RiHi. TORK TURizM Yapisal ve Sektorel Geli~im. Yrd. Do~. Dr. ~enol ~AVU~ Yrd. Do~. Dr. Zehra EGE Yrd. Do~. Dr. Osman Eralp ~OLAKOGlU.

Transkript

1

2 G EolTORLER Yrd. Do~. Dr. ~enol ~AVU~ Yrd. Do~. Dr. Zehra EGE Yrd. Do~. Dr. Osman Eralp ~OLAKOGlU TORK TURizM Yapisal ve Sektorel Geli~im RiHi Allkara, 2009 istani:!ul BiLO! UNnlERSITY LIBrum.Y

3 DETAY YAYINLARI 1. Baskl ISBN YaYlncl Sertifika No : 303 : Nisan 2009 : : Copyright Detay Anatolia Akademik YaYlnclhk Ltd. ~ti. Her halelel salc/ldlr. Yazanndan ve yaymevinden yazdi izin almmaleslzm bu leltabm [otoleopl veya diger yollarla /nsmen veya tamamen <;oga/tllmasl. basdmasl ve yaymlanmasl yasa/ctlr. Akslne davram, 5846 saylli Rleir ve Sanat Eserleri Kanunu ve Turle TIcaret Kanunu geregince 2 Ylldan 6 yda leadar para cezasma <;evrilemeyen hapis, 10 bin TL'den 150 bin TL'ye I<adar para cezalan ile fololeopi ve baslm aletlerine el Iconulmasuu gereklirir. Bu kitabl, yotclugunda hep eksik /caldlgi11l. a11la manevi va1'lzgmdan her zaman guq aidzgzm, ca1l!11l babammaziz hatzrasma ithaf ediyo1'u111. Nul' iqillde yatman dilegimle; Seni haia qotc ozliiyorllm... ~enol <;:'AVU~ Dizgi I<apak Baskl ve Cilt : Detay YaYlnclhk : Detay YaYlnclhk : Sozkesen Matbaaclhk Bu eseri camm mmeme ve babama ithaf ediyorum. Zehra EGE GENEL DAGITIM ve isteme ADRESI DETAY ANATOLlAAKADEMIK YAYINCILIK LTD. ~Ti. Adakale Sokak No: 14/1 Klzllay/ANKARA Tel: (0.312) Faks: (0.312) Web: e-posta:detayyay@ttmail.com

4 ONSOZ Giiniimiizde sanayinin geli~mesi, ki~i ba~ma dii~en gelirin artmasl, refah diizeyinin yiikselmesi, ins ani ann serbesh;e kullanabilecekleri bo~ zamanlannm \=ogalmasl, turizme, tarihte insanlann ticari, dini ve askeri ama\=larla yaptlklan seyahatlerden farkh bir ~ekil vermi~tir. Bu nedenle turizm, xx. yiizylhn sosyal ve ekonomik oiayi niteligini kazanml~tir. <;ah~ma ~artlannm getirdigi artan dinlenme ihtiyacl, bu ~artlardan ve \=evreden uzakla~ma istegini de beraberinde getirmektedir. Bunun yanmda i~ hayatma getirilen diizenlemeler, turizmin ilk ~artl olan bo~ zaman faktorii yamnda, ikinci ~arti olan gelir faktoriinii de olu~turmu~, turizme parasal ve kitlevi bir olay niteligi kazandlnm~tir. Tiirkiye 1963 yllmdan bu yana planh karma ekonomi modelini benimsemi~tir. Politikamn biitiin ayrmtilan, Be~ Ydhk Kalkmma Planlannda yer almaktadlr. Bu planlarm dayandlgl temel ilkelerden biri, karma ekonomi ve te~ebbiis ozgiirliigu ilkesidir ve Tiirkiye ekonomisinin bu ilke dogrultusunda kalkmdmlmasl esas kabul edilmi~tir. Bu temel ilke, kamu sektorii i\=in emredici, ozel sektor i\=in ozendirici olmasl zorunlulugunu ifade etmektedir. Turizm sektoriinde de bu ilkeler dogrultusunda alt yapmm kamu sektorii tarafmdan ger\=ekle~tirilmesi, ozel sektoriin ise iist yaplyl olu~turmasl kabul edilmi~tir. Bunun sonucunda iist yapl yahnmlarmm ozendirilmesi amaclyla yiiriirliige konulan 2634 saylh Turizmi Te~vik Kanunu \=en;evesinde yatinmcllara saglanan te~vikler ve turizme daha fazla 1<aynak aynlmasl, turizm sektoriiniin kalite ve kantite bakimmdan geli~mesine neden olmu~tur. Tiirkiye bugiin, uluslararasl turizm hareketleri kapsammda 31 milyon ki~inin ziyaret ettigi ve 21 