EBRU ELPE 1 İRAN DAKİ BÜYÜK SELÇUKLU DEVRİ YAPILARININ SÜSLEMELERİ İLE BURSA DAKİ OSMANLI DEVRİ YAPILARININ SÜSLEMELERİ ARASINDAKİ BENZERLİK

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 5, Eylül 2014, s EBRU ELPE 1 İRAN DAKİ BÜYÜK SELÇUKLU DEVRİ YAPILARININ SÜSLEMELERİ İLE BURSA DAKİ OSMANLI DEVRİ YAPILARININ SÜSLEMELERİ ARASINDAKİ BENZERLİK Özet Büyük Selçuklu Devleti, İran ı da içine alan bir sahada hüküm sürmüş bir devlettir. Bu bölgede ayrıca kendinden önce hüküm sürmüş ve kendisi ile çağdaş devletler hanedanlar olmuştur. Selçuklulardan önce, hakimiyet sahası olan bölgede ve civarda hüküm sürmüş olan, Karahanlı, Gazneli, Buyi devleti gibi devletler ve bazı yerel hanedanların kültür ve sanatları, Büyük Selçuklu devletinin kültür ve sanatını etkileyen faktörlerden biridir. Osmanlı Devleti, Anadolu ağırlıklı olmak üzere civar bölgelerde hüküm sürmüş bir devlettir. Osmanlı Devletinin kültür ve sanatında da, özellikle Bizans sanatının etkisi hissedilir. Bunu yanı sıra, Anadolu Selçuklu, özellikle Batı Anadolu da hüküm sürmüş beyliklerin sanatları da etkili olmuştur. Her iki devlet arasında, hüküm sürülen coğrafya ve yüzyıllar arasında farklılık bulunmaktadır. Bu farklılıkların varlığı, bu iki devletlerin sanatları arasında benzerlik bulunmayacağı kanısını uyandırır. Fakat makale konumuzu teşkil eden, her iki devletin mimari yapılarının süsleme programlarında, coğrafyaya bağlı olarak kullanılan malzemelerde farklılık görünmesine rağmen, yer alan motifler ve süsleme kompozisyonları arasında benzerlik bulunmaktadır. Bu benzerlik özellikle geometrik süslemede daha belirgindir. Bu makalede Büyük Selçuklu döneminin İran daki yapılarının süslemeleri ile Osmanlı mimarisinin ilk dönemini teşkil eden ve Erken Osmanlı Dönemi Mimarisi olarak adlandırılan dönemin çoğunluğu Bursa da yer alan yapılarının süsleme programlarındaki benzerlik ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklu, Erken Osmanlı, Süsleme, Benzerlik 1 Yardımcı Doçent Doktor, Batman Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi. ebru.elpe@batman.edu.tr

2 Ebru Elpe 386 CONSTRUCTION OF THE GREAT SELJUK PERIOD IN IRAN IN BURSA OTTOMAN PERIOD WITH DECORATIONS SIMILARITIES BETWEEN STRUCTURES Abstract Great Seljuk Empire, which also included a further ruled Iran is a state. İn this region also had reigned before him, and with him the dynasty of the modern state, has been.before Great Seljuks, dominated in the region and in the vicinity reigned, which, Ghaznavids, the Buyi state as well as state and some local dynasty of arts and culture, the Great Seljuk State of the art and culture of the factors affecting one.the Ottoman Empire, including Anatolia, mainly prevails in the surrounding area is a state. Of the Ottoman Empire in art and culture, in particular the influence of Byzantine art is felt. Besides this, the Anatolian Seljuk, especially batıanadolu principalities ruled in the arts has also been effective. Provisions of both states are driven differences between geography and centuries.the existence of these differences, the similarities between these two state of the art led to the conclusion that there is. But our topic of the article, which constitute the state's architectural decorations of both programs, depending upon geography, although there appears to differ in the materials used, the motifs and decorative compositions are similarities between two states. This similarity is more pronounced, especially in geometrical decorations. İn this article, the Great Seljuk period in Iran structures with decorations of Ottoman architecture first period, constituting "Early Ottoman Architecture" period called the majority in Bursa structures decorative program similarity in are discussed. Keywords: Great Seljuk, Early Ottoman, Decorations, Similarity GİRİŞ Makale konumuzu teşkil eden iki devletin yapıları coğrafi konum açısından birbirlerinden oldukça uzakta inşa edilmiştir. Ait oldukları devletlerin hem tarihi açıdan hem de sanatsal-kültürel özellikleri açısından bakıldığında bu yapılar arasında herhangi bir benzerliğin olmaması düşünülebilir. Mimari açıdan pek bir benzerlik olmasa da mimariye bağlı süslemeler açısından, özellikle motifler bazında bazı benzerlikler, etkileşimler olduğu görülmektedir. Sanatın evrensel olduğu düşünülürse bu benzerliklerin olması doğaldır. Bu makalede İran coğrafyasında, Büyük Selçuklu dönemime ait yapıların süsleme kompozisyonları ile Erken Osmanlı Dönemi Bursa yapılarında yer alan süslemeler arasındaki görülen benzerlikler ele alınmıştır. Büyük Selçuklulara olan Mescid-i Cuma, kümbet, minare, medrese, kervansaray gibi yapılarda dış ve iç cephe duvarları, portal, mihrap, kemer, kubbe gibi mimari unsurlar üzerinde tuğla alçı, çini ile süslemeler yapılmıştır. Erken Osmanlı dönemi Bursa da inşa edilmiş olan cami, türbe, medrese, yapılarının dış cephe duvarları, pencere kemer alınlıkları, iç kısımda bazı yapıların duvarlarında çini kaplamalar ve bir caminin minaresinin tamamı, birkaç caminin minaresinin bazı yerlerinde çini ile yapılmış süslemeler bulunmaktadır. Makalede, her iki dönem için ortak olan süsleme unsurları ele alındığı için dönemlerin kendine has süsleme özelliklerine değinilmemiştir.

