bedenini mahkûmun parçalanan bedeni karşısında yasa üstü bir biçimde dayatmaktaydı. Ancak cezalandırmanın klasik biçiminin yerini alan yeni iktidar modelinde, her birey birer hukuk öznesi olarak kabul edilerek, damgalar değil de işaretler, şifrelenmiş birtakım söylem, bilgi, teknikler ve jestler devreye sokulmuştur. Böylelikle, iktidar ve bilgi birbirlerine tam da söylemsel bir düzen içinde eklemlenerek, çeşitli stratejiler dâhilinde işlerlik gösterebilecek çoğul söylemsel öğelere bölünürler. Yeni sürecin işleyişinde, cezalandırılan bireylerin baskı altına alınmasına, bedenin baskı kurumları aracılığıyla terbiye ve ıslah edilmesi amaçlanmıştır 4. Görülüyor ki, 18. yüzyılda başlayan ama 19. yüzyıldan bu yana hızlanan cezalandırmanın hedefinde artık, daha ince ama bütün toplumsal bünyeye yayılmış olan cezalandırıcı şiddetin yeni taktik ve tekniklerine tanıklık ediyoruz. Tanıklık ettiğimiz bu süreç, klasik iktidarın kendisinden bambaşka stratejilerle işleyen yeni bir cezalandırma ekonomisinin iktidarını bize gösterir. Bu ekonomide suç genelleşmiş bir biçime bürünmüştür. En küçük suç toplumun tümüne saldırı olarak yorumlanarak ceza genelleşmiş bir işleve dönüştürülmüştür. Klasik dönemde kralın bedenine saldırı olarak kabul edilen suç, modern dönemde devletin soyut birliğini temsil eden toplumsal beden imgesiyle yer değiştirmiştir. Böylelikle, cezalandırma iktidarı hükümdarın intikamından toplumun savunulmasına kaydırılmıştır. Suçlu, doğası gereği aşırı olan bir tehdidin elinden çekilip alınmıştır, ama şimdi neyin sınırlandıracağım görmenin mümkün olmadığı bir cezalandırmaya teslim edilmektedir (Foucault, 1979: 90). Şimdi, kralın iktidarından çok daha güçlü ve ele avuca sığmaz büyüklükte bir üst iktidarın doğuşu bütün haşmetiyle yükselmeye başlamıştır. Geçmişte, hükümdarın sınır bilmez şiddetine karşı, halk bir umut ilkesi beslemenin kaynağı olarak hep vardı, ancak yaşanan dönüşümle birlikte bu umut ilkesinin kendisi daha barbar olabilecek bir iktidar dişlisinin parçası konumuna gelmiştir Bedene yönelik müdahalede 19. yüzyılda bütünüyle fiziki şiddetin bir yana bırakıldığını ileri sürmek mümkün olmasa da, bir acı çektirme tekniği olarak ceza, temel olarak beden üzerinde odaklanmamaktadır. Modern dönemde cezanın temel nesnesi bir mala veya bir hakka yönelik hale gelmiştir. Fakat zorunlu çalışma ve hapis -tam bir özgürlükten mahrumiyet- gibi bir ceza, hiçbir zaman bizzat bedenin kendini hedefleyen ek bir ceza olmadan uygulanmamıştır: Temel olarak, hapishane fiili olarak en açık düzenleri itibariyle, her zaman belli bir fizik acıya yer vermiştir (Foucault, 1979: 16-17). Bu da gösteriyor ki, modern ceza sisteminde klasik dönemde bütün acımasızlığıyla varlığını sürdüren azap çektirme belirli bir ölçüde de olsa devam etmektedir. Ancak bu durum, bedene yönelik olmayan bir cezalandırma anlayışı tarafından giderek daha geniş ölçüde olmak üzere üstü örtülmektedir. Fakat bu durum uzun zaman bütüncül bir şekilde, miktara ilişkin bir olgu olarak algılanmıştır: daha az gaddarlık, daha az acı, daha fazla yumuşaklık, "insanlığa" 14

