DOĞAL SİSTEMLER 3. ÜN TE

Transkript

1 1. DOĞAL SİSTEMLER 3. ÜN TE 11

2 1. ÜNİTE Doğal Sistemler Mantodan kaynağını alan mağma yeryüzünde katılaşarak dış püskürük kayaçları oluşturur.

3 1. Topoğrafya ve Kayaçlar KAYAÇLAR YERKABUĞUNUN MALZEMESİ Bir nehir kenarında gezerken çakılların renk ve biçim bakımından birbirlerinden farklı olduğunu görürüz. Bu durum bize, kayaçların farklı ortamlarda oluştuğunu gösterir. Örneğin bazı kayaçlar göl ve deniz içerisinde çökelerek oluşurken, bazıları mağmanın hızlı bir şekilde soğumasıyla oluşmaktadır. Akarsu kenarında yer alan çakıllara bir örnek İnsanlar ilk çağlardan beri bu kayaçları kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kaçak ya da mesken yapımı gibi farklı alanlarda kullanmışlardır. Bugün de kayaçlardan çeşitli amaçlarla yararlanılmaktadır. İlk insanların çakmaktaşı ve obsidiyenden yaptığı taş aletler Yerkürenin en dışında bulunan yerkabuğu çeşitli mineraller ve kayaçlardan oluşur. Yeryüzünde yaşam yerkabuğu üzerinde olduğundan coğrafyacılar katı yerkabuğunu incelerler. Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve buzullar aşındırma ve biriktirme yoluyla yeryüzündeki kayaçları şekillendirmektedir. 1. Kayaçların Yer Şekillerine Etkileri Yer şekillerinin gelişimi üzerinde kayaçlar önemli bir faktördür. Bir kayaç ne kadar sertse, aşınmaya karşı o kadar dirençlidir. Örneğin bazalt ya da granit gibi dirençli kayalar üzerinde 131. KONU Topoğrafya ve Kayaçlar

4 daha sarp yer şekilleri gelişirken, kumtaşı ve marn gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık yer şekiller oluşmaktadır. Aşağıdaki tabloda yerkabuğunun bileşimini oluşturan elementlerin ağırlıklarının oranları verilmiştir. Yerkabuğunun ağırlığının dörtte üçünü oksijen ve silisyum oluşturur. Tepelik Alan Sýrt Vadi Daðlýk Alan MİKTARI MİNERAL Oksijen Silisyum 8,1 Alüminyum 5 Demir Kiltaþý Kuvarsit Mermer Gnays ve Þist 3,6 2,8 Kalsiyum Sodyum Kayaçların direnç durumu üzerinde gelişen yer şekillerini etkilemektedir. Vadi kenarlarında dirençli kayaçların bulunduğu yerlerde daha dik yamaçlar görülürken, yumuşak kayaçların bulunduğu yerlerde daha eğimli yamaçlara rastlanır. Geçirimli kayaçlar suyun içine sızmasına imkân verir. Geçirimsiz kayaçlarsa suyun sızmasını engellediğinden bu kayaçların bulunduğu yerlerde yüzeysel akış oldukça fazladır. Kireçtaşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu sahalarda, yeraltı sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir. Kayaçların aşınmaya karşı gösterdikleri direnç, dış kuvvetlerin şekillendirme hızını etkiler. 2,6 2,1 0,8 Potasyum Magnezyum Diğerleri Yerkabuğunda yer alan elementlerin ağırlıklarının % olarak oranları Alüminyum ve demir gibi metallerin sanayinin ve medeniyetin gelişmesinde önemli bir rolü vardır. Yerkabuğu içinde daha az oranda bulunan kalsiyum, sodyum, potasyum ile magnezyum bitki besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı için çok önemlidir. Buna göre, dış kuvvetlerden biri olan akarsular aşağıdaki kayaçlardan hangisini daha kolay aşındırır? A) Granit B) Mermer C) Tüf D) Bazalt E) Andezit 1. ÜNİTE Doğal Sistemler Mağmanın katılaşmasıyla oluşan granit, bazalt ve andezit ile başkalaşım kayaçlarından biri olan mermer akarsu aşındırmasına karşı dirençliyken, tüfler yumuşak oldukları için çok kolay aşınıma uğrarlar. Cevap: C Bir demir-çelik fabrikası 3. Kayaçlar ve Mineraller Yerkabuğunda bulunan elementler bir araya gelerek mineralleri oluşturur. Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar ortaya çıkar. Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin birleşmesiyle oluşur. Örnek olarak granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır. 14 Volkanik kayaçlar aşınıma karşı daha dirençlidir. (Konya - Karapınar) 2. Yerkabuğunun Bileşimi Dünya nın en dışında yer alan tabaka olan yerkabuğu, kıtaları ve okyanus tabanlarını oluşturur. Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki suyun ve atmosferdeki gazların kaynağı yerkabuğudur. Kırmızı granit

5 Bununla birlikte yalnızca bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır. Kalker, sadece kalsiyum karbonat (CaCO 3 ) mineralinden oluşmaktadır. Yerkabuğunu oluşturan kayaçlar, üç ana kategoride incelenir: Püskürük kayaçlar, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçları. PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR? Püskürük kayaçlar mantodan gelen, yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki mağmanın, yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşur. Mağma soğurken genellikle çeşitli kristaller meydana getirir. Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre iç püskürükler ve dış püskürükler olarak ikiye ayrılır: Kalker (kireçtaşı) Yerkabuğundaki kayaçların birçoğu milyonlarca yılı kapsayan süreçlerle oluşmuştur. Ancak, volkanik sahalarda püskürerek yeryüzüne çıkan lavlar, atmosferle temas ederek kısa sürede katılaşıp püskürük kayaçları oluşturur. Volkanlardan çıkan lavlar 1. İç Püskürük Kayaçlar Hava ile temas ederek katılaşan bazalt lavı Yüzeye çýkmýþ granit Granit İç püskürük kayaçlar, mağmanın yerkabuğunun derinliklerinde soğumasıyla oluşmaktadır. Granit, diyorit, siyenit ve gabro bunların başlıca örnekleridir. Granit, içlerinde en yaygın olanıdır. Kýtasal Kabuk Bazalt platosu Maðma 151. KONU Topoğrafya ve Kayaçlar İç püskürük kayaçlardan granit yavaş yavaş soğumaya bağlı olarak iritaneler geliştirirken, dış püskürük kayaçlardan olan bazalt hızlı soğumaya bağlı olarak ince taneli yapıya sahiptir.

6 Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan mağma iri kristaller geliştirir. Elinize bir granit aldığınızda onu oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt edebilirsiniz. Kurak iklim bölgelerinde dirençli bir kayaç olan granitler, nemli iklim bölgelerinde su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar. Granitler üzerinde kimyasal ayrışmaya bağlı olarak gelişen yer şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Yardang B) Tor topografyası C) Mağara D) Kırgıbayır E) Peneplen Graniti oluşturan mineraller gözle ayırt edilebilir. İç püskürükler yerkabuğunun 2 km den daha derin kısımlarında oluşmaktadır. Günümüzde, üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkmasıyla, iç püskürükler yeryüzünde görülebilmektedir. Sertgen Yardanglar kurak bölgelerde farklı dirençteki kayaçların ayrışmasıyla, mağaralar kireçtaşının kimyasal çözülmeye uğramasıyla, kırgıbayır miller, killer ve tüflerin akarsular tarafından ayrıştırılmasıyla ve peneplen geniş bir alanın milyonlarca yıl süren aşınımına bağlı olarak oluşur. Tor topografyası ise granitlerin aşınması sonucunda oluşmaktadır. Cevap: B 2. Dış Püskürük Kayaçlar Dış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan mağmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğumasıyla oluşmaktadır. Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlardır. Ayrıca volkan camı (obsidyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde mağmanın soğumasıyla oluşur. 1. ÜNİTE Doğal Sistemler 16 Batolit İç püskürükler yerin derinliklerinde mağmanın soğumasıyla oluşur. Asit bileşimli iç püskürük bir kayaç olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri gelişir. Kurak iklim bölgelerinde dirençli bir kayaç olan granitler, nemli iklim bölgelerinde zayıf kayaç niteliği gösterir. Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar suyla temas edince kolayca çözünmeye uğrar. Granitler üzerinde, nemli iklim bölgelerinde tor topografyası adı verilen yer şekilleri gelişir. Tor topografyasına İskoçya nın kuzeyinde yaygın olarak rastlanır. Türkiye de Aydın Çine vadisinde de tor topografyası bulunmaktadır. Granitler üzerinde gelişen tor topoğrafyası Dış püskürük kayaçlar mağmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğumasına bağlı olarak ince kristallidir. Örneğin, bir bazalt veya andeziti elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz zordur; ya da obsidyen çok hızlı bir şekilde soğuduğu için kristal yapısı gelişetirememiş ve camsı bir doku kazanmıştır. Camsı bir kayaç olan obsidyen Dış püskürük kayaçların en yaygın rastlanan örneği bazaltlardır. Bazaltlar soğurken bazen altıgen sütunlar oluşturur. Bu bazalt sütunlarına Zigana Geçidi nin Trabzon tarafına çıkışında rastlanabilir. Bazalt, içerisinde silisyum oranı az olan bazik mağma akıcı olduğundan yassı topografyalar oluşturur. Hindistan daki Dekkan Platosu ve Doğu Anadolu daki platolar genellikle bazalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır.