3 387 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Makalemizi hazırlarken görsel olarak Büyük Selçuklu dönemine ait resimler çeşitli kaynaklardan alınmış olup resimlerin altına ilgili hangi kaynaktan alındığı belirtilmiştir. Bursa daki Osmanlı dönemi yapıları ile ilgili olarak da 2014 yılının Mart ayında tarafımızdan çekilen resimler kullanılmıştır. Süsleme motiflerini isimlendirilirken Yıldız DEMİRİZ in İslam Sanatında Geometrik Süsleme adlı kitabı baz alınmıştır. Fakat adı geçen kitapta olduğu gibi motifler çok ayrıntılı olarak sınıflandırılmamış, daha genel bir şekilde gruplandırmaya çalışılmıştır. Her iki döneme ait eserler seçilirken izlenen metot farklıdır. Makalede kullanılacak, İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk İslam yapılarını belirlerken, incelenen kaynaklarda resimleri bulunan ve net şekilde görülen örneklere dikkat edilmiştir. Erken Osmanlı dönemi Bursa yapıları ile ilgili olarak da alanda inceleme yapılıp tespit edilen yapıların resimleri çekilip kullanılmıştır. Adı geçen her iki dönemin yapılarının süslemeleri arasındaki benzerliklere dikkat çekilerek zaman ve coğrafya farklılıkları olmasına rağmen her iki dönemdeki mimariye bağlı süsleme programının, kullanılan malzeme, motiflere verilen önem ve motiflerin bağlı olduğu süsleme kompozisyonların yerlerinde değişiklik görülmesine karşın, arasındaki var olan benzerlikler anlatılmaya çalışılmıştır. Büyük Selçuklu dönemi mimari ve süsleme özelliklerinin Anadolu Selçuklu öncesi Orta ve Doğu Anadolu da kurulan Türkmen beylikleri, Anadolu Selçukluları, Selçukluların yıkılmasından sonra Anadolu da kurulan beylikler, Batıda ise Bizans dönemlerinin sanat mimari gelenekleri vasıtasıyla Osmanlı mimarisi ve süslemesini etkilemesi hususuna ise Sonuç ve Tartışmalar bölümünde ana hatlarıyla değinilmiştir. ANALİZ Büyük Selçuklu sanatı bütün sanat alanlarında yeniliklerin olduğu bir devrin sanatıdır. Kendinden önce gelen ya da çağdaşı olan, aynı yerde ya da civar bölgelerde hüküm sürmüş devlet ve hanedanlıklar, beyliklerin (Karahanlılar, Gazneliler, Buyiler vb) sanatlarından ve bozkır sanatından etkilenme görülmüştür. İran ve çevresinde gelişen Büyük Selçuklu Sanatı, kendinden önce gelen sanat anlayışlarını, durumları, gelişmeleri, kendi içinde değerlendirip bir üst seviyeye taşımıştır. 2 Büyük Selçuklu dönemi minareleri tuğla ile yapılan süslemelerin zengin örneklerini sergiler. Bu minarelerden en erken tarihli çinili örnek olan Damgan minaresi 1058 yılında inşa edilmiştir yılına tarihlenen Cihil Duhteran Minaresi, düz bir kaide üzerine yükselir. Üzerinde tuğla ile geometrik ve yazı motifleri ile süslemeler yapılmıştır. Isfahan Mescid-i Cuması nın minaresi 1131 yılına tarihlenir, kare kaide üzerine silindirik tipte yükselen minarede sırlı tuğla mozaik çini ile süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur. Kitabesine göre 1121 yılında inşa edilen Isfahan Gar minaresi sekizgen kaide üzerine yükselir. Isfahan, Ali Camisi minaresi yılları arasına tarihlenir. Tuğladan inşa edilen minare tuğla ve sırlı çini ile geometrik ve yazı motiflerinden oluşan süslemeler bulunmaktadır. 4 2 Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi,2004,, s.v (Önsoz Kısmı) 3 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, Yayınları, 2011,s.42 4 Fatema Alsualiti, The Style and Regional Differences of Seljuk Minarets in Persia,, wwwancient.eu.com/artice/484., 2013

4 Ebru Elpe yılları arasında, Ebu Şüca Muhammed tarafından yaptırılan Gülpayegan Mescid-i Cuması 5 zamanla eklemeler yapılmış bir yapıdır.1080 yılında Melikşahın veziri Nizamülmülk tarafından güney kısma bir kubbe eklenmiştir yılında ise Terken Hatunun veziri Tacülmülk tarafından Terken Hatun adına kuzey kısım abir kubbe yaptırılıştır. Her iki kubbedeki tromp sistemi ve trompların biçimi Karahanlı döneminde inşa edilmiş olan Arap Ata türbesiyle benzerdir yılına tarihlenen Zevvare Mescid-i Cuması, dört eyvanlı ve mihrap önü kubbeli plan tipinde bir yapıdır minaresi de dönemine aittir. Bu yapının planı Karahanlı ve Gazneli dönemlerinin ribatlarında uygulanan bir plan tipidir. 7 Cepheleri üzerinde çok çeşitli tuğla süslemeler bulunan, birbirine yakın mesafalerde inşa edilen Karagan Kümbetleri olarak adlandırılır. Birincisi, , ikinci kümbet 1093da inşa edilmiştir. 8 Burada ele alınan Erken Osmanlı yapılarından kısaca bahsedilecek olursa bu yapılar Orhan Bey dönemi ile II. Murad dönemi arasında inşa edilmiş örneklerdir. Yıldırım ve Yeşil külliyesine ait yapılar grup olarak diğer yapılar ise tek başlarına yer alırlar. Yıldırım ve Yeşil külliyesine ait yapıların en önemlileri olan camiler zaviye planlıdır, kesme taş ve mermer ile inşa edilmiş iken diğer yapılar, almaşık sistem olarak adlandırılan duvar örgüsü ile inşa edilmiştir. Almaşık sistem ile inşa edilen yapılardan Orhan Camii ile Hüdavendigar Camii, zaviye planlıdır. Bunlardan Yeşil külliyesi fetret devrinden hemen sonra yapılasına karşın devletin ekonomik açıdan zorda olmadığını adeta ilan edercesine taş tuğla ve özellikle çini süslemeleriyle dikkat çeker. Orhan Bey döneminde inşa edilen kitabesinde, yılını veren Orhan Camisi, 9 revak kemerleri üzerindeki tuğla ve taş ile yapılmış süslemelerle dikkat çeken bir yapıdır. I yılında inşa edilen Koca Naip Camii 10, Bursa Tipi adı verilen camiler grubundadır. Kare gövde üzerine tek kubbeli ve kuzeyinde son cemaat yeri vardır. Tek minaresi yapıya bitişik haldedir yılında inşa edilen İznik Yeşil Camii 11 tek kubbeli camilere bir örnektir. Bu yapının çinili minaresi, Selçuklu geleneğini Osmanlı mimarisinin erken döneminde devam ettirmiş bir yapıdır. I.Murad döneminde inşa edilen alt katı cami üst katı medrese olarak planlanmış yapı bu plan itibariyle Bursa yapıları içinde tek örnektir. Almaşık duvar örgüsüyle inşa edilmiş yapının en dikkat çeken kısmı, iki kat boyunca yükselen ve Orhan camii revakında da görüldüğü üzere yanları ikiz kemerli olarak düzenlenmiş, revakıdır. Bu revakta taş ve tuğla ile süslemeler yapılmıştır. Yıldırım külliyesine ait olup 1400 tarihli vakfiyesine göre 1390 yılında inşasına başlanıp, 1394 yılında inşası tamamlanan Yıldırım Darüşşifası 12 çeşitli tarihlerdeki onarımlar sonucu özgün durumu korunamamış yapılardan birisidir. Bu yapıda da taş ve tuğla ile süslemeler yapılmıştır. Yapıdan ayrı minaresiyle Bursa da tek örnek olan ve her penceresinin kemer alınlığında farklı süslemelerle dikkat çeken Timurtaş Paşa Camisi XIV. yüzyıl yapısıdır. Beden duvarlarındaki düzensiz taş-tuğla sıralarına rağmen pencere kemer alınlıklarındaki süslemeler itinalı örneklerdendir. I. Bayezid dönemi yapısı olan Bursa Ulu 5 Aslanapa, Türk Sanatı, s Aslanapa, Türk Sanatı, s Aslanapa, Türk Sanatı, s Oktay Aslanapa,Türk Sanatı El Kitabı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1993 s.36 9 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul, 1966, s Ayverdi, age.. s Belgin D.Arlı-Ara Altun, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini. Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul, 2008,s Kazım Alparslan, Yıldırım Dar-üş-şifası Restore Edilmelidir tarihli Hakimiyet Gazetesi