15 daha fazla saygı. Fiili durumda ise, bu dönüşümlere cezalandırma işleminin bizatihi nesnesinde meydana gelen bir kayma eşlik etmiştir. Bu süreç belki bir yoğunluk azalmasından kaynaklanıyor olabilir, ama kesinlikle bir amaç değişikliğini göstermektedir. O halde, cezalandırma pratiği en katı biçimleri itibariyle doğrudan bedene yönelmiyorsa, neye müdahale etmektedir? Foucault'ya göre sorunun yanıtı yine sorunun kendisinde verilmiştir. Mademki bedene değil, o halde ruha müdahale edilmelidir. Bedeni kudurtan kefaret cezasının yerine kalp, düşünce, irade, ruhsal durum üzerine derinlemesine etki eden bir ceza geçmiştir. Deyim yerindeyse, ceza bedenden çok ruha yönelik olacak şekilde yön değiştirmiştir (Foucault, 1979: 17). Bu durum adaletin fail üzerindeki müdahalesini ortadan kaldırırken onu diğer kapatma mekanizmalarının müdahalesine sevk edecek bir sürece iter. Deliliğin Tarihinde Foucault'nun sözünü ettiği gibi: kaçılması olanaksız teknenin içine hapsedilen deli, binlerce kolu olan nehre ve binlerce yolu olan denize, her şevin dışında olan büyük bir belirsizliğe teslim alınmıştır. Yolların en açık olanının ortasında esirdir: sonsuz dışsallığa sağlam bir biçimde zincirlenmiş olarak. Kapatılma ile birlikte deli, kendi gerçeğinden uzakta bir yere iktidarın beden ve ruh üzerindeki zorlayıcı hakikatinin şiddetine çağrılı olduğu yere taşınmaktadır böylece. Rasyonel düşünce, deliliği zihinsel bir hastalık olarak kabul ettiğinden; hukuk önünde suçlu olan deli cezalandırılmaktan çok "tedavi edilmeye ihtiyacı var" yönündeki sayıltıya dayanarak kapatmayı meşrulaştırır. Nitekim psikiyatrik aygıt, tedavi amacıyla belirli bir kapatmaya aldığı "suçlu veya hastayı" iyileştirmek için değil, belli bir insan kategorisi üzerinde belirli bir iktidarı işlenmek için kurulmuştur (Foucault, 2003: 49). Bu çerçevede, delinin kapatılması yetkisi tıbba bırakılmıştır; yalnızca o birini delilik âlemine sokabilir; yalnızca o normali meczuptan, suçluyu sorumsuz deliden ayırabilir. Oysa kapatma uygulaması tamamen başka bir tarza göre yapılanmıştır; hiçbir şekilde tıbbi bir karara göre düzenlememektedir. Başka bir bilinç alanına aittir. Suçlu deliyi bu kapatmanın içine alan kararı veren yargılama salt yasal bir karar olmaktan öteye gider; karar kendi içinde bir normallik değerlendirmesine giden teknik bir hükme varmaktadır: Deli, hukukî suçun öznesi olarak görülmediğinden hapishane yerine psikiyatrinin hapsedici pratiğine dâhil edilir. Modern ceza sisteminin bu yapısı, hukuk dışı karar mekanizmalarını işletmesi, yargılamanın sadece yasal bir cezalandırma olmasından kaçınmak içindir. Adli kararın temelinde her ne kadar bir suç unsuru olsa da cezalandırmanın nesnesine paralel olarak amacında da bir değişiklik söz konusudur. Eski cezalandırma sürecinde bedenin ötesine gidemeyen karar, suçun karşılığı olarak bedene etki edecek bir kararla yargılarken; modern yargılama bedenin ötesine de giderek ruhu ele alır. Böylelikle, yeni yargılama sistemi cezalandırmanın yanına tedaviyi de ekler. Öyle ki, bazen tedavinin kendisi bir tür cezalandırmaya dönüşebiliyordu. Tedavinin devreye 15