7 olarak bulunur. Burada yer alan Erciyes ve Hasandağı ndan çıkan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur. Bazalt sütunları Andezit ve riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit mağma yapışkan özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluştururlar. Örneğin dik yamaçlı volkan konileri genellikle asit mağmadan oluşur. Ürgüp-Göreme çevresinde yer alan Üç Güzeller adlı peribacaları 3. Püskürük Kayaçlarının Kullanımı Püskürük kayaçların birçok çeşidi sert, yoğun ve dayanıklı olduğundan eski devirlerde insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında püskürük kayaçlar kullanılmıştır. Bugün de özellikle iç püskürük kayaçlar, işlendikten sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir. Ayrıca süngertaşı hafif olduğundan, perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Asit lavlardan olan riyolitler dik yamaçlar oluşturur. Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir. Bu kayaçlar içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençlidir. Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda, akarsular ve sel sularının aşındırması sonucunda peribacaları oluşmaktadır. I. Bazalt II. Granit III. Andezit IV. Siyenit Yukarıda verilen kayaçlardan hangileri dış püskürük kayaçlar grubunda yer alır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Granit ve siyenit mağmanın yer kabuğunun içinde soğumasına bağlı olarak oluşurken, bazalt ve andezit yeryüzünde soğuması ile oluşur. Cevap: B Obsidyenden yapılmış bir ok ucu TORTUL KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR? Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip edilmektedir. Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan bu kayaç kırıntılarının taşınması olayıdır KONU Topoğrafya ve Kayaçlar Peribacalarının en gelişmiş örnekleri Türkiye de, İç Anadolu daki Ürgüp, Göreme, Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın Akarsular taşıdıkları unsurları tortullanma havzalarında biriktirirler.

8 Kayaç parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr, gücünün tükendiği yerde bu tortulları biriktirmeye başlar. Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları göl ya da denizlere ulaştırır. Tortular taşınıp biriktirildikten sonra, çimentolaşma süreçleriyle tortul kayaçlar meydana gelmektedir. Farklı jeolojik dönemlerde yaşayan canlıların fosillerinden yararlanarak tortul kayaçlarda yaşlandırma yapılabilmektedir. Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık sürelerde üzerlerine gelen diğer tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışır. Üst üste biriken tortullar yeni tabakalar oluşturur ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu artırır. Dış kuvvetler tarafından taşınan unsurlar tortullanma havzalarında taşlaşarak tortul kayaçları oluştururlar. Tortulanmada kayaç parçalarının yanında, kavkılar, kabuklar, bitki artıkları ve diğer canlı artıkları da birikmektedir. Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri oluşturur. Yeni biriken tortul tabakalar altta kalanları sıkıştırırlar. Tortulanma alanlarında yoğunlaşmayla birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan mineraller tortulların arasına sızar. Çimentolaşma, suda çözünmüş olan minerallerin, tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması sürecidir. 1. ÜNİTE Doğal Sistemler Tortullar kayaçlar arasında kalan bir balık fosili Akarsular ve rüzgârlar tarafýndan taþýnan parçacýklar Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandırılır. Kırıntılı, organik ve kimyasal olmak üzere üç ana tortul kayaç grubu vardır. Bu tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur. 1. Kırıntılı Tortul Kayaçlar Kırıntılı tortul kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle taşınan kayaç parçalarının bir araya gelerek çimentolaşması sonucunda oluşur. Tortullar arasına giren çimento killi ya da kireçlidir. Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kiltaşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kumtaşı, çakılların taşlaşmasıyla da çakıltaşı (konglomera) oluşur. Tortul parçalarý Çimento malzemesi Gevþek birikmiþ tortullar 18 Biriken tortul parçalarý Yoðun birikmiþ tortullar Tortul kayaçların oluşumu

9 Mercanlar su sıcaklığının 20 C nin üzerinde olduğu sığ ve berrak denizlerde yaşayan canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır. Tebeşirse, mikroskobik deniz hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş, dayanıksız bir kayaçtır. Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınma sonucu kolaylıkla parçalanırlar. Çakıltaşı ve kiltaşı Aşağıdakilerden hangisi tortul kayaçların özelliklerinden biri değildir? A) İçlerinde fosillere rastlanır. B) Genellikle tabakalı yapı gösterirler. C) Dış kuvvetlerin etkisiyle oluşurlar. D) Oluştukları alanların sıcaklık değerleri yüksektir. E) Göl ya da deniz tabanlarında birikerek oluşurlar. Fosiller yaygın olarak tortul kayaçlar içerisinde oluşurlar. Oluştukları alanlarda genellikle tabakalı bir yapı gösterirler. Dış kuvvetler tarafından taşınan unsurların birikmesiyle oluşurlar. Taşınan malzemeler göl, deniz ya da çukur alanlarda birikirler. Ancak tortul kayaçların iklim üzerinde bir etkisi yoktur. Cevap: D Mercan 3. Kimyasal Tortul Kayaçlar Kimyasal tortul kayaçlar suyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşur. Kireçtaşı; göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesinin sonucu oluşur. Kimyasal tortullardan jips, anhidrit ve kayatuzu evaporit havzalarında, kurak iklim şartları altında suların uzun yıllar buharlaşmasıyla oluşur. 2. Organik Tortul Kayaçlar Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle oluşur. Bunların en çok bilinen örnekleri taşkömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır. Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturur. Kömürlerden antrasit en eski olanıdır. Paleozoik sonlarında taşkömürü, Tersiyer de linyit, Kuvaterner de ise turba oluşmuştur. Eskiden yeniye doğru kömür türlerinin içerisindeki karbon oranı azalır. Anhidrit 191. KONU Topoğrafya ve Kayaçlar Paleozoik te oluşan taşkömürü Kayatuzu