5 389 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Camii, çok destekli plan şemasıyla Anadolu Selçuklu plan tipini devam ettirmiş bir yapıdır. Kesme taştan inşa edilen yapının portalinde mermer işçiliği görülür. Ceviz ağacından, gerçek kündekari tekniğiyle yapılmış olan minberi ise geometrik süslemenin zengin örneklerinin sunmaktadır yılında inşa edilen Bedreddin Camii 13 kalkan duvarındaki taş ve tuğla ile yapılmış süslemelerle dikkat çeken bir yapıdır. Bu yapının harime giriş kapısı üzerinde de geometrik süslemeler var olup, kapı üzerinde kat kat yağlı boya olduğundan dolayı bu süslemeler günümüzde tam olarak seçilememektedir yılında inşa edilen Selçuk Hatun Camii 14 de kalkan duvarındaki süslemeler ile öne çıkan bir yapıdır. Bu yapının kalkan duvarında taş, tuğla ve patlıcan moru ve turkuaz çini parçalarıyla süslemeler yapılmıştır. Büyük Selçuklu Devleti nin yerleşim alanlarında taşın çok az olmasından dolayı bu döneme ait yapılar tuğla ile inşa edilmiştir. Tuğla aynı zamanda süsleme malzemesi olarak ya tek başına ya da çini ile birlikte kullanılmıştır. Tuğla geometrik süsleme yapılması için uygun bir malzemedir. 15 Orta Asya ve İran civarında tuğla ile inşa edilmiş yapılar yaygındır. Büyük Selçuklu döneminde Karahanlı ve Gaznelilerdeki gibi bağımsız minare inşası olmuştur. Erken Osmanlı mimarisinde ise Timurtaş Camisinin minaresi dışında tek başına inşa edilen minare örneği bulunmamaktadır. Bursa yapılarında minareler bir yapı haricinde ilgili bulundukları camilere bitişik olarak inşa edilmiştir. İran daki Büyük Selçuklu Dönemi Türk-İslam yapılarında süsleme kompozisyonlarında geometrik motiflerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Yazı da geometrik süslemeden sonra sık tercih edilen motif olmuştur. Bitkisel süsleme ise çinili kompozisyonlarda kullanılmıştır. Bursa daki Osmanlı dönemi yapılarında ise inşa ve süsleme malzemesi olarak taş, taş-tuğla, çini, kalem işi, alçı kullanılmıştır. Kolay bulunması işlenmeye gerek duyulmadan kullanılmasından dolayı ilk dönemde moloz taş yapıların inşasında ve süslemesinde kullanılmıştır. Bizans mimarisin etkisiyle de beraber Bursa yapılarına has bir özellik olarak algılanan, taş ve tuğlanın nöbetleşe kullanılmasıyla oluşturulan almaşık sistem duvar örgüsü yapı inşa edilirken aynı zamanda cephe duvarlarında kendiliğinden bir süsleme kompozisyonu da oluşmuş oluyordu. Bu tür duvar örgüsü, eldeki malzemeyi değerlendirmenin yanı sıra nöbetleşe sıralama ile duvar yüzeyine hareket getiriyordu. Genelde bir duvar örgüsü olarak nitelenen almaşık sistem in, duvar inşasının yanı sıra duvar yüzeyinde süsleme unsuru olarak da değerlendirildiği düşünülmüştür. Kanaatimize göre, almaşık sistem duvar örgüsünün kullanıldığı Bursa yapılarında cephe duvarları üzerinde fazlalık bir süsleme programı uygulanmamıştır. Bursa yapılarında süslemeler daha çok portalde taş, ya da mermer ile dış cephede pencere kemer alınlıklarında taş-tuğla, taş ya da taş-tuğla, çini ile yapılmış olup almaşık örgü ile uyumlu görülür. İran daki Büyük Selçuklu Dönemi Türk-İslam yapıları ile Erken Osmanlı dönemi Bursa yapılarında ortak olan süslemelerde geometrik süslemeler ağırlıktadır. Bitkisel süslemelerde ortak olan unsur her iki dönemde çini ile yapılmış olmasıdır. Bazı Selçuklu yapılarının duvarlarında tuğla ile yapılmış olan bitkisel süsleme örneklerine rastlansa da Osmanlı döneminin Bursa daki ilk yapılarında duvarlar üzerinde salt bitkisel süsleme bulunmaz portal de 13 Harim giriş kapısı üzerindeki mermer üzerine yeni yazı ile yazılmış kitabede ÇELEBİ SULTAN MEHMED İN KIZI HAFSA SULTAN 1443 DE YAPTIRMIŞ, ESKİ ESERLERİ SEVENLER KURUMU, 1956 DA TAMİR ETTİRMİŞTİR ibaresi vardır. 14 Kamil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, Cilt 4, Bursa Kültür. A.Ş. Bursa BüyükŞehir Belediyesi Yayınları, Yayınları, Bursa, 2000, s Yıldız Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, Yorum Sanat Yayınları, İstanbul, 2004, s. 10

6 Ebru Elpe 390 palmet ve rumili süsleme kompozisyonları vardır bu kompozisyonlar, Ulu Cami Yıldırım, Yeşil, Muradiye Külliyelerin ait yapılarda görülmektedir. BULGULAR Her iki dönem için ortak olan üç süsleme çeşidi vardır. Geometrik süsleme, bitkisel süsleme ve yazı. GEOMETRİK SÜSLEME Her iki dönem için ortak olan bu süsleme çeşidi, Baklava, üçgen, altıgen, yıldız, kare biçimli tuğla, alçı, çini taş parçalarıyla oluşturulmuştur. Bu süsleme çeşidinin gerek Selçuklu dönemi İran yapılarında gerekse Erken Osmanlı dönemi Bursa yapılarında sık kullanıldığı görülür. Gülpayegan Mescid-i Cuması nın minaresinin alt kısımlarında niş içinde kare biçimli tuğla parçalarının baklava biçimli tuğla parçaları ile birlikte kullanılmasıyla oluşturulan süsleme kompozisyonu bulunmaktadır.(resim1) Buna benzer süsleme kompozisyonu Orhan bey dönemi yapısı olan Orhan Camiinin revak yan kemer alınlıklarından birinde taş ve tuğla ile yapılmıştır. (Resim 2) Aynı revakın diğer yan kemer alınlığında ise sadece baklava biçimli taş ve tuğla parçalarından oluşturulmuş süsleme kompozisyonu vardır. (Resim 3) Sadece kare biçimli taş ve çini parçalarıyla oluşturulmuş haliyle I.Mehmed döneminde inşa edilen Yeşil Külliyesinin bir yapısı olan Yeşil Medresenin pencere kemer alınlıklarından birinde görülmektedir.(resim 4) Gulpayegan Mescid-i Cumasının kubbesinde tuğlalarla baklava motifi oluşturulmuş ve bu baklava motifleri kubbeyi çevrelemektedir.(resim 5) Gülpayegan Mescid-i Cuması nın minaresinde nişlerin üst kısmında, üçgen biçimli tuğlaların ters-yüz biçimde sıralanmasıyla oluşturulmuş basit süsleme kuşağı minareyi çepeçevre sarmaktadır.(resim 6) Bursa yapılarının süsleme kompozisyonunda üçgen motifi daha büyük boyutta ve kalkan duvarlarda ve pencere kemer alınlıklarında kullanılmıştır ve Gülpayegan minaresinde üçgenler yatay olarak sıralanmış iken Bursa yapılarındaki üçgenler dikey olarak yan yana sıralanmıştır. (Çizim1) Bursa Bedreddin Camiinin kalkan duvarında taş ve tuğladan üçgen biçimli parçalardan süsleme kompozisyonu oluşturmuştur.(resim 7) Altıgen ile üçgen motiflerinin bir arada kullanıldığı süsleme kompozisyonu Selçuklu dönemine ait yapılardan Gulpayegan Camii minaresinde duvar payesi üzerinde ve Isfahan Mescidi Cuma Kümbet-i Hakinin kemer köşeliğinde bulunur. 16 İncelenen kaynaklarda bu süsleme kompozisyonuna ait resim bulunamamış, Yıldız Demiriz in İslam Sanatında Geometrik Süsleme adlı kitabındaki bilgiler kullanılmıştır. Aynı kitapta yer alan bu motife ait çizim alınmış olup resim olarak da Bursa yapılarına ait kendi çektiğimiz resimler kullanılmıştır. Bu konudaki eksikliğimizi ifade etme gereği duyulmuştur. Bu süsleme kompozisyonu, Koca Naip Camii pencere kemer alınlığında görülmektedir. (Resim 8) XIV. yüzyıl yapısı olan ve pencere kemer alınlıklarının her birinde farklı bir süsleme kompozisyonuyla dikkat çeken Bursa Timurtaş Camiinin pencere kemer alınlıklarının birinde de bu süsleme kompozisyonundan vardır.(resim 9) Yıldırım külliyesinin bir yapısı olan Yıldırım Darüşşifasında iç duvarda pano içinde (Resim 10), yine aynı külliyenin bir diğer parçası olan medresenin pencere kemer alınlıklarından birinde (Resim 11) ve yılında inşa edilen Selçuk Hatun Camisinin kalkan duvarı üzerinde altıgen ve üçgen biçimli 16 Demiriz, age, s. 32

