Bitki ve Hayvanlarda Üreme, Büyüme ve Geliþme

Transkript

1 BÝTKÝ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME ve GELÝÞME Bu ünitede hayvanlarýn ve bitkilerin nasýl ürediklerini öðreneceðiz. Ancak kýsa bir tekrarla hayvanlarý kaç grupta incelediðimizi hatýrlayalým. HAYVANLAR ALEMÝ Hayvanlar kendi içlerinde; omurgalý hayvanlar ve omurgasýz hayvanlar olarak ikiye ayrýlmaktadýr. OMURGASIZ HAYVANLAR Mercanlar Hidralar Deniz anasý Böcekler Solucanlar Deniz yýldýzý OMURGALI HAYVANLAR Balýklar Kurbaðalar Sürüngenler Kuþlar Memeliler Hayvanlar aleminde bulunan en ilkel canlýlarý omurgasýz canlýlar oluþtururken, omurgalý canlýlardan balýklardan memelilere doðru gidildikçe canlýlarýn geliþtiði görülür. Bu durumda memeliler diðer gruplarda yer alan canlýlara göre en geliþmiþ olan canlý grubudur. Memelilerden ise insanlar tüm canlýlar içerisinde en geliþmiþ olanýdýr. Aþaðýdaki tabloda omurgalý ve omurgasýz hayvan gruplarý ve örnekleri verilmiþtir. Omurgasýz Hayvan Omurgalý Hayvan Omurgasýz Hayvanlar Kelebek Sinek Arý Hamam böceði Çiyan Solucan Deniz yýldýzý Balýk Hamsi Palamut Levrek Mercan HAYVANLAR Omurgalý Hayvanlar Kurbaða Sürüngen Kuþ Memeli Kurbaða Yýlan Kaplumbaða Bukalemun Köstebek Timsah Kartal Atmaca Leylek Tavuk Horoz Penguen Ýnsan Kedi Tavþan Koyun Balina Yarasa BÝTKÝLER ALEMÝ ÇÝÇEKSÝZ BÝTKÝLER Çiçeði ve tohumu olmayan basit bitkilerdir. Örneðin; Ciðer otu, Kibrit otu, Eðrelti otu, Kara yosunu ÇÝÇEKLÝ BÝTKÝLER Bitkiler dünyasýnýn en geliþmiþ grubudur. Çiçek ve tohuma sahip bitkilerdir. Gül, lale, elma, erik, domates, havuç, karpuz, ceviz aðacý vb. Kara yosunu Eðrelti otu Domates Elma aðacý 3

2 ÇALIÞMA KÂÐIDI 1 Aþaðýdaki tabloyu örnekler vererek doldurunuz. HAYVANLAR BÝTKÝLER a. Mercanlar a. Balýklar a. Kara yosunu a. Gül b.... b.... b.... b.... c.... c.... c.... c.... d.... d.... d.... d.... e.... e.... BÝTKÝ VE HAYVANLARDA ÜREME Doðadaki tüm canlýlarýn nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer canlýlar meydana getirmeleri gerekir. Bu olaya üreme denir. Üreme sayesinde canlý türünün devamlýlýðý saðlanýr. Bitki ve hayvanlar da eþeysiz üreme ve eþeyli üreme olmak üzere iki çeþit üreme görülür. EÞEYLÝ ÜREME Eþeyli üreme; biri anne, biri babadan gelen üreme hücrelerinin birleþmesi sonucu oluþan üreme þeklidir. Eþeyli üreme geliþmiþ canlýlarda, omurgalý hayvanlarýn tümü, omurgasýz hayvanlarýn bir çoðu ve çiçekli bitkilerin hepsinde görülen bir üreme çeþididir. Kalýtsal çeþitlilik saðlanýr. EÞEYSÝZ ÜREME Ana canlýnýn, baþka bir canlýya ihtiyaç olmaksýzýn kendine benzer canlýlar oluþturmasýna eþeysiz üreme denir. Eþeysiz üreme ilkel canlýlarda görülen en basit üreme çeþididir. Oluþan yeni yavrular týpký ana canlýya benzer. Eþeysiz üreme ile tür içinde çeþitliliksaðlanmaz. Ýlkel hayvan ve bitkilerde dört çeþit eþeysiz üreme görülür. 1. Vejetatif Üreme: Bitkilerin dal, gövde, yaprak gibi kýsýmlarýndan yeni bir bitki meydana gelmesine vejetatif üreme denir. Örneðin; Gül, söðüt gibi bitkilerin kesilen dallarý topraaða ekildiðinde yeni bitkiler oluþur. Çilek bitkisinin toprak üzerinde bulunan gövdesinden zamanla yeni yapýlar oluþarak yeni çilek bitkileri oluþur. 4

