Evrensel Bak fl Aç s. Gürbüz Evren

Transkript

1 Evrensel Bak fl Aç s Gürbüz Evren Papa ve fieyhülislam kahveyi neden yasaklad? Keyif veren içki anlam na gelen kahvenin tarihi ile ilgili yay mlanan birçok yaz var. Sizi milattan sonra 575 y l na kadar götürmeden, tarihe ve isimlere bo madan, Osmanl döneminden bafllayarak kahve ile belki de ilk kez duyaca n z bilgileri paylaflaca m. smanl döneminde kahve denilince akla Yemen gelirdi. Buradan M s r a gönderilen kahvenin büyük bir bölümü önce Osmanl Baflkenti stanbul un ihtiyac n karfl layacak flekilde ayr l r, kalan n n da baflka bölgelere da t lmas na izin verilirdi. Kahvenin talebe yan t vermekten uzak kald dönemler de olmufltur. flte bu y llarda, Osmanl Devleti, kahvenin dünyan n baflka bölgelerine gönderilmesini yasaklam flt. Avrupal tüccarlar, kahvedeki Osmanl n e giderek, üreticilere iyi fiyatlar önerip, al m yapmaya çal flm flt r. O 105

2 BD EK M 2013 B u konuda en srarl olanlar Hollandal lard r. Yemen in Mokha liman nda y llar aras nda bir al m merkezi kuran Hollandal lar, her y l gemiler dolusu kahveyi ülkelerine göndermifltir. Bununla da yetinmeyip ayr ca, Amsterdam da kurduklar seralarda kahve üretimine de bafllam flt r. Asl nda Avrupa da, kahve üretimini serada ilk gerçeklefltiren ülke, Kral 14. Louis in emriyle Fransa d r. Frans zlar n kahve üretimini ciddiye almalar ise Hollanda n n giriflimlerinin ard ndand r. Karayipler Denizi ndeki Martinique ve Saint Dominic adalar nda 1 kilo kahve tohumu ile 1720 de bafllayan ve ilk ürünlerin 1736 da al nd üretim, 1780 de y ll k 40 bin tona ulaflm flt r. Frans zlar izleyen ngilizler de, Karayipler Denizi ndeki sömürgelerinde kahve üretimine bafllam flt r. Kahvenin Latin Amerika ülkelerinde 1727 den itibaren üretimi de, Portekizli Palheta adl bir subay n giriflimi Avrupa da kahve üretiminin serada ilk üretimini sa layan Kral 14. Louis. ile bafllam flt r. Brezilya n n günümüzde kahve üretiminin en önemli merkezi haline gelifli ise Frans z Guyanas ndaki valinin efli Madame Le Bruyer in bir avuç kahve tohumunu cebine koyup bu ülkeye getirmesiyle bafllam flt r. K Martinique ve Saint Dominic adalar nda 1 kilo kahve tohumu ile 1720 de bafllayan üretim, 1780 de y ll k 40 bin tona ulaflm flt r. 106 ahvenin dünyaya yay l fl n k saca özetledikten sonra, yine 16. yüzy la dönelim. stanbul da kahve içilen ilk iflletmeyi 1555 y l nda 2 Suriyeli açm flt r. Halk n be enisini toplayan bu kahvehaneyi di erleri izlemifltir. stanbul da giderek artan kahve tüketimi öncelikle yabanc lar n dikka-

3 tini çekmifl, konuyla ilgili ilk raporu, 1585 y l nda Osmanl baflkentindeki Venedik Büyükelçisi Gian Francesco Marosini yazm flt r. Marosini flöyle demektedir; Kahvehanelerde ve halka aç k mekânlarda, siyah renkli, a z yakacak s cakl kta, kahve ad verilen bir içecek tüketiliyor. Bu içkinin, zihni açt ve uyan k tuttu u söyleniyor. Arabistan n fiarab olarak da adland r lan kahvenin Avrupa da kolay kabul görmemesi, sadece tad n n ac bulunmas ndan dolay de il, bizzat kilisenin bu içece e müdahale etmesinden de kaynaklam flt r. Roma da, 1600 y l nda, Osmanl topraklar ndan dönen gezginlerin getirdi i kahvenin Hristiyanlar taraf ndan içilmesi yasaklanm flt r. Bu yasa hakl k lmak için, Kahveyi Türkler çok sevdi ine göre, BD EK M 2013 Arabistan n fiarab olarak da adland r lan kahvenin Avrupa da kolay kabul görmemesi, sadece tad n n ac bulunmas ndan dolay de il, bizzat kilisenin bu içece e müdahale etmesinden de kaynaklam flt r. bu içecek fleytanidir. nançs zlar n içece idir. Bu karanl k içecek, slam dan gelmektedir gibi ifadeler kullan lm flt r. Baz kilise mensuplar na göre ise kahve, Hazreti sa n n kutsad - içecek olan flaraba alternatif haline gelmemesi için yasaklanm flt. Papa VIII. Clement Söz konusu yasak, Papa 8. Clement n kahveyi sevmeye bafllamas yla kalkacakt r. Papa, yasa- kald rma nedenini ise Bana göre kahvenin tad harika. Üstelik zihni aç k tutuyor. Uyku halinden kurtar - yor. Ayr ca bu özelliklere sahip kahveyi içme imtiyaz n n sadece Müslümanlarda olmas da kabul edilemez sözleriyle aç klam flt r. Kahvenin 17. Yüzy ldan itibaren yayg n olarak içilmeye baflland ngiltere de, kahvehaneler k sa sürede art fl göstermifltir. Erkeklerin ra bet etti i bu iflletmelere ilgi ço al nca kad nlar rahats z olmufltur. Efllerinin evlerini ihmal ederek kahve içmeye 107