7 391 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik mor, mavi renkli çiniler ve moloz taşlar ile oluşturulan süsleme bulunmaktadır.(resim 12). Bu süsleme kompozisyonu özellikle Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarında sık kullanılmıştır. Yıldız motifi, her iki dönem için de benzer özellikler gösteren bir süsleme motifidir. Köşe sayılarına göre çeşitlilik gösterir.(dört, altı, sekiz, on, iki,) Yıldız motifi Büyük Selçuklu yapılarında tuğla ile, Osmanlı dönemi Bursa yapılarında ise mermer, çini ve ahşap malzeme ile süsleme kompozisyonuna eklenmiştir.. Altıgen motifi ile yıldız motifinin birlikte kullanıldığı süsleme kompozisyonu çeşitlemeleri de her iki dönem için benzer özellikler gösterir. Bu süsleme kompozisyonlarında altıgen motifi sabit olmakla beraber yıldızların kol sayıları çeşitlilik göstermektedir. İran daki Selçuklu dönemi Türk-İslam yapılarından Nahçivan daki Yusuf bin Kuseyr kümbetinde (1162) bu süsleme kompozisyonundan bir örnek vardır.(çizim 2) Ayrıca, 1135 yılına tarihlenen Zevvare Mescidi Cumasında 17 iç kısımda trompun içindeki nişlerde aynı motiflerden oluşturulan benzer süsleme kompozisyonuna rastlanır. (Resim 13) Ayrıca, Büyük Selçuklu döneminin önemli yapılarından Kazvin-Hemedan yolu üzerinde bulunan, Karagan Kümbetleri olarak adlandırılan bu yapıların birincisi, , ikinci kümbet 1093da inşa edilmiştir. 18 Tamamen tuğladan inşa edilen bu binaların cephe duvarlarında yer alan tuğla ile yapılmış olan geometrik süslemeler çok çeşitlidir. Karagan I (Doğu) Kümbetin dış cephe duvarlarında kubbenin alt kısmına denk gelen yerde bu motiflerden oluşan süsleme kuşağı bulunmaktadır.(resim 14) 1186 yılında inşa edilen Nahçivan daki Mümine Hatun Türbesinin cephe duvarlarında nişler içinde yer alan tuğla ile yapılmış olan süsleme kompozisyonu altıgen ve altı köşeli yıldızlar motiflerinden oluşmaktadır 19. Bu süslemeler nişlerin içini ve nişlerdeki mukarnasların etrafını çeviren bir örgü biçimindedir.(resim 15) Aynı motifin benzer örnekleri Bursa Timurtaş Camii pencere kemer alınlıklarından birinde, taş ve tuğla ile karşımıza çıkmaktadır. Tuğla parçaları altıgen çerçeve oluşturacak şekilde bir araya getirilmiş ve bu çerçevenin içinde taşlardan yıldız biçimli parçalar yerleştirilerek süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur.(resim 16)1378 yılında inşa edilen İznik Yeşil Camii nin çinili minaresinde görülmektedir. Minare gövdesinde, çinili kısmın altında yer alan bu süsleme kompozisyonu minare gövdesini kuşatmıştır.(resim 17) I.Mehmed döneminin en önemli yapılarından biri olan Yeşil Camiinin giriş cephesinde üst katta yer alan mermer korkulukları aynı motiflerin bir araya getirilmesinden oluşturulmuştur.(resim 18) Aynı motiflerden oluşturulan benzer bir süsleme kompozisyonu Bursa I.Murad Hüdavendigar Camiinin revak açıklıklarının alt kısımda kapatan mermer korkuluklarında bulunmaktadır.(resim 19) Bu korkuluklarda altıgen çerçeve diğer örneklerden biraz farklılık göstermektedir. Ajurlu korkuluğun tekniği itibariyle altıgen çerçeve ile ortasındaki yıldız motifi arasında, mermerin baklava biçimi verecek şekilde oyulmasıyla oluşturulan motifler bulunmaktadır. Her iki dönem için ortak süsleme motiflerinden biri olan yıldızın altı köşeli çeşidinin görüldüğü örneklerden yukarıda bahsedilmiş idi. Dört köşeli yıldız motifi her iki dönemde karşımıza çıkmaktadır.melikşah döneminde inşa edilmeye başlanan ve daha sonraki dönemlerde tamamlanan IsfahanMescid-i Cuması 20 nın güney eyvanının alt kısımlarında yanyana çini 17 Aslanapa, Türk Sanatı El Kitabı, s Aslanapa,Türk Sanatı El Kitabı, s Aslanapa,Türk Sanatı, s Aslanapa, Türk Sanatı El Kitabı,s.42

8 Ebru Elpe 392 panolar sıralanmıştır. Bu panolardan baştan üçüncü panonun içinde dört köşeli yıldız motifleri serpilmiş olarak bulunmaktadır.(resim 20) Ayrıca Gülpayegan Camii minaresinde nişlerin içinde tuğla ile bu motiften oluşan süsleme bulunmaktadır. 21 Dört köşeli yıldızlardan oluşan süsleme komposizyonu Bursa Timurtaş Camii, pencere kemer alınlıklarından birinde yer alır. Burada dört kollu yıldız bicinde kesilmiş taş parçaları, baklava biçiminde kesilmiş tuğla parçalarla bir araya getirilip süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur.(resim 21) Aynı caminin bir başka pencere kemer alınlığında da taş dört köşeli yıldız motifi, kare biçimli çini parçaları ve yatay ve dikey olarak serpiştirilmiş tuğla parçalarıyla ortak bir süsleme kompozisyonu oluşturmuştur. (Resim 22) Sekiz köşeli yıldız motifi, Gulpayegan Camii nde tromp un alt tarafındaki duvarda görülür. Burada sekiz köşeli yıldız motifleri alt alta sıralanmaktadır. Bu motiflerden oluşan süsleme kompozisyonu tuğladan yapılmıştır.(resim 23) Sultan Sencer Türbesi kubbesinin iç kısmında tuğla ile sekiz köşeli yıldız motifi tuğladan kaburgalarla desteklenmiş biçimde bulunmaktadır.(resim 24) Bu motifin bir benzeri Erken Osmanlı dönemi yapısı olan İznik Yeşil Camiinin taş mihrabında yer almaktadır.(resim 25) Ayrıca Bursa Ulu Camii batı minaresin gövdesinin alt tarafında mermer ile ve Bursa Yeşil Camii hünkar mahfili korkuluğunda ise çini ile sekiz köşeli yıldız motiflerinden oluşan süslemeler bulunmaktadır. Karagan I.(Doğu) Kümbetin cephe duvarlarındaki yüzlerinden birindeki kör kemerin içinde yer almaktadır.(resim 26) Burada sekiz köşeli yıldızlardan oluşan sonsuzluk temasının işlendiği bir süsleme kompozisyonu görülür. Meraga Kümbet-i Surkh yapısında ise kare gövdenin bir yüzünde duvarın üst kısmında, dikdörtgen bir kaset içinde sekiz köşeli yıldızlardan oluşan süsleme vardır.(resim 27) Bu motifin Bursa da farklı malzemeler üzerine uygulanmış benzerleri bulunmaktadır. I.Bayezid döneminde inşa edilen Yıldırım Camisinin minberinin yan aynalığında sekiz köşeli yıldız motifinin de yer aldığı geometrik süsleme kompozisyonu vardır.(resim 28) BİTKİSEL SÜSLEME Büyük Selçuklu dönemi yapılarında geometrik süsleme kadar sık olmasa da özellikle çini ile uyumlu olarak portal cephelerinde, Ardistan Mesicid-i Cumasında olduğu gibi tuğla ile yapılan bitkisel motifler görülmektedir. Isfahan Mesci-i Cumasında eyvan cephesinde renkli sır teknikli çinilerle bitkisel süslemeler yapılmıştır.1160 yılında inşa edilmiş olan Ardistan Mescidi Cumasında tuğla ile yapılmış bitkisel süslemeler, eyvan tonozunda ve mihrapta bulunmaktadır. Eyvan tonozundaki bitkisel süslemelerden oluşan bir kompozisyon vardır. (Resim 29) Aynı yapının mihrabı üzerinde kıvrım dallar ve başka bitkisel motiflerle oldukça karışık biçimde süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur.(resim 30) Isfahan Mescid-i Cumasının eyvanları üzerinde ve minarelerinde çinili süslemeler bulunmaktadır. Eyvan süslemelerindeki motifler renkli sır tekniği kullanılarak süsleme kompozisyonu yapılmıştır..(resim 31, 32) Bu süsleme kompozisyonu Bursa Yeşil Türbesinin portali üzerinde ve mihrabın da yer alan, renkli sır teknikli çinilerle yapılmış bitkisel süslemeler ile az da olsa benzerlik görülmektedir. (Resim 33,34) Yeşil Türbenin süsleme programından sorumlu olan Nakkaş Alinin Semerkanta gitmesi ve oradaki teknikleri ve o zamanın çinili süsleme modasını öğrenmesinin katkısı çoktur. 21 Demiriz, a.g.e, s.82