milyar dolar turizm gelid elde eden bir iilke konumundadlr. Diinya'da, en ~ok turist ~eken ve en fazla gelir elde eden iilkeler slralamasmda Tiirkiye artik ilk on iilke i~inde yerini almaya ba~laml~tir. Tiirkiye, sahip oldugu turizm varhklan, fizi1<i ve teknik kapasitesi, sektorel deneyimi, yeti~mi insangiicii ile Diinya turizm liginde daha iist slraiara ~lkabilecek bir potansiyele sahiptir. Ancak, bugiin gelinen nokta dahi, oylesine onemli ve biiyiik bir ba andlr ki, bu ba anyl oziimseyebilmek ve bu noktadan daha da ileriye gidebilmek i~in oncelikle Tiirkiye'de turizmin ge\=mi ini iyi bilmek gerekir. Tiirkiye'de turizmin ge~mi ini ve geli~me siirecini merak eden veya bu konuda inceleme ve ara tlrma yapmak isteyen bir ki i, turizm yazmmda mevcut yazdi kaynaklarm neredeyse tiimiinii tek tek taramak zorunda kalmaktadlr. Zaten smlrh saylda olan bu kaynaklara eri ilebildigi taktirde ise, kar da Ilan bilgilerin, Tiirkiye'de turizm bilim alamnda ilk profesorliik derecelerine sahip olan, bizlerin de yeti mesinde ~ok biiyiik haklan ve emekleri

5 olan. her zaman ~iikran duygulan He hatirlayacaglmlz ~ok degerli hocalanmlz tarafmdan yazllml~ <;e~itli eserlerden, <;ok kez dagmlk bir ~ekilde aktanlml~ bilgiler oldugu gozlenmektedir. Oiger yandan, i<;inde Tiirk turizminin geli~mesi ile ilgili bilgilerin de yer aldlgl eserler, dogal olarak farkh ama<;larla ortaya pktiklan ve turizmin farkh yonlerine aglrhk verdikleri i<;in, bu eserlerde ge<;mi~e yonelik sistematik ve derinligine analiz edilmi~ bilgi kiimesine rastlamak <;ok kez miimkiin olmamaktadlr. OolaYlsl He, Tiirkiye'de turizmin tarihsel geli~imi ile ilgili turizm yazmmda yer alan dagmlk bilgileri daha rafine edilmi~ bir ~ekilde, sistematik olarak ve tarih suzgecinden ge<;irerek degerlendiren bir esere olan gereksinim kendiliginden ortaya pkmaktadlr. Tilrfe Turizm Tarihi: Yaplsal ve SektOrel Geli~im isimli bu, eser, boyle bir gereksinimi kar~rlamak dii~iincesinden dogmu~tur. Eserin temel amacl, Cumhuriyet oncesinde ve Cumhuriyet'in ilamndan bugiine kadar ge<;en surede Turkiye'de turizmin yaplsal ve sektorel baklmdan tarihsel geli~imini <;e~itli yonieri ile ve kronolojik olarak inceleyerek Turk Turizm Tarihine l~lk tutmaktlr. Eserin hedef kitlesi, turizm alamnda lisans ve lisansiistii diizeyde turizm egitimi alan ogrenciler ve ara~tirmacllar, turizm egitim kurumlannda <;alr~an akademisyenler, turizm sektoriinde merkezi ve yerel karar vericiler, turizm yatmmcrian ve i~letmeciler, klsacasl turizme ilgi duyan herkestir. Bu eser, onii<; boliimden olu~maktadlr. Eserin her boliimiiniin, doktora derecesine sahip, 'alamnda uzman ki~iler tarafmdan yazdlnlmasma ozen gosterilmi~tir. Her boliim, once editorler tarafmdan titizlikle incelenmi~ ve gerekli diizeltmeler i<;in yazarlanna gonderilmi~tir. Yazarlar tarafmdan yapllan diizeitmelerin ardmdan, her boliim tekrar gozden ge<;irilmi~ ve gerekli gorlilen son degi~iklikler yaplidlktan sonra yayma hazlr hale getirilmi~tir. Bu eser, iki ylll a~km bir siirede yiiriitiilen yogun ve titiz <;ah~malarm ortak iiriinii olarak ortaya <;lkrm~trr. Eserin ortaya <;lkmasmda emegi ge<;en degerli meslekta~lanmlzln