10 Kimyasal tortul kayaçlar suyla temas edince kolayca çözünür. Bundan dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu sahalarda lapya, dolin, obruk, uvala ve polye gibi karstik şekiller oluşmuştur. Kireçtaşlarından oluştuğu ve Akdeniz iklim bölgesinde yer alan bir arazi için aşağıdakilerden hangisi kesin olarak söylenebilir? Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaçların değişime uğramasına metamorfizma denir. Meta değişim; morf şekil anlamına gelir. Bir kayaç metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği değişir. Başkalaşım kayaçları, tortul ya da volkanik kayaçların metamorfizma geçirmesi sonucunda oluşur. Yerkabuğundaki hareketler sonucunda bir kayaç derinlere doğru inebilir. Derine inildikçe, mantodan gelen ısı ve maruz kalınan büyük basınç kayaçların başkalaşmasına neden olur. A) Fiziksel parçalanma yaygın olarak görülür. B) Gür ormanlar görülür. C) Karstik şekiller oluşmuştur. D) Şiddetli depremler yaşanır. Yüksek Basýnç E) Akarsuların rejimleri düzenlidir. Kimyasal tortul kayaçlar arasında yer alan kireçtaşları üzerinde sıcak ve nemli iklim şartları altında karstik şekiller gelişir. Cevap: C Karstik şekiller özellikle saf ve kalın kireçtaşları üzerinde daha iyi gelişme gösterir. Jips, anhidrit ve kayatuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise kolayca tahrip olmaktadır. M e t a m or f i z ma y a u ð Yüksek Sýcaklýk r a y a n Metamorfik kayaçların oluşumu Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaçların mineralleri ince tabakalar halinde dizilerek yapraklı bir yapı kazanır. Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır. Metamorfizma sonucu oluşan şist, gnays ve arduaz yapraklı bir yapı kazanır. k u þ a k 1. ÜNİTE Doğal Sistemler Karapınar yakınlarındaki Yarımoğlu obruğu 4. Tortul Kayaçların Kullanımı Kumtaşı ve kireçtaşı yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır. Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılır. Ayrıca, kireçtaşı, kiltaşı çimento; jips alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır. Kömür ise ısıtma amaçlı kullanılır. Şist Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kalker) mermere, kiltaşı killişiste, granit gnaysa, kumtaşı kuvarsite ve taşkömürü ise elmasa dönüşmektedir. 20 BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR? Çorum-Osmancık taki bir mermer ocağı