9 393 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Bitkisel süsleme örneklerinin Büyük Selçuklu yapılarında daha erken tarihlerde bu tür süslemelerin görülmesi ve Isfahan Mescid-i Cumasının eyvan cephelerindeki bitkisel motifleri ile Yeşil Camii ve Türbede iç duvarlar üzerinde ayrıca türbede portal üzerindeki bitkisel süslemelerdeki benzerlik iki dönem arasındaki etkileşime güzel bir örnek olarak kabul edilebilir. YAZI Yazıya binaların hangi tarihte inşa ya da tamir edildiğini ifade eden kitabelerde, ayet ya da hadis ifade eden örneklerde ise yapıların dış ya da iç duvarlarında, portallerinde mihraplarında ya da kapıların üzeri gibi yerlerde rastlanır. İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk-İslam yapılarında kufi yazı tercih edilmiş olup bu yazı bazı yapılarda bitkisel motiflerle iç içe olacak şekilde karışık olarak görülmektedir. Büyük Selçuklu dönemi yazı motifleri ile Erken Osmanlı dönemi Bursa yapılarındaki az sayıda görülen yazı motifleri arasında benzer özellik yok denecek kadar azdır. Büyük Selçuklu dönemi yapılarına örnek olarak 1058 yılına tarihlenen Damgan Mescidi Cuması nın minaresi, 1160 yılına tarihlenen Saveh Camisinin minaresi, Cihil Duhteran minaresi (1107), Isfahan Mescid-i Cumasının minaresi (1131),, Isfahan Ali Camii minaresi, 22,Ardistan Mescidi Cuma sının iç duvarlarının üst kısımları, ayrıca mihrabında en dıştaki iki bordürdeki kufi yazının oluşturduğu, süsleme kompozisyonu, verilebilir. Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarında ise yazı motifi genelde yapının inşa tarihlerini belirten mermer kitabelerde görülmektedir Ayrıca kitabe dışında yazının süsleme kompozisyonuna katıldığı örnekler de bulunmaktadır. Bursa Yıldırım Camisinde pencere kenarlarında mermer ile yazı örnekleri vardır. I.Mehmed döneminde inşa edilen Yeşil Türbenin, iç duvarlarda çini kaplamalı kısmın en üst safhasını teşkil eden bordürde mavi zemin üzerine beyaz ile yapılmış yazı kuşağı yer alır ayrıca türbedeki sandukaların üzerinde de çini ile yapılmış yazılar bulunmaktadır. Bursa Ulu Caminin minberi üzerinde, minberin yapılış tarihini veren kitabede yazı motifi görülmektedir. Bursa yapılarının süsleme programında yazı motifine, İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk-İslam yapılarında olduğu gibi önem verilmemiştir. Yazı daha çok yapının inşa tarihini belirten bir unsur olarak değerlendirilmiştir. SONUÇ İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk-İslam yapılarının süslemeleri ile Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarının süslemelerini karşılaştırmalı olarak irdeleyen bu çalışma sonunda her iki dönem arasında benzerlikler ve farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Süslemenin uygulandığı yüzey ve süsleme motiflerinin çeşitleri arasındaki benzerlik ve farklılıkların olması doğaldır. Yerleşilen coğrafya, devletlerin hakimiyet dönemleri, o coğrafyada bulunan malzeme, kendinden önce gelen devletlerin ve civar yerdeki devlet, beylik, hanedanlıkların kültürleri, mimari ve süsleme geleneklerinden etkileşim gibi bir çok sebepten dolayı bu iki dönem arasında mimari ve süsleme geleneği açısından bazı farklar bulunmaktadır. Büyük Selçuklular, yaşadıkları coğrafyada, siyasi mücadele içinde oldukları, komşuları olan Türk devlet ve topluluklarının kültürlerinden etkilenmişlerdir. 23 Bunun yanısıra Part, Sasani, sanat geleneklerinin etkileri de kendini hissettirmiştir. Karahanlıların Müslüman olması sanatları üzerinde etkili olmuştur, müslümalığı benimseyen Selçukluların sanatı üzerinde ise Müslüman Karahanlı sanatının etkisi de yadsınamaz. 24 Aynı coğrafya üzerinde, hüküm 22 Fatema Alsulaiti,, The Style and Regional Differences,of Seljuk Minarets in Persia, Emel Esin, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2004,s Emel Esin, Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu,2006, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, s.140

