Prof. Dr. Oktay UYGUN Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi DEVLET TEORİSİ

Transkript

1 Prof. Dr. Oktay UYGUN Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi DEVLET TEORİSİ

2 İÇINDEKILER İçindekiler... V Giriş Bölümü TEMEL KAVRAMLAR İktidar... 2 Otorite... 2 Siyasal İktidar... 3 Meşruiyet... 7 Devlet... 8 Egemenlik... 9 Birinci Bölüm DEVLETİN KÖKENİ I- DEVLET ÖNCESİ TOPLUMLAR...11 A- İlkel Toplumda Siyasal İktidarın Niteliği...13 İlkel Toplumu Eksikleriyle Tanımlamak!...14 Pazardan Yoksunluk...15 Yazıdan Yoksunluk...16 Devletten Yoksunluk...16 Tarihten Yoksunluk...19 Tartışma Konusu 1 İlkel Toplumda Önderin Gücü...20

3 VI B- İlkel Toplumda Eşitliğin Korunması...22 İnsan Vücuduna Kazınan Yasa...23 Özel Mülkiyet Yasağı, Potlaç, Mübadele...24 Nüfusun Dengede Tutulması...27 Anaerkillik, Anasoyluluk ve Kadının Statüsü...31 Tartışma Konusu 2 Siyasal İktidarın Cinsiyeti...34 Tartışma Konusu 3 İlkellik ve Uygarlık Üzerine...36 II- İLKEL TOPLUMDAN DEVLETLİ TOPLUMA GEÇİŞ...37 A- Devletin Ortaya Çıkışı: Dış Etkenler...39 Fetih Teorisi ve Mezopotamya da Devletin Doğuşu...40 Fetih Teorisi ve İnka Uygarlığı...43 Hidrolik Tuzak...45 B- Devletin Ortaya Çıkışı: İç Etkenler Dini Etkenler ve Pierre Clastres...46 Marksist Devlet Teorisine Eleştiri...46 Ormanın Peygamberleri...48 Maya Uygarlığı Bir İstisna mı? Ekonomik Etkenler ve Marvin Harris...52 Solomon Adalarında Büyük Adamlık Kurumu...53 Trobriand Adalarında Büyük Adamlık Kurumu...54 Bunyoro Topluluğunda Büyük Adamlık Kurumu...55 C- Devletin Kuruluşuna Yol Açan Etkenlerin Değerlendirilmesi...56 Tartışma Konusu 4 Mezopotamya: İlk Kentler, İlk Devletler...57 Tartışma Konusu 5 İlkel Toplumun Devletleşme Sürecinde Savaşçı ve Barışçı İlişkiler...59 İkinci Bölüm KENT DEVLETİ I- ŞEFLİKLERDEN KENT DEVLETİNE GEÇİŞ...61 II- İLK KENT DEVLETLERİ...63

4 VII III- IV- İLK İMPARATORLUK...67 Tartışma Konusu 6 Sümer Kent Devletlerinin Niteliği...69 ESKİ YUNAN UYGARLIĞINDA KENT DEVLETLERİ...70 V- YUNAN KENT DEVLETLERİ VE DOĞRUDAN DEMOKRASİ...73 A- İlk Demokratik Reformlar...75 B- Atina Demokrasisinin Kurumları Yasama: Halk Meclisi (Ekklesia) Yürütme: Beşyüzler Konseyi Yargı: Halk Mahkemesi (Dikasterion)...85 Tartışma Konusu 7 Sokrates in Yargılanması...89 VI- ATİNA DEMOKRASİSİNİN GERÇEKLEŞTİĞİ KOŞULLAR...91 A- Küçük Ölçekli Bir Devlet...91 B- Yüz Yüze Toplum...92 C- Türdeş Sosyal Yapı...93 VII- ATİNA DEMOKRASİSİNDE KİŞİSEL ÖZGÜRLÜKLER...94 A- İfade Özgürlüğü...95 B- İnanç Özgürlüğü...98 C- Kişi Güvenliği ve Kişi Dokunulmazlığı D- Mülkiyet Hakkı ve Konut Dokunulmazlığı VIII- ATİNA DA YURTTAŞLIK STATÜSÜ VE YURTTAŞLIK BİLİNCİ A- Sitenin Bağımsızlığı B- Siyasal Yaşama Aktif Katılım Devletsiz Demokrasi Bir Yaşam Biçimi Olarak Demokrasi C- Atina da Kölelik D- Amatör Siyaset Tartışma Konusu 8 Atina Demokrasisinde İktidarın Sınırı IX- ATİNA DA MUHALİF SİYASAL DÜŞÜNCE A- Radikal Muhalefet: Platon Platon un Toplum ve Devlet Anlayışı Platon un Adalet Anlayışı