11 Katılaşım ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesi ile başkalaşım kayaçları oluşur. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi başkalaşmaya uğramıştır? A) Dolomit B) Andezit C) Gnays D) Kumtaşı E) Riyolit Dolomit ve kumtaşı tortul kayaçlar yer alırken, andezit ve riyolit katılaşım kayaçları arasında yer alır. Ancak gnays, granitin yüksek basınç ve sıcaklık altında başkalaşmasıyla oluşur. Cevap: C KAYAÇ DÖNGÜSÜ Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf kayaç birbirlerine dönüşmektedir. Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek eriyip mağma haline gelir. Sonra bu mağma, yerkabuğu içinde veya yeryüzüne çıkıp soğuyarak püskürük kayaçları oluşturur. Çözülme ve erozyonla yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul kayaçları oluşturur. Tortul ya da püskürük kayaçlar da yüksek basınç ve sıcaklığın etkisiyle başkalaşım kayaçlarına dönüşmektedir. Çözülme ve erozyon Karalar ve denizler üzerinde birikme Başkalaşım Kayaçlarının Kullanımı Mermer ve şist en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır. Mermer çok sayıda mimarın ve heykeltıraşın eserlerinde tercih etmiş olduuğu malzemedir. Hindistan ın Agra kentindeki, sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal buna bir örnektir. Yükselme KATILAÞIM KAYALARI Yükselme Yükselme TORTUL Sýkýþma ve taþlaþma TORTUL KAYALARI Sýcaklýk ve basýnç Sýcaklýk ve basýnç Soðuma BAÞKALAÞIM KAYALARI Hindistan ın Agra kentindeki Taç Mahal Yapraklı bir yapıda olması nedeniyle şist zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak kullanılmaktadır. Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renkleri olan şistlerin binalarda dekor malzemesi olarak kullanıldığı da olur. Kalker Konglomera Mermer Bazalt Yukarıda kayaçlar arasında, aşağıdaki türlerden hangisi bulunmaz? A) İç püskürük B) Kimyasal tortul C) Başkalaşım D) Mekanik tortul E) Dış püskürük Kimyasal tortul kayaçlar arasında yer alan kireçtaşları üzerinde sıcak ve nemli iklim şartları altında karstik şekiller gelişir. Cevap: A MAÐMA Erime Kayaç döngüsü Aşağıda verilen kayaç ve oluşum şekli eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) Andezit - Dış Püskürük B) Jips - Kimyasal Tortul C) Mermer - Başkalaşım D) Kumtaşı - Mekanik Tortul E) Gnays - İç Püskürük Andezit, dış püskürük; jips, kimyasal tortul; mermer, başkalaşı ve kumtaşı mekanik tortul kayaçlar arasında yer alır. Ancak gnays iç püskürük değil, granitin başkalaşması ile oluşmuştur. Cevap: E 211. KONU Topoğrafya ve Kayaçlar

12 1. Kayaçlar oluşum şekillerine göre üç gruba ayrılır. Mağmanın katılaşmasıyla püskürük kayaçlar, yeryüzündeki tortulların bir çimentoyla birleşmesiyle tortul kayaçlar, tortul ya da püskürük kayaçların yüksek basınç ve sıcaklık altında değişmesiyle başkalaşım kayaçları oluşur. Etkinlik Aşağıda verilen kayaç türlerinin hangi kayaç grubuna ait olduğunu, numaralarını örnekteki gibi yazarak gösteriniz. Kayaç Türleri 1. Bazalt 6. Kumtaşı 11. Andezit 16. Gabro 2. Çakıltaşı 7. Volkanik tüf 12. Kireçtaşı 17. Dolomit 3. Mermer 8. Gnays 13. Şist 18. Granit 4. Volkan camı 9. Diorit 14. Mercan 19. Kuvarsit 5. Kaya tuzu 10. Elmas 15. Riyolit 20. Kiltaşı Kayaç Gurupları Püskürük Kayaçlar Tortul Kayaçlar Başkalaşım Kayaçlar Doğal Sistemler 3 2. Etkinlik Aşağıda kayaç döngüsü şamatize edilmiştir. Bu döngüde yaşanan süreçler için anahtar kelimeler numaralandırılarak verilmiştir. Bu numaraları uygun yerlere yazarak kayaç döngüsünü tamamlayınız. 1. ÜNİTE 1. Erime 2. Sıcaklık ve Basınç 3. Soğuma 4. Yükselme Sıkışma ve Taşlaşma 6. Birikme

13 Etkinlik Aşağıdaki resimlerde gösterilen yer şekillerinin oluşumunda etkili olan kayaçların isimlerini resmin altındaki kutucuğa yazınız KONU 1. Topoğrafya ve Kayaçlar

14 4. Etkinlik Aşağıdaki tabloda verilen kayaç özelliklerinin hangi kayaç grubuna ait olduklarını örnekte olduğu gibi işaretleyerek gösteriniz. (Bir özellik birden fazla kayaç grubuna ait olabilir.) 1. ÜNİTE Doğal Sistemler KAYAÇLARA AİT ÖZELLİKLER Aşınmaya karşı en dirençli kayaç grubudur. 2. Yerin iç yapısı ve oluşumu hakkında bilgi verir. 3. Volkanik arazilerde rastlanır. 4. Yüksek sıcaklık ve basıncın etkisi sonucu oluşur. 5. Kayaç grupları içinde ilk olarak ortaya çıkmıştır. 6. Bir ya da birden fazla mineralden oluşabilir. 7. İçinde oluştuğu döneme ait fosilleri bünyesinde barındırabilir. 8. Tabakalı bir yapı gösterirler. 9. Deniz, göl ya da akarsu yatağı gibi çukur olanlarda yaygındır. 10. Yaygın oldukları arazilerde yüksek ve belirgin yer şekilleri oluşur. 11. İri ya da küçük kristal yapıya sahip olabilirler. 12. Kırılma ve kıvrılmayla oluşan dağlık bölgelerde yaygın şekilde bulunur. PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR 3 TORTUL KAYAÇLAR BAŞKALAŞIM KAYAÇLAR