10 Ebru Elpe 394 sürmüş olan Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu devletleri, Orta Asya, İran ve Hindistan ın kuzey bölgelerindeki devlet ve toplulukların kültürleri ile etkileşim içinde idiler. 25 İlk başlardaki göçebe durumdan zamanla yerleşik hayata geçiş yapan, Oğuz Türklerinin bir kolu olan Selçuklular, göçebe kültürlerini yerleşik hayata adapte ederek bulundukları coğrafyada kurduğu devletin kültür ve sanat anlayışını biçimlendirmişlerdir. Büyük Selçuklular, ilk önce İran coğrafyası üzerine hakim olmuş orada islamiyeti kabul etmiştir 26. İslami devlet yapısının gereği olarak kültürel ve sanatsal alt yapıda, kendilerinden önce gelen İslam devlet ve topluluklarının kültür ve sanat özelliklerinden kendine uygun olanları benimsemiş ve bu yeni görünüm ve anlayış ile Anadolu kültür ve sanatını etkileyen unsurlardan biri olmuştur. Göçer ve Müslüman olamayan kültür ve sanatı ile İslamiyetin kabulü ile birlikte yeni dinin getirdiği kültürel özellikler, sanatsal unsurlar, yarı göçebe bir devlet olan Karahanlılar, Hindistan üzerine de egemen olan ve oradaki kültürel ve sanatsal ortamdan etkilenme yaşayan Gaznelilerin, sanatlarının etkileri ayrıca arka planda Sasani geleneklerinin etkisi Büyük Selçuklu Sanatının oluşuma katkıda bulunmuştur. İslam, Türk ve İran coğrafyasındaki kültür ortamı Büyük Selçuklu sanatının bileşenlerindendir. 27 Ayrıca devlet bünyesinde, göçlerle gelen İslam olana ya da olmayan Türk topluluklarının barındıran Selçuklu devleti kültür ortamında her gelen topluluğun kültürel ortamı ve sanat gelenekleri mevcut durumdaki kültür ve sanat ile karışarak Türk İslam Büyük Selçuklu devletinin sanatına katkıda bulunmuştur. Büyük Selçuklu devletinin kültür ortamının çeşitliğine Arap, Part, Roma, Hint Harezm, Gurluların kültür ve sanat gelenekleri de çeşitli biçimlerde etki etmiştir 28, bunun sonucu olarak Büyük Selçuklu sanatı, Türk, İslam, Budist, Şamanist, sanat ve bulundukları coğrafyadaki yerel sanat geleneklerinin sentezi biçimine gelişmiş ve kendine has sanat özellikleri zamanla gelişmiş ve bu özellikler özellikle Malazgirt savaşından sonra Anadolu ya giren, Büyük Selçuklu devletine bağlı Türkmen beyliklerinin ve Selçukluların Anadolu daki uzantıları olan literatürde Anadolu Selçukluları olarak geçen topluluk sayesinde Anadolu Türk sanatının oluşumuna katkıda bulunmuştur. Mimari açıdan bakıldığında yüzyıllarda, Anadolu da halihazırda bulunan yapı tekniği, İran ve Orta Asya dakinden farklı idi, fakat bu farklılığa rağmen bir çok mimari yapı tekniği, mimari yapı formları, Doğan Kuban ın Batıya Göçün Sanatsal Evreleri adlı kitabında bahsettiği üzere, Avrasya bozkırlarının güney bölgelerinde M.Ö 4000 lerden itibaren gelişen düzen ve biçimler, bu bölgeye yerleşmiş olan Türk toplulukların var olan bu biçim ve gelenekleri benimsemeleri ve zamanla geliştirmeleri sonucunda belli bir senteze ulaşmış ve Orta Asya ve İran dan Anadolu ya Türkler vasıtasıyla geçmiştir. 29 Osmanlı kültür ve sanatı üzerinde de çeşitli devlet ve toplulukların kültür ve sanat gelenekleri etkili olmuştur. Osmanlıların kurulduğu ve ilk siyasi mücadeleleri yaşadığı bölgelerdeki yerel kültür unsurları beylikten devlete geçiş aşamasında Osmanlı kültürü ve sanatı üzerinde etkili olmuştur. Bu kültür ortamında gerek göçer Türk toplulukları gerekse Roma İmparatorluğunun bir devamı olan Hristiyan Bizans imparatorluğunun gelenekleri eriyip 25 Doğan Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, s. IX.,(Önsöz kısmı) 26 Doğan Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, s. X (Önsöz kısmı) 27 Doğan Kuban,Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, s. 21, Doğan Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri,s.134, Doğan Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, s. 144

11 395 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Osmanlı kültürünün oluşumuna katkı sağlamıştır. 30 Osmanlı toplumu içindeki göçer Türk toplulukları, farklı inanç unsurlarını İslamiyet ile kaynaştırarak Osmanlı kültürünün çeşitliğine katkıda bulunmuştur. Osmanlı mimarisinin erken dönemine baktığımızda Anadolu Selçuklu ve daha sonrasında kurulan Anadolu Beyliklerinin mimari ve süsleme özelliklerinin etkilerini de görmek mümkündür. Anadolu daki Selçuklu mimarisi, Büyük Selçuklu mimarisine göre daha küçük boyutlu yapılar, daha çeşitli yapı formları daha sade ve yapı inşası ve süslemesinde, bulunulan coğrafyada bulunan taş malzeme kullanımı gibi farklılıklar içermektedir. Büyük Selçukluların Anadolu daki devamı olarak nitelenen Anadolu Selçuklularının yapılarının inşasında ve süslemesinde İranlı mimar ve ustaların çalıştığı bilinmektedir. 31 Yapıların inşa malzemesi ve boyutları Büyük Selçuklu örneklerinden farklıdır. Cami inşasında Büyük Selçuklu mescid-i cumaları takip etmemiş çok destekli cami, bazilikal planlı cami, değişik yönlerde revak kuruluşunun öncüsü sayılan giriş mekanları ile tek kubbeli mescit tiplerini denemişler. Kümbetleri ise Büyük Selçuklu örneklerine benzemekle birlikte yeni olan tipleri denemişlerdir. Ayrıca inşa malzemesi taş olmuş, yapıların boyutları da Büyük Selçuklu örneklerine nazaran daha küçüktür. Anadolu Selçuklu yapılarının süslemelerinde zengin taş işçiliği göze çarpmaktadır. Anadolu Selçuklularından sonra ortaya çıkan Anadolu beyliklerinin mimari ve süsleme geleneklerine bakıldığında Anadolu Selçuklu geleneği devam ettiği gibi (özellikle, Karamanoğulları mimarisinde) 32 farklı mimari üslup ve süsleme gelenekleri de özellikle Batı Anadolu bölgesinde kurulan Türk beyliklerinin mimarisinde görülmektedir. Bu beyliklerde de Anadolu Selçuklularında olduğu gibi inşa ve süsleme malzemesi ağırlıklı olarak taş idi fakat mermer kullanımı da azım sanamayacak derecede olmuştur. Erken Osmanlı sanatı gerek Anadolu Selçukluları, gerek Anadolu beylikleri gerekse Hristiyan Bizans sanatından etkilenmiştir. Özellikle Bizans mimari ve süsleme gelenekleri Bursa yapılarının inşası ve süslemesinde baskın bir etkiye sahip olmuştur. Erken Osmanlı sanatının ilk yapıları günlük ihtiyaçları karşılama işleviyle inşa edilmiştir İbadet amacıyla mevcut kiliseler camiye çevrilmiştir. Yapı inşasında ise ekonomik imkanların yetersizliği sebebiyle el altında bulunan malzemeleri ve antik döneme ya da Bizans mimarisine malzemeleri-devşirme malzeme, kullanmıştır. Bursa daki Erken Osmanlı dönemi mimarisi devletin mimari anlamda tam olarak kendini bulamadığı, mimari arayışlar içinde olduğu dönemin mimarisidir. Kendinden önce kurulduğu yerde hüküm süren Bizans devletinin mimarisi ve süsleme programı, Osmanlı mimarisinin ilk dönemine esin kaynağı olmuştur. Özellikle Bursa yapıları ile özdeşleşen ve bildirimizin başında hem inşa hem de süsleme unsuru olarak ele alınan almaşık sistem duvar örgüsü, Erken Osmanlı mimarisinin genel karakteri haline gelmiştir. İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk-İslam yapıları ile Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarının mimari özellikleri ve süsleme kompozisyonları arasında benzerlik olduğu gibi farklılıklar da bulunmaktadır. Özellikle kullanılan malzemeler arasında farklar kendini belli eder. 30 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, Y.E.M Yayınları, İstanbul, Mayıs, 2007, s Robert Hillenbrand, İslam Sanatı ve Mimarlığı, Homer Kitabevi, 1.Basım, 2005,s Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.63