3 Menekþe, begonya gibi saksý bitkilerinden kesilen parçalar bir süre suda bekletilirse kökleri oluþur ve topraða dikilerek yeni bitki elde edilir. Uzun süre bekleyen, patateslerden bazen yeni filizlerin oluþtuðu gözlenir. Bu filizler topraða ekildiðinde yeni patatesler oluþturabilir. 2. Bölünme: Bölünme en basit üreme þeklidir. Bakteriler, algler ve bir hücreli canlýlarýn çoðunda görülür. Canlý belli bir olgunluða ulaþtýðýnda, canlýnýn yapýsýna göre farklý bölgelerinden baþlayarak iki eþit parçaya ayrýlýr. Bölünme terliksi hayvanda enine gerçekleþir. Bölünme öglenada boyuna gerçekleþir. 3. Tomurcuklanma: Bazý bir hücreli canlýlarda, hidralarda, mercanlarda, süngerlerde, deniz analarýnda ve bazý bitkilerde görülen bir eþeysiz üreme þeklidir. Ana canlýnýn vücudunda tomurcuk þeklinde bir çýkýntý meydana gelir. Bu tomurcuk zamanla geliþir ve bir birey oluþturur. Bu birey canlýdan ayrýlarak yaþamýný sürdürebilir. Bazý durumlarda ise tomurcuklar ana canlýdanayrýlmaz ve koloni oluþturarak yaþarlar. 5

4 Bira Mayasý 4. Rejenerasyon; Rejenerasyon bir canlýnýn kopan bir parçasýnýn yeni bir canlý oluþmasý ile gerçekleþen bir üreme çeþididir. Örneðin: Toprak solucaný, bir çok parçaya ayrýlsada herbir parçasýnýn yeni bir toprak solucaný oluþturmasý. Toprak solucanýnda üreme gelmesi. Deniz yýldýzýnýn merkezinden parça alýnacak þekilde kesilen herbir kolundan yeni deniz yýldýzý meydana Deniz yýldýzýnda üreme Rejenerasyon bazý canlýlarda yenilenmeyi saðlar. Örneðin kertenkelenin kopan kuyruðunun yeniden oluþmasý, ya da deniz yýldýzýnýn kopan kolunun yeniden çýkmasý gibi. Bu durumda yeni canlý oluþmadýðý için bu olay sadece yenilenmedir. Deniz yýldýzýnýn kopan kolunun yerine yenisinin çýkmasý yenilenmedir. 6

5 ÇALIÞMA KÂÐIDI 2 1. Bitki ve hayvanlarda görülen üreme çeþitlerini açýklayýnýz. a. Eþeyli üreme: b. Eþeysiz üreme: 2. Tabloda verilen ifadelerin hangi eþeysiz üreme çeþidine ait olduðunu yanýndaki kutucuða yazýnýz. Ý F A D E L E R Eþeysiz Üreme Çeþidi 1. En basit üreme çeþididir. 2. Mercanlarda, hidralarda ve bazý bitkilerde görülen üreme çeþididir. 3. Kopan her bir parçadan yeni bir canlý oluþmasýdýr. 4. Bitkilerin dal, gövde, yaprak gibi kýsýmlarýndan yeni bir bitki oluþmasýdýr. 5. Canlýnýn belirli bir olgunluða geldiðinde ikiye ayrýlmasý sonucu oluþan bir üremedir. 6. Toprak solucanýnda görülen üreme çeþididir. 7. Gül bitkisinden kesilen dallarýn topraða ekilmesiyle gerçekleþen bir üreme çeþididir. 8. Ana canlýnýn bir kýsmýnda bir çýkýntý oluþmasý ve bu çýkýntýnýn zamanla geliþerek yeni birey oluþturmasýdýr. 7

6 ÇALIÞMA KÂÐIDI 3 1. Eþeysiz üreme çeþitlerini yazarak her birinin görüldüðü canlýlarý ve özelliklerini örneklerle açýklayýnýz. a. :... b. :... c. :... d. : Eþeysiz üremeyi, eþeyli üremeden ayýran özellikleri yazýnýz. a.... b.... c.... 8