16 girmesi ve hukuksal olmayan uzmanlık alanlarının yargının karar sürecine dâhil olması ile birlikte ceza adaletine başka unsurlar eklenmiştir. Bunun sonucunda cezaların uygulama noktalarının kaymasını saptamak mümkün hale gelmiştir. Bu kaymanın da etkisiyle yeni bir nesneler alanı ile yeni bir hakikat rejimi ve ceza adaletinde şimdiye dek hiç görülmemiş bir sürü rol ortaya çıkmıştır (Foucault, 1979: 22). Özetle, klasik dönem ve modern dönem temel olarak suçlunun bedenine yaklaşım biçimleriyle belirgin bir farklılığa sahiptir. Đki dönemi birbirinden ayıran iki farklı nesnelleştirme hattının birisinde suçluyu "öte tarafa" gönderen hat, diğer tarafta ise suçluluğu hesaplayıp denetleyerek hayatta tutmaya çalışan bir ceza ekonomisi hattı söz konusudur. Cezalandırmaya yönelik bu yeni siyasetin adı biyosiyasettir. Biyosiyasetin ortaya çıkmasıyla birlikte, siyasal alan benzeri görülmemiş biçimde şiddetin rasyonel örgütlenmeler (kurumlar) aracılığıyla içselleştirilmesine sahne olmuştur. Her ne kadar, cezalandırma erki şiddetin bu türden rasyonel örgütlenmeler içindeki dayanaklarını şiddet olarak değil de "cezalandırma", "güç kullanma", "düzenleme", "düzeltme", "tedavi", "iyileştirme" vb. meşruluk noktaları ve kurallarının içine yerleştirse de, şiddet olgusu belirli "hukukî-bilimsel" ölçeklerin arkasına yaslanarak geçiştirilmeye, göz ardı edilerek gizlenmeye çalışılıyordu. 16

17 KAYNAKÇA: Connor, Steven (2001), Post-modernist Kültür, çev. Doğan Şahiner, Đstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık. Ercan, Fuat (2003), Gelişme Yazını, Eleştiriler ve Yeni perspektifler. Foucault, Michel. (1979), Discipline and Punish -The Birth of the Prison, Çev: Alan Sheridan, New York: Vintage Books, A Division of Random House. Foucault, Michel (1994), Cinselliğin Tarihi 1, çev. Hülya Tufan, Đstanbul: Alfa Yayınları. Foucault, Michel. (1990), The History of Sexuality-Volume 1, Çev: Robert Hurley, New York: Vintage Books, A Division of Random House. Foucault, Michel (2000), Özne ve Đktidar, çev. Işık Ergüden, Osman Akınhay, Đstanbul: Ayrıntı Yayınları. Foucault, Michel (2003), Đktidarın Gözü, çev. Işık Ergüden, Đstanbul: Ayrıntı Yayınları. Foucault, Michel (2004), Felsefe Sahnesi, çev. Işık Ergüden, Đstanbul: Ayrıntı Yayınları. Foucault, Michel (2005), Büyük Kapatılma, çev. Işık Ergüden, Osman Akınhay, Đstanbul: Ayrıntı Yayınları. Sarup, Madan (2004), Perspektivizm ve Yorumcu Pluralizm, Đnsan Bilimlerine Prolegomena, der. ve çev. Hüsamettin Arslan, Đstanbul: Paradigma Yayınları. Urhan, Veli (2000), Michel Foucault ve Arkeolojik Çözümleme, Đstanbul: Paradigma Yayınları. Foucault, Michel. (2001), Madness and Civilization -A History of Insanity in the Age of Reason, Çev: Richard Howard, London & New York: Routledge. Michel Foucault, foucault-fuko-kimdir-hayati.html ( ). Michel Foucault, ( ). 17