her birine esere olan katkrlan, gostermi~ olduklan sablr, anlayl~ ve i~birliginden dolayl ayn ayn te~ekkilr ederiz. Aynca, eserin baslm ve yaylmml ger<;ekle~tiren Oetay Yaymclhk'm degerli sahibi ve <;ah~anlanna ~iikranlanlnlzl sunanz. Bu eserin, gelecekte daha da geli~tirilmesi ve eksikliklerinin giderilmesi l<;m yapilacak her tilrlil ele~tiri ve katkiian biiyi.ik bir mutlulukla kar~rlayacaglmlzl bildirir, eserin Tiirkiye'de turizme ilgi duyan herkese yararh olmasml dileriz. Yrd. 00<;. Dr.!;lenol c;.a VU$ Yrd. 00<;. Dr. Zehra EGE Yrd. 00<;. Dr. Osman E. c;.olakoglu Ku~adasl, Nisan 2009 YAZARLAR LisTESi Bu kitabm hazlrlanmasmda agaglda soyadma gore alfabetik olarak slralanan akademisyenler yazar olarak katkl saglamlglardlr. Boli.imlerin bilimsel sorumluluklan yazarlarma aittir. ilgileri ve emekleri i<;in kendilerine en i<;ten duygularla giikranlanmlzl sunanz. Editorler Yrd. Do~. Dr. Liitfi A TA Y <;:anakkale Onsekiz Mart Universitesi. Turizm igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu <;:ANAKKALE, lutfintnv@1fnlloo.com Prof. Dr. Cevdet A VCIKURT Bahkesir Universitesi, Turizm Igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESiR avcikul"t@balikesil".edu.tl" Yrd. Do~. Dr. Diiriye BOZOK BalIkesir Universitesi, Turizm igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekoklllll, BALIKESiR durive bozok@1fahoo.com Yrd. Do~. Dr. ~enol <;:A VU~ Adnan Menderes UniversHesi, Tllrizm Igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekokulu KUgadaSl-A YDIN, scnvlls@adu.edu.tl" Yrd. Do~. Dr. Osman Eralp <;:OLAKOGLU Adnan Menderes Universitesi, Turizm Igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekoklliu Kw;;adasl-A YDIN, ocolnk@ndu.edll.tl" Yrd. Do~. Dr. Zehra EGE Adnan Menderes Universitesi, Turizm igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekokulu KUgadaSl-A YDIN, zege@adll.edll.tl" Yrd. Do~. Dr. Duygu EREN Nevgehir Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Faki.iltesi, NEV$EHiR derell@nevsehil".edll.tl" Ogr. Gor. Aysu HATiPOGLU Aksaray Universitesi. Aksaray Meslek Yiiksekokulu, AKSARA Y nhatipoglu@aksaray.edu.tl" Yrd. Do~. Dr. ismet KA YA Bahkesir Universitest Burhaniye Meslek Yiiksekokulu, Burhaniye-BALIKESiR ilmlfa@balikesir.edll.tr Yrd. Do~. Dr. Ahmet KOROGLU Bahkesir Dniversitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKES R akorog lll@balikesir.edu.tr

6 Do<;. Dr. Zeynep KU$LUVAN Nev ehir Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, NEV$EHiR Yrd. 00<;. Dr. Melek Ece ONCUER Adnan Menderes Universitesi, Turizm i letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Ku adasl-a YDIN, eoncller@adll.edu.tr Yrd. 00<;. Dr. Osman N. OZDOGAN Adnan Menderes Universitesi, Turizm i letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Ku adasl-a YDIN, onozdogan@adu.edll.tr 00<;. Dr. Mehmet SARW1IK Kocaeli Universitesi, Derbent Turizm i letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Derbent-KOCAELI, msariisik@koll.edu.tr Ar. Gor. Mehmet SARIOGLAN Bahkesir Universitesi, Turizm i letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESiR sarioglan@baiikesir.edu.tr Yrd. 00<;. Dr. R. Pars $AHBAZ Gazi Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm I letmeciligi Egitirni B6liimii, ANKARA, pars@gazi.edll.tr Ar. Gor. Seda $AHiN Bahkesir Universitesi, Turizm i letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESIR sedasen007@1fahoo.com Yrd. 00<;. Dr. Alunet TA YFUN Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm i letmeciligi Egitirni Bi:ili.imi.i, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, ANKARA, tmifun@gazi.edu.tr Dr. Billent TOKU~OGLU Kemal Ankan Caddesi No.4 Giirsoy Apt. K. 2 D. 9, Ku adasl - AYDIN btokucoght@gmail.com Prof. Dr. Kurban UNLUONEN Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakultesi, Turizm i letmeciligi Egitimi Bi:iliimii, Turizm Ekonornisi Ana Bilim Dah, ANKARA, kurban@gazi.edu.tr Hacl Mehmet YILDIRIM ~anakkale Onsekiz Mart Universitesi, Turizm i letmeciiigi ve Otelcilik Yiiksekokulu ~ANAKKALE, hadjimehmet@gmail.com i<;indekiler Ons6z... Vll Yazarlar Listesi IX Birinci Boliim Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yeri Prof. Dr. Cevdet A VCIKURT Yrd. Do<;. Dr. Ahmet KOROGLU Ar~. Gor. Mehmet SARIOGLAN ikinei BOlum Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yeri Prof. Dr. Kurban DNLDoNEN Yrd. Do<;. Dr. AhmetTAYFUN Deuneu Bolum Turkiye'de DI~ Turizm Talebinin YaplSl ve Geli~imi Yrd. Do<;. Dr. Zehra EGE Dorduneu Bolum Turkiye'de i<; Turizm Talebinin Yapisl ve Geli~imi Do<;. Dr. Zeynep KU$LUV AN Yrd. Do<;. Dr. Duygu EREN Be inci Bolum Turkiye'de Konaklama Sektorunun Geli~imi Yrd. Do<;. Dr. $enol <;A VU$ Yrd. Do<;. Dr. Melek Ece ONcDER AltmCI Boliim Turkiye'de Seyahat AcentaClhgmm Geli~imi Yrd. Do<;. Dr. Lutfi ATAY Haci Mehmet YILDIRIM

7 xii TUrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel Geli~im Yedinci Boltim Turkiye'de Turistik Ama<;h Ula~tlrma 5ektorunun Geli~imi Yrd. 00<;. Dr. R. Pars ~AHBAZ Sekizinci Boltim Ttirkiye'de Rehberligin Geli~imi : Yrd. 00<;. Dr. Osman Eraip C;OLAKOGLU Ookuzuncu Boltim Ttirkiye'de Yiyecek-i<;ecek Sekt6runtin Geli~imi <;. Dr. Mehmet 5ARII~IK Ogr. Gor. Aysu HATiPOGLU Onuncu BOlum Turkiye'de Turizm Orgtitlenmesi Yrd. 00<;. Dr. ismet KA YA Onbirinci Boltim Turkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl ve Geli~imi Yrd. 00<;. Dr. Osman N. OZOOGAN Yrd. 00<;. Dr. $enol C;avu~ Onikinci Boliim Ttirkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan Yrd. 00<;. Dr. Otiriye BOZOK Ar~. Gor. 5eda ~AHiN Oniiciincii Boliim Tiirkiye'de Turizln MevzuatI Dr. BULENT TOKUC;OGLU Ozet Birinci BolUm TORK TURizMiNiN DONYA TURizMiNDEKi VERi Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT*..... ** Yrd. 00<;. Dr. Ahmet KOROGLU Ar~. Gor. Mehmet SARIOGLAN'" Bu bolilmde, diinya turizmindeki gelifjmeler r;en;evesinde Tiirk turizminill gelifjim siired anlatzlmaktadzr. Ozellilcle 1980'li yzllardan som"a ol1em kaza1111laya bafjlayan ve hzzlz bir gelifjme gosteren Tiirk tul"izminin gelifji111 trendi ve bu gelifjime etlci edell falctorler iizerinde durul111alctadzl". KOl1ular ele alzllll"ken once uluslararasz tui"iz111in gelifjme trendi uzerinde du1"ull11ufj, Tiirkiye'11in uluslararasz turizmden aldzgz pay, iillceye olan talep ve turiz111 gelirler! ar;zsl1ldan ele