7 ÇALIÞMA TESTÝ 1 1. Ana canlýnýn baþka bir canlýya ihtiyaç olmaksýzýn kendine benzer canlýlar oluþturduðu üreme þeklidir. Yukarýda ifade edilen üreme þekli ile ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Oluþan yeni yavru týpký ana canlýya benzer. B) Çoðunlukla ilkel canýlarda görülür. C) Eþeyli üreme þeklidir. D) Tür içi çeþitlilik saðlamaz Deniz yýldýzýnýn Söðüt aðacýnýn kesilen dalýnýn topra- kopan kolundan yeni deniz yýldýzý ða ekilmesiyle yeni oluþmasý. bitki oluþmasý. 3 Çileðin toprak üzerindeki gövdesinden yeni çilek bitkisi oluþturmasý. Ýkiye ayrýlan solucandan iki yeni solucan oluþmasý. Verilen özellikler aþaðýdakilerden hangisinde doðru eþleþtirilmiþtir? 4 Rejenerasyon Vejetatif üreme A) B) l Bölünme l Tomurcuklanma l Vejetatif l Rejenerasyon Yukarýda verilenlerden kaç tanesi eþeysiz üreme çeþididir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Zeka Küpü Yayýnlarý C) D) Yukarýdaki tabloda bazý canlýlar numaralandýrýlmýþtýr. Solucan I Bakteri II Bakteri Hidra Kertenkele Deniz anasý Mercan Ceviz aðacý Buna göre hangi kutucuklardaki canlýlar tomurcuklanarak ürer? A) B) C) D) Kedi III Çam aðacý IV Yukarýdaki canlýlardan hangileri eþeysiz ürer? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV 9

8 6. Aþaðýdaki olaylardan hangisi eþeysiz üreme olarak kabul edilemez? A) Toprak solucanýnýn kopan kýsmýnýn yeni solucan oluþturmasý. B) Kertenkelenin kopan kuyruðunun yerine yenisinin oluþmasý. C) Deniz sürüngenlerinden kopan parçalardan yeni sürüngenler oluþmasý. D) Planaryanýn ikiye ayrýlmasýyla oluþan parçalardan yan planaryalar meydana gelmesi. 8. Gül, söðüt gibi bitkilerin kesilen dallarý topraða ekildiðinde yeni bitki oluþur. Bu olay sonucunda aþaðýdakilerden hangisinin gerçekleþmesi saðlanýr? A) Bir bitkiden daha verimli yeni bitkiler elde etmek. B) Bir bitkiden eþeyli üreme ile yeni tür bitki elde etmek. C) Bir bitkiden soðuk ve sýcaða daha dayanýklý ayný tür bitki elde etmek. D) Bir bitkiden tüm özellikleri ayný yeni bitkiler elde etmek. Zeka Küpü Yayýnlarý 9. Aþaðýda verilen üreme çeþitleri ile ilgili ifadelerden hangileri doðrudur? I. Eþeyli üremede türler arasý çeþitlilik saðlanýr. II. Eþeyli üreme geliþmiþ canlýlarda görülür. III. Eþeysiz üremede oluþan canlý ana canlýya benzemez. A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 7. geliþir planarya geliþir 10. ortadan planarya kesilir Yukarýdaki þekilde bir solucan türü olan planarya nýn çoðalmasý ve geliþmesi gösterilmiþtir. Buna göre, aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Eþeysiz üreme gerçekleþmiþtir. B) Tür içi çeþitlilik saðlanmýþtýr. C) Oluþan planaryalar ayný özelliklere sahiptir. D) Üreme ve geliþme sonucu yeni canlý oluþturmuþtur. Bir hücreli olan algde bölünerek çoðalma gösterilmiþtir. Aþaðýda verilen olaylardan hangisi belirtilen canlýnýn çoðalmasýna benzetilemez? A) Bira mayasýnýn tomurcuklanarak çoðalmasý. B) Çileðin gövdesinden yeni hücreler oluþarak yeni çilekler oluþmasý. C) Deniz yýldýzýnýn kopan kolunun onarýlmasý. D) Bir ortamda bulunan bakterilerin hýzla bölünerek sayýlarýnýn artmasý. 10