12 Ebru Elpe 396 Eldeki malzemeyi ekonomik kullanma ihtiyacından doğan almaşık duvar örgüsü, ve bu duvar örgüsünün oluşturduğu süsleme, Büyük Selçuklu mimarisinde, taşın olmaması ya da az bulunmasından dolayı görülmez. Ayrıca motif bazında ve süslemelerin bulunduğu yerler bazında da bazı farklılıklar vardır. Minareler, iki dönem arasındaki bariz farkların görüldüğü mimari elemanlardır. Bursa minareleri bir örnek dışında bağlı bulunduğu camilere bitişiktir ve Selçuklu İranın daki minarelere göre oldukça sadedir. Büyük Selçuklu minareleri dönem için bir stil oluşturacak derecede çok sayıda ve gerek mimarisi özellikle de süslemeleri açısından önemli örnekleridir. Erken Osmanlı Bursa minareleri ise genelde tuğlaların yatay, bazı örneklerde hem yatay hem de dikey olarak dizilmesi suretiyle örülerek inşa edilmişlerdir. Süslemeleri ise genelde şerefe altlarında toplanmıştır. Yapıların inşa ve süslemelerinde kullanılan malzeme açısından da farklılık bulunmaktadır. Büyük Selçuklu yapılarının temel inşa ve süsleme malzemesi tuğladır. Yapılarının mimari biçimlerinin tuğla süslemenin gelişmesine uygun olmasının da etkisiyle Büyük Selçuklu mimarisinde tuğla süsleme zengin örnekler sunmaktadır. 33 Selçuklu dönemi İran yapılarında yapıların iç ve dış yüzeyleri ve özellikle minarelerin üzeri tuğla ile geometrik, yazı bazı örneklerde ise bitkisel motifler ile süslenmiştir. Büyük Selçuklu dönemi yapılarının süslemelerinin özellikle Karahanlı yapılarıyla benzerliği vardır. Karahanlı yapılarının da portal kısımları ve cephe duvarları geometrik süslemeler yazı kuşakları ve bitkisel süsleme motifleriyle bezenmiştir. Karahanlı yapıları tuğla ile inşa edilmiştir ve süslemeleri de tuğla ile yapılmıştır. Aynı coğrafi yerleşimlerde kurulmuş olan Büyük Selçuklu yapıları da tuğla ile inşa edilmiş olup süslemeleri de tuğladan yapılmıştır Motif açısından farklılıklara bakılacak olursa, İran daki Büyük Selçuklu dönemi Türk İslam dönemi yapılarında, tuğla ile oluşturulan süsleme kompozisyonlarının sık kullanılan motifi fırıldak, (Karagan 2. Türbe, Meraga Kümbeti Surkh cephelerinde)erken Osmanlı Dönemi Bursa yapılarının süsleme kompozisyonlarının oluşturulmasında tercih edilmemiştir. Fırıldak motifi, Büyük Selçuklularının Anadoluda ki uzantıları olarak kabul edilen Anadolu Selçuklu Devletinin mimari yapılarının cephe duvarı süslemelerinde kullanılmıştır. Benzer olarak yine Büyük Selçuklu dönemine ait İran yapılarının süsleme kompozisyonunda kullanılmış olan Entrelac motifi de Bursa yapılarının süsleme programında yer almamıştır. Ayrıca Büyük Selçuklu dönemi yapılarının süslemelerinde görülen svastika olarak isimlendirilen motif Bursa yapılarının süsleme programında tercih edilememiştir İki dönem benzerliklere değinilecek olunursa, Bursa daki erken döneme ait Osmanlı yapılarında, dış cephede genelde beden duvarlarında, pencere ve kapı kemer alınlıklarında, kalkan duvarlar üzerinde yer alan geometrik süslemelerde, İran daki Selçuklu dönemine ait mescid-i cuma, türbe ve minarelerin duvarlarında yer alan tuğla, sırlı tuğla ile yapılan süslemelerin motifleri arasında benzerlik görülmektedir. İran daki Selçuklu dönemi yapılarındaki süslemeler tuğla, sırlı tuğla alçı, ile yapılmış iken: Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarında yer alan süslemeler ise taş, tuğla-taş almaşık bazı yapılarda arada çini parçaları da kullanılarak oluşturulmuştur. Motif açısından altıgen, üçgen, dörtgen baklava, altı sekiz on iki köşeli yıldız motifleri her iki dönem için ortaktır. Büyük Selçuklu yapılarının dış duvarlarında, minare gövdelerinde, iç duvarlarda eyvan cepheleri gibi yerlerde rastlanılan ve geometrik süslemenin temel süsleme unsuru olan bu motifler özellikle yıldız motifleri Burs Ulu Camii nin gerçek kündekari tekniğiyle yapılmış olan ceviz ağacından minberinin ana süsleme 33 Hillendbrand, age, s. 109s

13 397 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik motifleridir. Minberin üzerinde 1399 yılında minberin yapılış tarihini veren kitabesi bulunmaktadır. 34 Minber üzerinde her iki cephedeki süsleme kompozisyonu farklıdır. Minber üzerinde 6,79,10,11,12, 13,14 köşeli yıldız motiflerinden ve kabaralardan oluşan süsleme kompozisyonu bulunmaktadır. Ayrıca geometrik motifleri pelmet ve Rumili bitkisel süsleme motifleriyle iç içe olarak süsleme programında yer almıştır. 35 Osmanlı döneminde Bursa yapılarında süslemede sadeliğe gidilmiştir. Mimariye bağlı süsleme programında figürlü süslemeye yer verilmez iken geometrik, bitkisel motiflerden oluşan süsleme kompozisyonu ve yazı yer almıştır.. Mimariye bağlı süsleme programında figürlü süslemeye yer verilmez iken geometrik, bitkisel motiflerden oluşan süsleme kompozisyonu ve yazı yer almıştır. Minareler birkaç örnek dışında yapıya bitişik kare ya da çokgen, taş-tuğla almaşık düzendeki kaideli, tuğladan silindirik gövdelidir. Günümüzde sadece İznik Yeşil Camii nin minaresi çiniler kaplıdır. Bunun dışında bazı Bursa minarelerinde çini parçaları minare yüzeyinde, genelde şerefe altında, süsleme programında görülmektedir. Bursa daki erken Osmanlı dönemi minareleri, yatay ve bazen dikey olarak tuğla parçalarının harç yardımıyla örülmesiyle inşa edilmiştir. Süslemeleri de genelde şerefe altlarında toplanmıştır. Minarelerin şerefe altları süsleme açısından en yoğun ve dikkat çeken kısımları olmuştur İran daki Selçuklu dönemi yapıları ile Bursa daki Erken Osmanlı dönemi yapılarını, süslemelerinin benzerliği açısından irdeleyen bu bildiride, her iki dönemde ortak olan süsleme motifleri geometrik süsleme kategorisinde, bitkisel ve yazıya nazaran motif ve süsleme kompozisyonu açısından bitkisel süsleme ve yazıya nazaran daha fazla ortak yönlerinin olduğu sonucuna varılmıştır. RESİM VE ÇİZİMLER Resim 1. Gülpayegan Camii, minaresinde, niş içinde kare ve baklava biçimli tuğla parçalarıyla oluşturulmuş geometrik süsleme( resim, dan alınmıştır. 34 Doğan Kuban, Osmanlı Mimarsi, s Sedat Bayrakal, Erken Dönem Osmanlı Minberleri, Bilimevi Basın Yayın Ltd. Şti, İstanbul, 2008 s. 61

14 Ebru Elpe 398 Resim 2: Orhan Camii, revak yan kemer alınlığında baklava ve kare motiflerinin kullanıldığı süsleme kompozisyonu.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 3: Orhan Camii, revak yan kemer alınlığında baklava motiflerinden oluşturulan geometrik süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.)