15 5. Etkinlik Sınıf içi okuma etkinliği TAŞLARLA YAPILAN MÜLAKAT Şurada oturan oğlu ORGANİK TORTULDA tıpkı babası sanki fosil bahçeleri mübarek biriktir biriktir nereye kadar, bitkileri biriktirip KÖMÜR yapar, Hayvanların artıklarını biriktirir PETROL yapar Mercanları biriktirir MERCAN KAYALIĞI oluşturur. Tek hücreli derin deniz canlısı olan Globugerina TEBEŞİR halini almıştır. Şu oturan FİZİKSEL TORTUL bunun da işi gücü kum çakıl kil gibi malzemeleri biriktirip bunları yapıştırarak kumtaşı, kiltaşı, çakıltaşı gibi yeni taşlar yapıp akarsu göl dere kenarlarında oturmaktır. (KONGLOMERA, ÇAKILTAŞI, KUM TAŞI, KİL TAŞI) Şu oturan KİMYASAL TORTUL suda KİREÇ, ALÇI, JİPS gibi taşları eritir. Sonra suyu buharlaştırır yeni taşlar yeni şekiller meydana getirir. Hatta Pamukkale deki TRAVERTENLERİ, Mağara bulunan SARKIT, DİKİT ve SÜTUNLARI hep torunum yapmış adlandırmıştır. 3. Çocuğum BAŞKALAŞIM TAŞLAR Bu çocuğum hayatın çilesini en çok çekenler. Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak halden hale geçmek zorunda kalmıştır. Çocukları da şimdi aynı kaderi paylaşıyor. Bak şu oturan yere serilmiş olan MERMER. Aslı KALKERDİR ama ne yapsın değişti, Şu mutfaktaki GNAYS bununda aslı GRANİT Şu parlak çocuk KUVARSİT bununda aslı KUMTAŞI Şu göz kamaştırıcı çocuk ELMAS, Bunda işler de bir karışıklık oldu galiba Simsiyah KÖMÜR idi böyle oldu Ya gazeteci sen şu çocuklarımın birer resmini çek bu çocuklar senin her tarafta karşına çıkarlar; Bazen bir takımda Bazen kaldırımda Bazen parmakta tek taş, Bazen boyunda süs taş, Bazen hastalıkta şifa taş, Bazen sabırsızlandığında sabır taşı, Sobanda, kasanda Bazen mutfağın tezgâhında, merdivende, Bazen bir deniz kenarında avuçlarında çakıl taşı, Ve bazen son yolculuğunda mezar taşı Yahya Çiğ Kırıkhan Anadolu Öğretmen Lisesi - HATAY 1. KONU Gazeteci : İyi günler Adınız Taş Baba: Kaya TAŞLAR Gazeteci : Maşallah aileniz baya kalabalık ailenizle ilgilenen biri var mı? Taş Baba: Evet var bizimle ilgilenen litoloji bilimidir. Gazeteci : Çocukların adları nedir? Biraz da onları tanıyalım? Taş Baba: Sen nasıl gazetecisin beni tanımadan onları tanımaya kalkışıyorsun. Gazeteci : Özür dilerim efendim Taş Baba: Bak sana kendimi tanıtayım. Ben yumuşak bir hamurdan oluşan her yanı farklı özellikte olan bir yapıya sahipken zaman içinde gördüğüm baskılar beni katılaştırdı ve gördüğün gibi her yanı taş gibi bir vücuda sahip oldum. Yanımda oturan Mağma hatun, bütün taşların anasıdır. MAĞMA HATUN: Ben akışkan bir yapıya sahibim. Bütün taşlar benim evlatlarımdır. Onların her birine farklı karakter ve özellik aşıladım. Terbiyelerini daha çok babalarından ziyade ben vermeye çalıştım. Taş Baba: Şu yanımda oturanların farklı olduğuna bakma bir kısmı herhalde analarına çekmiş. Şu parlak olanlar tabii ki bana Gazeteci : Allah bağışlasın Taş Baba: Bak gazeteci efendi çocuklarımı sana tanıtmamın ne faydası olacak bilmiyom emme yine tanıtam belkim meşur olurlar Bu en büyük ve en önce olan çocuğum: PÜSKÜRÜK TAŞLAR Bu Çocuklarım Mağma hatundan olma iki kardeştirler. Şu açık renkli iri gözlü (kristalli) sert yapılı olan çocuğun adı İÇ PÜSKÜRÜK şurada oturanlarda çocukları; GRANİT, SİYENİT, GABRO, DİORİT Bu graniti dış kuvvetler çok hırpaladığından bazı yerlerde buna TOR da denir. Ayrıca granit mutfakların vazgeçilmezidir. Şu koyu renkli küçük gözlü olanın adı da DIŞ PÜSKÜRÜK şu oturanlarda çocukları ANDEZİT, BAZALT, OBSİDYEN, TÜF, SÜNGERTAŞI, PERLİT. Andezit ve Bazalt çok dayanıklı olduklarından her işte kullanabilirsin kaldırımlara yatırsan bile bir şey olmaz bunlara 2. Çocuğum Bana dış kuvvetlerin hediyesi yani bir nevi evlatlıklarım TORTUL TAŞLAR Bu çocuğun aklı fikri tarih en büyük özelliği geçmişten bilgi vermek ve bir şeyler biriktirmek ceplerini karıştır içinden bitki hayvan fosilleri çıkar. Topoğrafya ve Kayaçlar Sahne: Bir ev ortamı gazeteci kapıyı çalarak içeri girer. Evde büyükbaba ve çocuklar ve torunları vardır. 25