5 VIII Platon da Mülkiyet ve Aile Platon da Kadın Erkek Eşitliği Kölelik Tartışma Konusu 9 İyi ile Kötünün Çelişkisi B- Ilımlı Muhalefet: Aristoteles Aristoteles in İnsan, Toplum ve Devlet Anlayışı Aristoteles e Göre Yönetimlerin Değişme Nedenleri Aristoteles e Göre En İyi Yönetim Eşitsizliklerin Meşrulaştırılması Aristoteles in Adalet Anlayışı X- YUNAN KENT DEVLETLERİNİN ÇÖKÜŞÜ Epikürizm Stoisizm XI- ROMA DA SİYASAL DÜŞÜNCE Polybios Marcus Tullius Cicero Tartışma Konusu 10 Roma nın Başarıları XII- İMPARATORLUK BİR GLOBAL TOPLUM MUDUR? İmparatorluk ve Devlet İmparatorluk, Hegemonya, Konfederasyon Üçüncü Bölüm FEODAL DEVLET I- FEODAL TOPLUM Feodal Beylerin Kökeni Serflerin Kökeni II- FEODAL İKTİDAR İktidarın Bölünmesi Hıristiyanlık III- TEOKRATİK İKTİDAR ANLAYIŞI

6 IX A- Tanrı Devleti: Aziz Agustinius B- Tanrısal Yasaların Üstünlüğü: Aquino lu Thomas Tartışma Konusu 11 Katolik Kilisesi nin Gücü IV- LAİK İKTİDAR ANLAYIŞI A- İnsan Yapımı Yasaların Üstünlüğü: Padovalı Marsilius B- İktidarın Kökenine İlişkin İlk Bilimsel Teori: İbni Haldun Siyasal İktidarın Kökeni Soy Dayanışması (Asabiyyet) Evrensel Bir Sosyal Yasa Dayanışma Biçimleri Soy Dayanışması ve Devletin Kuruluşu Soy Dayanışmasının Niteliği Dönemler Kuramı (Tavırlar Teorisi) Dönemler Kuramının Eleştirisi Organisizm Fatalizm (Kadercilik) Pesimizm (Kötümserlik) Tartışma Konusu 12 Yakın Tarihimize İbni Haldun un Gözüyle Bakmak Dördüncü Bölüm ULUS DEVLET I- EGEMEN İKTİDARIN DOĞUŞU A- Laik İktidar: Nicola Machiavelli İtalya nın Ulusal Birliği İktidarın Kaynağı İktidarın Meşruiyeti Tartışma Konusu 13 Monarşik Yönetimin Büyüsü B- Egemen İktidar: Jean Bodin Egemen Devletin Özellikleri

7 X Bodin in Egemenlik Anlayışının Sonuçları C- Yeni Bir Meşruiyet Anlayışı: Thomas Hobbes Hobbes ve Doğa Durumu Hobbes ve Toplum Sözleşmesi Toplum Sözleşmesinin Sonuçları ve Yönetim Biçimleri Hobbes un Doğal Haklar ve Adalet Anlayışı Hobbes a Göre İktidarın Sınırı: Yaşam Hakkı Tartışma Konusu 14 Hobbes un Leviathan ı ve 20. Yüzyıl Diktatörlükleri Tartışma Konusu 15 Thomas Hobbes un Eleştirisi II- EGEMEN İKTİDARIN SINIRLANMASI A- Doğal Haklar Teorisi: John Locke İktidarın Kaynağı Doğa Durumu ve Toplum Sözleşmesi İktidarın Sınırı ve Direnme Hakkı Yönetim Biçimleri ve Mutlak İktidar Locke ve Kuvvetler Ayrılığı İlkesi Mülkiyet Hakkı Tartışma Konusu 16 Mülkiyet Hakkının Kökeni B- Kuvvetler Ayrılığı İlkesi: Charles Louis Montesquieu Yönetim Biçimleri ve Dayandıkları İlkeler Kuvvetler Ayrılığı İlkesi III- EGEMEN İKTİDARIN DEMOKRATİKLEŞMESİ A- Halk Egemenliği: Jean-Jacques Rousseau Toplum Sözleşmesi Genel İrade: Yanılmaz Bir İçgüdü Rousseau nun Yasa Anlayışı B- Çoğunluğun Despotizmi Tehlikesi ve Rousseau Kuvvetler Birliği mi? Kuvvetler Ayrılığı mı? Rousseau da Yönetim Biçimleri Rousseau ve Doğal Haklar Teorisi C- Toplum Sözleşmesi nin Ulus Devlete Uygulanabilirliği