aiz111tl!fjtzr. C;alz;;111ada, Turk turizminin 1963 yzlz itibariyle bafjlayan Befj Yzllzk Kalkmma Planlan ile biiyiik bir iv111e kazandzgz, 1980 yzlz itibal"iyle de Tiirle eleol10111isillde one111li bi1" yere ulafjtzgz belirlenmz'fjtir. C;alzfjmada turiz11l selctoriiniin tari/1sel gelifji111inill incelelllnesi sollucunda, Tiirk turizm selctoriillde stratejik planlar. dallilinde uygulamaya ger;ilmesi ve diinya turiz111!ndelci egilimler dogrztltusunda gelecege yonelile olumlu ongoriilerde bulumclabilecegi sonucuna ulafjzi111zfjtl1", Boliimiin Amacl Bu <;ah~manm amacl Turk turizminin ulusiararasl turizmdeki yerini ve 6nemini belirlemektir. Bu dogrultuda, uiusiararasl turizmin geli~im trendi turist saylsl ve turizm gelirleri a<;lsmdan degerlendirilerek, Turk turizmindeki geli~im evreleri planh ve planslz donem olarak aynntlh bir ~ekilde incelenmektedir. Aynca bu <;ah~mamn, gelecege yonelik ongortilerde bulunulurken yararlamlacak bir kaynak te~kil etmesi ama<;lanml~tir. Bahkesir Universitesi, Turizm I~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BahkeSlr Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, Bahkesir Universitesi, Turizm I~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu.

8 2 TOrk Turlzm Tanh!: Yaplsal ve Sektorel Geli~im Giri Tarihsel bilgilerin l lgmdan yararlamldlgmda, eski ~aglardan ba lamak iizere turizmin biiyiik bir onem ta ldlgml ileri siirmek gii~ degildir (HaclOglu, 1984: 3-4). Mlslr, Yunan ve Roma uygarhkiannda, ozellikle bu uygarhklann en parlak olduklan devirlerde ~e itli turizm tiirlerine rastlamlmaktadlr. Sava lan yaratan sebepler ve olaylar incelendiginde, yeni yerler kazanmak hlrslannm yanmda, yeni Ulkeleri gormek, yeni kiyafetlerle giyime diizen vermek, degi ik lrklann ve milletlerin insanlanyla ili kiler kurmak gibi doyurulmak istenildigi ve biitiin bunlann sonunda turistik hareketlere yol a~hgl ve turizmin geli mesi iizerinde etkile.ri oldugu kolayhkla ileri siiriilmektedir (Goksan, 1968: 2). Ilk ~aglarda, sava lann dl mda gozlenen tapmak ziyaretlerituristik faaliyetlerde ornek olarak gosterilebilmektedir (Eralp, 1983: 2-3). ilk~aglardan itiba :en insanlar, gezip-gormek, ~e itli etkinliklere katilmak (Yunanistan'da yapilan Ilk spor yan lan) ve ifa bulmak (kaphca ve i~melerin yer aldlgl alanlar) am a Clyla turizm hareketlerine katilml lardlr. Daha sonralan dinsel aklmlarm geli mesiyle biriikte turistik hareketlilikte dini ama~h turizm geli meye ba Iaml ttr. Bu doneme bakildlgmda Miisliimanlann Mekke'yi, Hristiyanlann Kudiis'ii ziyaret etmeleri, grup seyahatlerin ba langlcl olarak gosterilebilmektedir (HaclOglu, 2000: 3). Aynca zenginlerin ve soylularm yazhk, kl hk konutlan, sayfiye meraki, ozellikle Roma imparatorlugu'nun son zamanlannda olduk~a artml tlr (Goksan, 1978: 5). Ancak, Romahlarm zevk i~in seyahat eden ilk turistler oidugu kanaati literatiirde yaygmdlr. Nitekim, Roma imparatorlugu vatanda lan, daha dogrusu Romah asiller Mlslr'a, Yunanistan'a, Anadolu'daki sanat eserieri ve haykellere kar l ilgi duymalan nedeniyle seyahat etmekteydiler. Bununla iigiii olarak Roma'h yazar Lucilius Funierus oyle demektedir; "Zengin hazineleri, mermer