16 ÜNİTE Doğal Sistemler SOLDAN SAĞA 3. Granitler üzerinde gelişen yer şekillerinin adı 5. Yeryüzünden aşınan malzemelerin çimentolaşmasıyla oluşan kayaçlar 9. Magmanın yerin derinliklerinde yavaş yavaş soğumasıyla oluşan kayaç gurubu 12. Kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmeye uğraması olayı 13. Asit bileşimli bir iç püskürük kayaç 14. Sular içerisinde eriyik halde bulunan minerallerin birikmesiyle oluşan kayaç gurubu YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Dış püskürüklerin en yaygın rastlanan türü 2. Elementlerin katı halde bir araya gelmesiyle ortaya çıkan madde 4. Magmanın çok hızlı soğuma sonucunda oluşan camsı bir kayaç 6. Paleozoyikte oluşan bitkilerin jeolojik formasyonlar içinde karbonlaşmasıyla oluşan bir kayaç 7. Magmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuması ile oluşan kayaçlar 8. Yerkabuğunun ağırlığının % 47 sini oluşturan element 10. Volkanik tüfler ve bazaltlardan oluşan araziler üzerinde akarsu aşındırması sonucunda oluşan yer şekli 11.Kum parçalarının çimentolaşmasıyla oluşan bir kayaç türü

17 BOŞLUK DOLDURMA 1. Magmanın yerkabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş soğumasıyla kayaçlar oluşur. 2. Kayaçlar oluşum özelliklerine göre, ve olmak üzere üç guruba ayrılır. 6. Yeryüzünde çözülen kayaçların dış kuvvetlerin etkisiyle taşınıp göl ya da deniz tabanlarında birikip taşlaşmasıyla kayaçlar oluşur. 7. tortul kayaçların içerisinde bulunur ve oluştukları dönemin özellikleri hakkında bilgi verirler. 3. Granitlerin nemli iklim bölgelerinde ayrışması ile adı verilen özel bir yer şekli gelişir. 8. Konglomera, kumtaşı ve kiltaşı tortul kayaçlar gurubunda yer alır. 4. Yeryüzüne gelen magma hızlı bir şekilde soğuduğu için dış püskürük kayaçlar kristallidir. 9. Bitkisel ve hayvansal artıkların tortulanma alanlarında birikip taşlaşmasıyla kayaçlar oluşur. 5. Volkanik alanlarda çıkan küllerin birikip taşlaşmasıyla oluşan tüflerin farklı aşınmalarına bağlı olarak adı verilen yer şekilleri oluşur. 10. kireçtaşının yüksek basınç ve sıcaklık altında başkalaşmasıyla oluşan bir kayaçtır. DOĞRU YANLIŞ 1. Kayaçlar bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşur. Doğru : Yanlış : 2. Fosiller tortul kayaçların içinde bulunur ve oluştukları dönem hakkında bilgi verirler. Doğru : Yanlış : 3. Granit, diorit ve gabro başlıca dış püskürük kayaçlardır. Doğru : Yanlış : 4. Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlardır. Doğru : Yanlış : 5. Kireçtaşı, jips ve dolomit kırıntılı tortul kayaçlar gurubunda yer alır. 6. Suyun eriyik halde taşıdığı unsurların çökelmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. Doğru : Yanlış : 7. Tortul veya katılaşım kayaçlarının yüksek basınç ve sıcaklık altında biçim değiştirmesiyle başkalaşım kayaçları oluşur. Doğru : Yanlış : 8. Mermer, gnays ve şist iç püskürük kayaçlar arasında yer alır. Doğru : Yanlış : 9. Kayaçların kökeni magmaya dayanır. Doğru : Yanlış : 10. Volkanik tüfler sert ve sağlam kayaçlar oldukları için aşınmaya karşı dirençlidir KONU Topoğrafya ve Kayaçlar Doğru : Yanlış : Doğru : Yanlış :