9 HAYVANLARIN YAÞAM DÖNGÜLERÝ Canlýlarýn nesillerini devam ettirebilmek için üremek zorunda olduklarýný öðrendik. Her canlý yaþamý boyunca üreme olgunluðuna eriþtiði zaman üreyebilir ve kendisine benzer yeni canlýlar dünyaya getirebilir. Dünyaya gelen yeni canlýlarýnda geliþimlerini tamamlayýp üremeleri ile canlý türünün yaþam döngüsü tamamlanýr. Aþaðýda bir tavuk ve balýðýn yaþam döngüleri gösterilmiþtir. Eþeyli üreme ile oluþan embriyo, yumurta içerisinde dýþarýya býrakýlýyor. Yavru tavuk, geliþimini tamamlayarak üreme özelliði kazanýyor. Balýk, geliþimini tamamlayýp ergin hale geliyor. Ergin balýk üreme özelliði kazanýyor. Yumurta içinde geliþimini tamamlayan embriyo, yumurtadan çýkýyor. Yumurtadan çýkan civciv beslenerek büyüyor ve tavuk oluyor. Yumurta içinde geliþimini tamamlayan balýk, yumurta kabuðunu çatlatarak dýþarýya çýkýyor. Tavuðun Yaþam Döngüsü Balýðýn Yaþam Döngüsü Doðadaki tüm hayvanlar için yukarýdaki gibi bir yaþam (hayat) döngüsünden bahsedebiliriz. Ancak kurbaða ve kelebek gibi canlýlarýn yaþam döngüleri diðer canlýlardan biraz daha farklý olmaktadýr. Kurbaða ve kelebek gibi canlýlarýn yumurtadan çýkan ilk halleri ergin hallerinden farklý olduðu için ergin hallerine benzemek için baþkalaþým geçirirler. Baþkalaþým: Yumurtadan çýkan bazý canlýlarýn yapýsal deðiþikliðe uðrayarak ergin hallerine benzemeleridir. Kurbaðalar, kelebek ve böcekler baþkalaþým geçiren canlýlardýr. Baþkalaþým geçiren canlýlar, yumurtalarýndaki besinin azlýðý yüzünden tam olarak geliþemezler ve yumurta kabuðunu çatlatýp dýþarýya çýkarlar, yumurta içinde geliþimini tamamlayamayan bu canlýlar, yumurtadan çýktýktan sonra geliþimini tamamlar. Baþkalaþým geçiren bazý canlýlar 11

10 KELEBEKLERDE BAÞKALAÞIM SÜREÇLERÝ Geliþimini tamamlayan týrtýl, kozayý deliyor ve kelebek olarak dýþarýya çýkýyor. Týrtýl güçlü çenesiyle etrafýna koza örerek geliþimini tamamlamak için uyku dönemine geçiyor. Pupa Kelebek Larva ya da týrtýl Yumurta Ergin kelebek, salgýladýðý yapýþkan bir maddeyle yumurtalarýný birbirine baðlýyor. Yumurtanýn geliþmesi ile larva ya da týrtýl oluþuyor. Kelebek yaþamý boyunca sýrasýyla; yumurta evresi, týrtýl evresi, pupa evresi ve kelebek evresi olmak üzere dört farklý dönem geçirir. 1. Kelebeðin yaþam döngüsü yumurta dönemi ile baþlar. Bu dönemde diþi kelebek yumurtalarýný yapraða býrakýr ve yaklaþýk 10 gün sonra yumurtalar kýrýlýr. 2. Yumurtalarýn kýrýlmasý ile týrtýl dönemi baþlar. Týrtýllar yaprak yiyerek beslenen ve çenelerinin altýnda bulunan organ ile ipek bir iplik üreten canlýlardýr. Týrtýlýn ürettiði iplik ile yapraða tutunmasý kolaylaþýr. Yapraða tutunarak beslenen týrtýl, burada geliþimini sürdürür ve gün sonra týrtýl dönemi sona erer. 3. Tam bir büyüklüðe eriþen týrtýl pupa dönemine girer. Bu dönemde koza denilen bir kabuk oluþturan týrtýl yaklaþýk 1 hafta kadar bu kozanýn içerisinde kalýr. 4. Kozadan çýkan genç kelebek 2 saat sonra uçabilir. 5. Kozadan çýkan genç kelebekler tekrar yumurtlayarak kelebeðin yaþam döngüsünü devam ettirir. 12