8 XI Tartışma Konusu 17 Çoğunluğun Despotizmi IV- EGEMEN İKTİDARIN BÖLÜNMESİ: FEDERAL DEVLET A- Federal Devlet ve Egemenliğin Bölünmezliği İlkesi B- Klâsik Egemenlik Anlayışının Aşılması C- Federal Devlet ve Çağdaş Egemenlik Anlayışı D- ABD nin Kuruluşunda Egemenlik Tartışması E- Egemenlik Atomunun Bölünmesi Federal Hukuk Üstün müdür? Egemenlik Kaynağında Bölünmüş müdür? F- Bölgeli Devlet İtalya İspanya Fransa G- Bölgeli Devlet ve Federal Devletin Karşılaştırılması H- Federal Devlet ve Konfederasyonun Karşılaştırılması Tartışma Konusu 18 Günümüzde Egemenlikten Ne Anlamalıyız? Beşinci Bölüm MODERN SİYASAL İDEOLOJİLER I- LİBERALİZM VE SOSYAL DEVLET ANLAYIŞI A- Liberalizmde Birey, Toplum ve Devlet İlişkileri Siyasal Liberalizm Ekonomik Liberalizm Devlet İktidarının Sınırı Liberalizmin Özgürlük Anlayışı Liberalizm ve Demokrasi B- Sosyal Devlette Birey, Toplum ve Devlet İlişkileri Sosyal Devletin Özgürlük ve Eşitlik Anlayışı Sosyal Devlet Anlayışı ve Demokrasi II- MARKSİZM A- Marksizmin Felsefi Temeli: Diyalektik Materyalizm

9 XII B- Marksizmin İnsan, Toplum ve Devlet Anlayışı Marksizmin Özgürlük Anlayışı Marksizmin Eşitlik Anlayışı Marksizm ve Demokrasi C- Marksizmin Öngörüleri D- Marksizmin Uygulaması: SSCB Deneyimi III- FAŞİZM A- Faşizmin İtalya da Doğuşu B- Faşizmde Birey, Toplum ve Devlet İlişkileri Korporasyonlar ve Korporatif Ekonomi Faşizmin Özgürlük ve Eşitlik Anlayışı Faşizm ve Demokrasi C- Faşist Hareketin Değerlendirilmesi Tartışma Konusu 19 Yirminci Yüzyılda Diktatörlük ve Faşizm IV- NASYONAL SOSYALİZM A- Nasyonal Sosyalizmin Almanya da Doğuşu B- Irk Devletinin Kuruluşu C- Nasyonal Sosyalist İktidarın Özellikleri D- Totaliter Diktatörlük Tartışma Konusu 20 Alman Faşizmi ve Kitle Ruhu Tartışma Konusu 21 Nasyonal Sosyalizm ve Komünizm: Benzerlikler ve Farklılıklar V- ANARŞİZM A- Anarşizm ve Bireyin Önemi B- Anarşizmin Özgürlük ve Eşitlik Anlayışı C- Anarşizm ve Şiddet D- Anarşist Toplumda Kuralların Kaynağı ve Niteliği E- Anarşizm ve Demokrasi Tartışma Konusu 22 Bir Devlet Düşmanı ile Röportaj...354

10 XIII Altıncı Bölüm DEMOKRASİ TEORİSİ I- MODERN ÇAĞ DA DEMOKRASİNİN YENİDEN DOĞUŞU Mekân ve Zamanda Farklılık Demokratikleşme Dalgaları II- MODERN DEMOKRASİYİ BİÇİMLENDİREN ETKENLER )Cumhuriyetçi Gelenek )Kuvvetler Ayrılığı )Siyasal Temsil )Liberalizm )Doğal Haklar Teorisi )Laiklik III- DEMOKRASİ NASIL HAKLILAŞTIRILABİLİR? A- Tarihsel Deneyim B- Demokrasinin Ahlaki Temeli Ahlaki Özerklik Doğal Eşitlik İlkesi Bireysel Kendi Kaderini Tayin Hakkı C- Demokrasinin Rasyonel Temeli Bireysel Çıkarların Belirlenmesi Bireysel Çıkarların Gerçekleştirilmesi Bireysel Çıkar - Kamu Yararı Ayrımı Liberal ve Cumhuriyetçi Yaklaşımlar Demokratik Süreç ve Kamu Yararının Belirlenmesi Kamu Yararı, Uzmanlaşma ve Elit Yönetimi IV- DEMOKRASİ MODELLERİ İktidarın Doğrudan Kullanımından İktidarın Denetlenmesine Modern Çağın İlk Demokrasi Teorileri V- DEMOKRATİK ELİTİZM VE KATILIMCI DEMOKRASİ Halkın Siyasetteki Rolü Siyasal Elitin Rolü Yurttaşların Çıkarlarının Korunması Siyasal Katılımın Arttırılması Sorunu