siitunlan, antik eserieri ve zengin hazineieri oian fevkaiade tapmaklan ziyaret etmek i~in biz biitiin tehlikelere ve hatta oliime kafa tutarak iilkeleri ve denizieri bir ba tan bir ba a doia maktaylz" (Toskay, 1983: 78). iierleyen donemlerde iinlii gezgin Marco Polo'nun uzun yolculugu ve yazdlgl eseri de, turizm hareketlerinin artmasma neden oimu tur (Usta, 2008: 32). XIX. yiizyijda motoriu ara~lann icat edilmesiyle turizm hareketlerinde bir canlanma goriilmii tiir. Aynca endiistri devriminin bu yiizyilda ivme kazanma Sl turizm faaliyetlerini geli tirmi tir (HaclOglu, 2000: 3). Ancak diinyada turizm faaiiyetlerindeki asll geli meler II. Diinya sava mdan soma ya anml hr. UluslararaSl ~rizm hareketlerinin geli mesinde etkili olan faktorler U ekilde slralanabilir (I~oz ve Kozak, 1998: 23-24): Turist gonderen iilkelerdeki ekonomik biiyiime sonucunda milli gelirin ve harcanabilir gelir diizeyinin artmasl, Turk Turizmlnin Dunya Turjzmlndekl Veri 3 Bo zaman artl l ile birlikte seyahate aynlan zamanm artmasl, Ulkelerarasl seyahat klsltlamalannm kaldlnlmasl ve seyahat ozgiirliigiini.i.n artmasl, Havayolu ta lmaclhgmm geli mesi sonucunda bu alanda rekabetin artmasl ve uiuslararasl seyahatlerin ucuziamasl, Hlzla artan organize paket turlar ve buniarm ~ok saylda uluslararasl bolgeyi kapsamasl, insanlann tatili ya amlanmn bir par~asi ya da beklentisi olarak gormeye ba lamalan, Teknoiojik geli meler sonucunda seyahat ile iigili i lemlerin kolayla mas I ve seyahat siiresinin klsalmasl, ula tlrma arac;:ianmn kalitesinin ve gi.i venilirliginin artmasl, Demografik degi imler (ya am siiresinin uzamasi sonucunda emeklilik siiresinin artmasl, ailede e lerin birlikte c;:ah masl, c;:ocuksuz aile saylslmn artmasl). Biitiin bu geli meler c;:erc;:evesinde, giiniimiiz diinyasmda turizm sektorii, gerek turist hareketleri gerekse gelirier ac;:lsmdan biiyiik bir biiyiime gostermi tiro Nitekim turizm sektorii diinya ekonomisi ic;:erisinde petro-kimya ve otomotiv He birlikte enfazla gelir yaratan ii~ sektor arasmda yer almaktadlr (Sarioglan, 2007: 619) yilmda 25,3 mil yon olan diinya turist sayisi, 1990 yllmda 439,5 milyona, 2000 JIhnda 687 milyona, 2007 yllmda ise yakia lk 903 milyona ula ml tlr. Bu hlzh arti aym ekilde diinya turizm geiirierinde de ya anml tir. Nitekim 1950 JIhnda 2,1 miiyar doiar olan diinya turizm geiirleri, 1990 yllmda 270,2 milyar doiara, 2000 yilmda 481,6 milyar dolara, 2007 yilmda ise 856 miiyar dolara uia ml tlr (Diinya Turizm Orgiitii, 2008). Turizm sektoriindeki bu biiyiimenin oniimiizdeki donemierde de devamhhgmm siirdiiriilmesi beklenmektedir. Zira Diinya Turizm Orgiitii'niin 2020 stratejik vizyonunda, turist sayislmn 1,5 milyara, turizm gelirierinin de 2 trilyon dolara C;:lkacagl ongoriilmektedir (Diinya Turizm Orgiitii, 2008). UIuslararasl turizm hareketlerine bakildlgmda turist aklmianmn, geli mi olan iilkelerden geii mekte oian iilkeiere, Amerika'dan Avrupa'ya, Kuzey ve Bat! Avrupa'dan Akdeniz boigesine, sanayi bolgelerinden deniz klyilanna, Amerika ve A vrupa iiikeierinden Dogu Asya Pasifik bolgesine dogru oldugunu gorebilmekteyiz (HaclOgiu, 1984). Tiirk turizm sektoriiniin ulusiararasl turizm hareketlerinden ve gelirierinden aidlgl pay giin gec;:tikc;:e artmaktadlr yilmda Tiirk turizminin uiusiararasl turizm gelirierinden aldlgl pay yakia lk oiarak %0,2 iken bu oran 2007 yilmda yakla lk olarak %2,2'ye yiikseimi tir. Nitekim bu geii me onemli a amaiar so-