15 399 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 4:Yeşil Medrese, pencere kemer alınlığında kare biçimli taş ve çinilerle oluşturulmuş süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 5: Gülpayegan Mescid-i Cuması, Kubbedeki baklava motifinden oluşan süsleme kuşağı.(resim. dan alınmıştır.) Resim 6: GulpayeganMescid-i Cuması, üçgen biçimli tuğlalardan oluşturulan süsleme kuşağı.(resim, dan alınmıştır )

16 Ebru Elpe 400 Resim 7: Bedreddin Camii, Kalkan Duvarda üçgen biçimli taş ve tuğla motifleriyle oluşturulan süsleme (Resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Çizim 1: Altıgen-üçgen motiflerinden oluşan süsleme.(demiriz,age, s. 32)

17 401 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 8: Koca Naip Camisi, pencere kemer alınlığında altıgen-üçgen motiflerinden oluşan süsleme (Resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 9: Demirtaş Camii, pencere kemer alınlığında, altıgen-üçgen motiflerinden oluşan süsleme.(resim tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 10: Yıldırım Darüşşifası,iç duvarda pano içinde, altıgen-üçgen motiflerden oluşan süsleme (Resim, tarafımızdan çekilmiştir.).

18 Ebru Elpe 402 Resim 11: Yıldırım Medresesi, pencere kemer alınlığında, altıgen-üçgenlerden oluşan süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 12: Selçuk Hatun Camii, kalkan duvar üzerinde altıgen-üçgen motiflerinden oluşan süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.)

19 403 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Çizim 2: Nahçivan Yusuf Bin Kuseyr Kümbeti, tuğla süsleme komposizyonu çizimi( Aslanapa, Türk Sanatı, s.82 Resim 13: Zevvare Mescid-i Cuması, iç kısımda tromp nişlerinde, altıgen altı köşeli yıldız motiflerinden oluşan süsleme (Aslanapa, Türk Sanatı,s. 65 Resim 14: Karagan I(Doğu) Kümbetinde altıgen-altı köşeli yıldız motiflerinden oluşan süsleme.(aslanapa,türk Sanatı, S. 72)

20 Ebru Elpe 404 Resim 15: Nahçivan, Mümine Hatun Kümbeti, cephe duvarındaki niş içinde altıgen ve altı köşeli yıldız motiflerinden oluşan süsleme.(aslanapa, Türk Sanatı,s.82.)

21 405 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 16: Timurtaş Camii, pencere kemer alınlığında, altıgen çerçeve içinde altı köşeli yıldız motifinden oluşan süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 17:.İznik Yeşil Camii, minare, altıgen çerçeve içinde altı köşeli yıldız motifinden oluşan süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 18: Bursa Yeşil Camii, giriş cephesi üst kat korkuluklarında altıgen ve altı köşeli yıldızlardan oluşan süsleme.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.)

22 Ebru Elpe 406 Resim 19: Hüdavendigar Camii, revak korkuluklarında altıgen ve altı köşeli yıldız motifii bileşimi(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 20. Isfahan Mescid-i Cuması, güney eyvanın yan tarafında çini parçalarıyla yapımış süsleme kompozisyonu. Bu süsleme kompozisyonun motifleri arasında dötlü yıldız motifleri pano içine serpilmiştir.(resim dan alınmıştır.)

23 407 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 21: Bursa Timurtaş Camii, pencere kemer alınlığında dörtlü yıldız motifi.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 22: Timurtaş Camii, pencere kemer alınlığında dörtlü yıldız motifi.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.)

24 Ebru Elpe 408 Resim 23: Güpayegan Mescid-i Cuması, trompun al tarafındaki duvarda tuğla ile yapılmış sekiz köşeli yıldız motifi.(aslanapa,türk Sanatı, s.62) Resim 24: Sultan Sencer Türbesi, kubbe içinde tuğladan sekiz köşeli yıldız motifi.(aslanapa, Türk Sanatı,s. 78) Resim 25: İznik Yeşil Camii, taş mihrapta sekiz köşeli yıldız motifi.(resim, tarafımızdan çekilmiştir.)

25 409 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 26: Karagan I(Doğu) Kümbet, cephe duvarında kör kemer içinde sekiz köşeli yıldız motiflerinden oluşan süsleme.(aslanapa,türk Sanatı,,s. 72) Resim 27: Meraga Kümbet-i Surkh, cephe duvarının üst kısmında dikdörtgen kaset içinde sekiz köşeli yıldızlardan oluşan süsleme.( Aslanapa, Türk Sanatı,s.81)

26 Ebru Elpe 410 Resim 28: Bursa Yıldırım Camii, minber yan aynalığında sekiz köşeli yıldız motiflerinin de yer aldığı süsleme kompozisyonu.(resim, tarafımızdan çekilmiştir) Resim 29: Ardistan Mescid-i Cumasının eyvan tonozundaki bitkisel süsleme (Aslanapa,Türk Sanatı,s. 67) Resim 30: Ardistan Mescid-i Cumasında mihraptaki bitkisel süslemeler (Aslanapa, Türk Sanatı, s. 67)

27 411 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik Resim 31: Isfahan Mescid-i Cuması, eyvan yüzeyinde çini ile yapılmış bitkisel süsleme (Resim foto dan alınmıştır. Resim 31: Isfahan Mescid-i Cuması, eyvan yüzeyinde çini ile yapılmış bitkisel süsleme (Resim foto dan alınmıştır. Resim 32: Isfahan Mescid-i Cumasında Eyvan yüzeyinde çinili bitkisel süsleme.(resim, foto, fahan_jameh_mosque_p dan alınmıştır.)

28 Ebru Elpe 412 Resim 33: Bursa Yeşil Türbe, portal kavsarasında çinili bitkisel süsleme(resim, tarafımızdan çekilmiştir.) Resim 34: Bursa Yeşil Türbe, iç duvarda altıgen çinilerin arasında bitkisel motiflerden oluşan madalyon(resim, tarafımızdan çekilmiştir.).

29 413 İran daki Büyük Selçuklu Devri Yapılarının Süslemeleri İle Bursa daki Osmanlı Devri Yapılarının Süslemeleri Arasındaki Benzerlik KAYNAKLAR ALPASLAN, Kazım. Yıldırım Darüş-şifası Restore Edilmelidir Tarihli Hakimiyet Gazetesi. ASLANAPA, Oktay (1994) Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul. ASLANAPA, Oktay,(1993),Türk Sanatı El Kitabı, İnkılap Kitabevi, İstanbul. ASLANAPA, Oktay,(2004), Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Yayınları, İstanbul. AYVERDİ, E.Hakkı,(1966), Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul. BAYRAKAL, Sedat,(2008), Erken Dönem Osmanlı Minberleri, Bilimevi, Basın Yayın Ltd. Şti, İstanbul. DEMİRİZ, Yıldız,(2004), İslam Sanatında Geometrik Süsleme, Yorum Sanat Yayınları, İstanbul. DEMİRSAR, Belgin-Ara ALTUN, (2008), Anadolu Toprağının Hazinesi, Çini. Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul. ESİN, Emel,(2004), Orta Asya dan Osmanlı ya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. ESİN, Emel,(2006), Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. HİLLENBRAND, Robert,(2005), İslam Sanatı ve Mimarlığı, Homer Kitabevi, 1.Basım, KEPECİOĞLU, Kamil.(2000) Bursa Kütüğü, Cilt:4, Bursa Kültür A.Ş, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa. KUBAN, Doğan,(2010), Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. KUBAN, Doğan,(2007), Osmanlı Mimarisi, Y.E.M Yayınları, İstanbul. Turkish Art, (Edt by Mehmet ÖZEL), The Republic of Turkey Ministry of Culture, Genaeral Directorate of Fine Arts. ÜNVER, Süheyl (2010), Türk Süsleme Sanatları, C.2, İşaret Yayınları, İstanbul.