11 XIV Kaybolan Perspektif İşyeri Demokrasisi Tartışma Konusu 23 Mondragon Kooperatifler Grubu Demokrasinin Yaygınlaştırılması ve Rejimin İstikrarı Halkoylaması Tartışma Konusu 24 Modern Devlet ve Doğrudan Demokrasi Tartışma Konusu 25 Demokratik Toplumlar Ne Tür Bir Despotizmden Korkmalıdır? VI- ÇOĞUNLUK DEMOKRASİSİ VE KONSENSÜS DEMOKRASİSİ A- Yeni Bir Toplum ve Yeni Bir Siyaset Anlayışı B- Çoğunluk ve Konsensüs Modellerinin Karşılaştırılması C- Demokrasi Modelleri ve Sosyal Yapı VII- TÜRKİYE NİN DEMOKRASİ SERÜVENİ A- Osmanlı Devleti Dönemi Tartışma Konusu 26 Yerel Kongre İktidarları B- Türk Devrimi ve Demokratikleşme C- Tek Parti Rejiminin Niteliği D- Çok Partili Dönem E Anayasası ve Çoğulcu Demokrasi Anlayışı Tartışma Konusu 27 Milli Egemenlik ve Milli İrade VIII- TÜRKİYE DE HUKUK DEVLETİ İLKESİNİN GELİŞİMİ Tanzimat Dönemi Meşrutiyet Dönemi Cumhuriyet Dönemi Tartışma Konusu 28 Anayasa Mahkemesi nin Hukuk Devleti Anlayışı IX- KONSENSÜS DEMOKRASİSİ VE TÜRKİYE Türkiye nin Sosyal Yapısı Kültürel Kimliklerin Siyasallaşması Bir Tespit ve Değerlendirme

12 XV Yedinci Bölüm İNSAN HAKLARI TEORİSİ I- TEMEL KAVRAMLAR VE TARİHSEL GELİŞİM A- İnsanın Değeri ve İnsan Onuru B- Modern Çağ da İnsan Hakları Öğretisinin Doğuşu Hak Kavramı İnsan Hakları Kavramı İnsan Haklarının Benzer Kavramlardan Ayırt Edilmesi II- İNSAN HAKLARININ KAYNAĞI Doğal Hukuk ve Doğal Haklar Teorisi Doğal Haklar Teorisinin Eleştirisi İnsan Doğası ve İnsan Gereksinimleri İnsan Doğası ve İnsanın Olanakları İnsan Hakları Keşif mi, İcat mı? Doğal Haklar Teorisinin Sonuçları III- HAK KUŞAKLARI VE BÜTÜNSELLİK İLKESİ Birinci Kuşak (Klasik) Hakların Doğuşu İkinci Kuşak (Sosyal) Hakların Doğuşu Üçüncü Kuşak Hakların Doğuşu Dördüncü Kuşak Hakların Doğuşu İnsan Haklarının Bütünlüğü İlkesi IV- KÜLTÜREL RÖLATİVİZM VE EVRENSELLİK İLKESİ A- İnsan Haklarının Tarihsel Özgüllüğü ve Evrensellik B- Geleneksel Hint Kültürü ve İnsan Hakları Tartışma Konusu 29 Roop Kanwar: Kurban mı, Tanrıça mı? C- İslam Kültürü ve İnsan Hakları İnsan Haklarına İslami ve Evrensel Yaklaşımlar İslam Hukuku ile İnsan Hakları Öğretisi Arasındaki Uyumsuzluk ) Kölelik ) Sabit Cezalar (Hadd Cezaları) ) İnanmayanların Durumu ) Din ve Vicdan Özgürlüğü ile Dinden Dönme Cezası