18 1 1. Kayaçlar oluşumlarına göre katılaşım, tortul ve başkalaşım kayaçlar olarak üçe ayrılır. Aşağıdakilerden hangisi kayaçlarla ilgili doğru bir bilgi değildir? A) Magmanın yeryüzünde hızlı soğumasına bağlı olarak granit ve diorit gibi kayaçlar oluşur. 4. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi üzerinde daha eğimli yer şekilleri gelişir? A) Bazalt B) Kumtaşı C) Kiltaşı D) Volkanik tüf E) Andezit B) Yüksek basınç ve sıcaklığa bağlı olarak başkalaşım kayaçları oluşur. C) Akarsuların taşıdığı çökellerin birikmesiyle kırıntılı tortul kayaçlar oluşur. D) İç püskürük kayaçlar yavaş yavaş soğudukları için iri kristallidir. E) Genellikle fosiller tortul kayaçların içinde bulunur. 5. Dış kuvvetlerin etkisi ile aşınan maddelerin deniz ya da göl tabanlarında çökelmesi sonucunda oluşan kayaçlara Tortul Kayaçlar denir. 1. ÜNİTE Doğal Sistemler Magmanın yeryüzüne çıkarak farklı özellikteki kayaçlar olarak katılaşmasıyla volkan konileri meydana gelir. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bir volkan konisinde yer almaz? A) Bazalt B) Granit C) Riyolit D) Obsidiyen E) Volkanik tüf 3. Aşağıdakilerden hangisi yerkabuğu içine sokulan magmanın yavaş yavaş soğumasına bağlı olarak oluşan kayaçlardan biridir? A) Konglomera B) Bazalt C) Mermer D) Dolomit E) Granit Aşağıda verilenlerden hangisi tortul kayaçların özelliklerinden biri değildir? A) İçlerinde fosil bulunur. B) Kimyasal tortul kayaçlar su ile çözünürler. C) Magmanın soğuması sonucunda oluşurlar. D) Tabaklar oluştururlar. E) Organik tortulların bir kısmı yakıt amaçlı kullanılırlar. 6. I. İç püskürük II. Başkalaşım III. Kimyasal tortul IV. Mekanik tortul Yukarıda verilen kayaç gruplarından hangilerinin oluşumunda akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntıların faaliyetleri etkili olmuştur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV

19 7. Bir araştırma grubu Pamukkale travertenlerini incelemiştir. Araştırma grubu bu yörede aşağıdaki kayaçlardan hangisine yaygın olarak rastlamıştır? A) Gnays B) Konglomera C) Andezit 10. Mağara ve traverten gibi yer şekilleri aşağıda verilen kayaçlardan hangisinde oluşurlar? A) Andezit B) Kumtaşı C) Linyit D) Kireçtaşı E) Gabro D) Kalker E) Kumtaşı 8. Linyit, taş kömürü ve turba gibi kayaçlar, canlı kalıntılarının zamanla katılaşması sonucunda oluşmuşlardır. Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi yukarıdaki kayaçlarla aynı gurup içinde yer alır? A) Andezit B) Mercan C) Granit D) Kumtaşı E) Obsidiyen 9. Bir kayacın yüksek basınç ve sıcaklık altında değişime uğraması ile başkalaşım (metamorfik) kayaçlar oluşur. Aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisinde doğru eşleştirme yapılmıştır? A) Kumtaşı Mermer B) Obsidiyen Trakit C) Kalker Elmas D) Granit Gnays E) Kiltaşı Kuvarsit 11. Aşağıda verilenlerden hangisi başkalaşım kayaçların oluşum nedenidir? A) Suların çözündürdüğü minerallerin göl ve deniz tabanlarında biriktirmesi B) Magmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuması C) Magmatik kayaçların iklim etkisiyle ayrışması D) Kayaçların yüksek basınç ve sıcaklığa uğraması E) Magmanın yeraltında yavaş yavaş soğuması 12. Aşağıda iki farklı yörede gelişen yer şekillerinin kesitleri verilmiştir. Buna göre, bu yörelerde farklı yer şekillerinin gelişmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Etkili olan dış kuvvetler B) Doğal bitki örtüsü C) Ortalama yükselti D) Yıllık ortalama sıcaklık E) Kayaç türleri 1. KONU Topoğrafya ve Kayaçlar 29

20 1. İç püskürük kayaçların oluşum şeklini açıklayarak üç örnek veriniz. 4. Karstik şekillerin oluşumunu açıklayınız. 2. Kimyasal tortul kayaçların oluşumunu anlatarak üç örnek veriniz. 5. İç püskürük ve dış püskürük kayaçların tane boyutu bakımından farklı olmasının nedenlerini açıklayınız. 1. ÜNİTE Doğal Sistemler 3. Başkalaşım kayaçlarının oluşumunu anlatarak üç örnek veriniz. 6. Kayaçlarda metamorfizma sonucunda meydana gelen değişiklikleri yazınız. 30