4 BD EK M Yüzy ldan itibaren ngiltere de, kahvehaneler art fl göstermifltir. Erkeklerin bu mekanlara ilgisi art nca kad nlar rahats z olmufltur. gitti ini, orada çok vakit geçirdi ini belirten ngiliz kad nlar, haz rlad klar flikâyet dilekçesini Kral 2. Charles a iletmifltir. Kral da bunun üzerine 1676 y l nda kahvehanelerin kapat lmas n emretmifltir. Ancak yasak çok sürmeyecektir. Çünkü erkeklerin büyük tepkisinin ard ndan kahvehanelerin, akflam geç saatlere kadar aç k olmamak flart yla yeniden faaliyete geçmesine izin verilecektir. Kahvenin sadece Avrupa da de il, stanbul da da yasakland y llar olmufltur. Örne in 16. Yüzy l n ikinci yar s nda, say lar büyük art fl gösteren kahvehanelere yönelik ilgi en üst düzeye ç km flt r. Kahvehanelerin t ka basa dolu oluflu özellikle cami imamlar n rahats z etmifltir. mamlar, Kahvehanelerde sürekli kahve içerek gevezelik yapanlar, namaz vakitlerini flafl rmakta, hatta camiye gelmeyerek ibadetlerini ihmal etmektedirler diyerek, Padiflah Kanu- 108 ni Sultan Süleyman a flikâyette bulunurlar. Padiflah n, konuyu araflt rmas n istedi i fieyhülislam Ebusuud Efendi ise daha da ileri giderek, kahvenin slam n yasaklad içeceklerden biri oldu unu aç klay nca, stanbul da kahve ve kahvehaneler yasaklan r. Bu karara direnen iflyeri sahiplerine ise 25 sopa vurularak cezaland r lacaklar duyurulur. Söz konusu yasak halk aras nda giderek büyüyen bir öfkeye yol açacakt r. Bunun üzerine al nan yeni bir karar gere i yasa n yumuflat ld ve sadece evlerde kahve içile- fieyhülislam Ebusuud Efendi kahvenin slam n yasaklad içeceklerden biri oldu unu aç klay nca, stanbul da kahve ve kahvehaneler yasaklan r.

5 BD EK M 2013 bilece i tellallar arac l yla bildirilir. Zamanla yasak daha da yumuflam fl, baz dükkânlar n arka bahçelerinde kahve içilmeye bafllanm fl, bir süre sonra da kahvehaneler yeniden aç lm flt r. Yasa n tamamen kalk fl ise yeni fieyhülislam n, kahvenin slam dininde yasak olmad n aç klamas yla olmufltur. flin tuhaf yan, kahve 1511 y l nda Mekke de de yasaklanm flt. Memluklu yöneticileri, kahve içiminin yayg nlaflmas ndan çok, kahve sohbetlerinin, giderek iktidara muhalefet edenlerin ilgi gösterdi i toplant lara dönüflmesinden rahats z olmufltur. Uleman n da onay vermesi üzerine yasak karar alan Memluklu yönetimi, çuvallar dolusu kahveyi Mekke sokaklar nda yakt rm flt r. Ayr ca kahve satanlara ve tüketenlere de ceza verilece i duyurulmufltur. Ancak bu yasak, bölgenin Osmanl egemenli ine geçmesinin ard ndan 1544 y l nda kald r lm flt r. Avrupa da kahve piflirilip sat lan ilk kahvehaneleri de Osmanl topraklar nda yaflam fl, ticaret yapm fl gayrimüslimler açm flt r. ngiltere de, Oxford daki kahvehaneyi 1650 y l nda Hollandal bir Yahudi olan Jacop açm flt r. Fransa da, Marsilya daki ilk kahvehaneyi Pascal Harukyan adl bir Ermeni açm flt r. Almanya da ilk kahvehaneyi 1673 y l nda Bremen kentinde, Jan Danz adl bir Yahudi açm flt r. talyanlar ise 1683 y l nda Venedik te aç lan ilk kahvehanede kahve içme zevkini yaflamaya bafllam flt r. Osmanl döneminde bir kahvehane Günümüzde de kahve tüketilmesini yasaklayan baz mezhepler ve dini gruplar vard r. Örne in Mormonlar, kahvenin tüketilmesini çok kat bir flekilde yasaklam flt r. Kahvenin yasaklarla dolu tarihindeki ilginç olaylar bir baflka yaz da ele alaca m. gurbuzevren@butundunya.com.tr B R SORU B R CEVAP Ö retmen çocu a sordu: "Birinci Murat hangi savaflta ölmüfltü? Çocuk biraz düflündükten sonra yan tlad : "Kat ld en son savaflta ö retmenim. 109