13 XVI 5) Hıristiyan ve Yahudi Azınlıkların Statüsü ) Kadınların Statüsü Özgürlükçü Yorumun Sınırları D- Evrensellik Kültürel Rölativizm Gerilimi Üzerine Bir Değerlendirme V- BİRİNCİ KUŞAK HAKLARLA İLGİLİ TARTIŞMALAR Birinci Kuşak Hakların Gerçekleştirilmesinde Devletin Pozitif Edimi.538 Pozitif Edimin Anayasada Düzenlenmesi VI- İKİNCİ KUŞAK HAKLARLA İLGİLİ TARTIŞMALAR A- İkinci Kuşak Haklara Yönelik Liberal Eleştiri B- Sosyal Hakların Güçlendirilmesi Küreselleşme ve Sosyal Haklar Küresel Fırsat Eşitliği Sosyal Hakların Somutlaştırılması Tartışma Konusu 30 Yeni Sosyal Haklar Devletin İktisadi ve Sosyal Ödevlerinin Sınırı Anayasa Mahkemesi ve Sosyal Haklar VII- ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARLA İLGİLİ TARTIŞMALAR Üçüncü Kuşak Hakların Niteliği Hakkın Unsurları Hakların Öznesiyle İlgili Sorunlar Halkların Kendi Kaderini Tayin Hakkı Kültürel Kimliğe Saygı Hakkı VIII- DÖRDÜNCÜ KUŞAK HAKLARLA İLGİLİ TARTIŞMALAR A- Biyo-teknoloji ve İnsan Doğası B- Bilişim Teknolojisi ve İnsan Onuru C- Yeni Tehditlerin Ortaya Çıkardığı Yeni Hak Talepleri Kişisel Bütünlük Hakkı? Kişisel Verilerin Korunması Hakkı IX- İNSAN HAKLARI VE ULUSLARARASI POLİTİKA Westphalia Modeli Dünya Düzeni ve İnsan Hakları Yirminci Yüzyılda İnsan Hakları: Küresel Bir İdeoloji Avrupa Konseyi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi İnsan Hakları, Yayılmacı Dış Politika ve Silahlı Müdahale

14 XVII Sekizinci Bölüm SİYASAL ÖZGÜRLÜKLER VE DEMOKRASİ I- İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ A- AİHS ve Türk Hukukunda İfade Özgürlüğü İfade Özgürlüğünün Negatif ve Pozitif Boyutları İfade Özgürlüğünün Kapsamı ve Sınırları B- Irkçı Düşünce Açıklamaları Uluslararası Hukuk Bakımından Türk Hukuku Bakımından İfade Özgürlüğünün Sınırlanmasında Takdir Yetkisi C- Dini ve Ahlaki Konulara İlişkin İfade Özgürlüğü D- Nefret İfadesi ve TCK Suçun Niteliği TCK 216 ve İnanç Temelli Kışkırtma E- Siyasal Eleştiri Özgürlüğü Siyasal Eleştiri ve TCK Tartışma Konusu 31 Türk Milletini Aşağılama Suçu ve İfade Özgürlüğü Politikacılara Yönelik Eleştiri ve Politikacıların Eleştiri Özgürlüğü TCK 305: Temel Milli Yararlara Aykırılık Suçu F- Ayrılıkçı Görüşler G- Vicdani Ret ve İfade Özgürlüğü II- SİYASAL ÖRGÜTLENME ÖZGÜRLÜĞÜ A- Siyasal Partilerin İşlevi B- AİHS ve Siyasal Parti Özgürlüğü C- AİHM İçtihatları Çerçevesinde Türk Hukukunun Değerlendirilmesi Ülke Bütünlüğün Korunması ve Bölünmezlik İlkesi Siyasi Partiler Kanunu ndaki Şekli Yasaklar Devletin Temel İlkelerinin Değiştirilmesi Sorunu Laiklik İlkesinin Korunması D- Mücadeleci Demokrasi / Mücadeleci Devlet Mücadeleci Demokrasi Anlayışı Avrupa Konseyi ne Üye Devletlerde Mücadeleci Demokrasi Uygulamaları

15 XVIII 3- Türkiye de Siyasal Parti Yasaklarının Genel Görünümü III- TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ ÖZGÜRLÜĞÜ A- Demokrasi ve Toplantı Özgürlüğü B- Bildirim Verilmeden Yapılan Toplantılar C- Ertelenmiş veya Yasaklanmış Toplantılar D- Toplantı Mekanı, Zamanı ve Süresi ile İlgili Yasaklar E- Toplantılara Müdahale Edilmesi Kamu Düzeninin Korunması Amacıyla Müdahale Orantısız Müdahale ve Kötü Muamele Yasağı Müdahalede Biber Gazı Kullanımı F- Toplantı Özgürlüğü Üzerine Bir Tespit ve Değerlendirme KAYNAKLAR...675