9 4 Turk Turizm Tarihl: Yap,sal ve Sektorel Geli~im Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yerl 5 nucunda elde edilmi~tir. Bu b6liimde, Tiirk turizminin ge<;irdigi evreler turist SaYISI ve gelirler dikkate alm.arak tarihsel kronoliji <;en.;:evesinde sunulmu~tur. Geli~mi~ iilkeler Amel'ika'dan Kuzey ve Bah A vrupa' dan Sanayi b6lgelel'inden A vrupa ve Amerika'dan 1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Tiirk Turizmi Geli~mekte olan iiikeler Avrupa'ya Akdeniz b6lgesine Deniz Klyrlanna Dogu Asya Pasifik bi::ilgesine Homerous ve diger tal'ih<;iler Ege'deki tapmaklann belirli zamanlal'da <;ok saylda insan tarafmdan ziyaret edildigini aniatmaktadir. Efes ve. Didim gibi ~ehil' lerdeki tapmaklar, bu akrmlardan biiyiik 61<;iide yararlanml~lardlr. Aynca Efes'te (Efeslilerin dini ile ilgisi oimayan) Serapis tap magi kurularak memleket Ierinden uzak bulunaniara Ege bi::ilgesinde kaldlklan zaman bu tapmak nedeniyle Efes'e gelmeleri olanagl hazlrlanml~tir (Gi::iksan, 1978: 5). Osmanlr imparatorlugu'nda turistik faaliyetler, biiyiik bir cografi alana yayrlml~ olmasl ve b6lgeler arasl ticaret hacminin yiiksek olmasl nedeniyle ticari ama<;h siirdiiriilmekteydi. Osmanh imparatorlugu'nun cogl'afi a<;ldan ticaret yollan iizerinde yer almasl imparatorluga yurt dl~mdan ticari ama<;h seyahatleri de arttil'ml~tr. impal'atorluk biinyesinde giivenlik tedbirlerinin de ahnml~ olma Sl Osmanh'ya ticari ama<;h olan seyahatleri i::izendirmekteydi. Bununla birlikte Osmanh imparatorlugu'nda ula~lln olanaklannm ve altyapmm geli~mi~ olmasl Anadolu'ya olan seyahatleri artirlm~hr (Toskay, 1983: 84-85). Modern alandaki turizm ise 1841 ylhnda Thomas Cook'un Loughborough'da ilk grup gezisini hazlrlamaslyla ve bu ama<; i<;in turistik geziler biirosunun kurulmaslyla ba~laml~hr yrlmda lokomotifin bulunu~u, ilk olarak 1830 Ylhnda Manchester ile Liverpool arasmda ticari i~letme aracl olarak kullamlacak duruma getirilmi~tir. Thomas Cook ilk gezisinden 15 yll soma Paris, 25 yil soma Amerika ve 31 YII sonra da 222 giin siiren ilk diinya turunu diizenlemi~tir (G6ksan, 1968: 3). Tiirkiye cografi konumu geregi, <;ok eski tarihlerden itibaren seyahatlere sahne olmu~tur. ilk ve orta<;aglarda termal kaynaklan ve dinsel merkezler sayesinde <;ok saylda insamn ilgisini <;ekmi~tir. Sel<;uklular di::ineminde de i::inemli yo liar iizerinde yer alan han ve kervansaraylar Anadolu'nun yolcu trafigini canh tutmu~tur. Osmanh imparatorlugu'nda da kii<;iik 61<;ekli seyahatler oluyordu, ancak ilk modern turizm hareketi 1863 yllmda Sergi-i Umumi-i Osmani adml ta~lyan serginin a<;lh$l dolaylslyla ba~ta A vusturya olmak iizere ~e~itli yerlerden turistlerin gelmesi Be olmu~tur. Hemen hemen ay11l tarihlerde Istanbul'dan da ilk turist gruplan yurt dl~ma gitmi~tir. 2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yeri Tul'kiye'de planh di::inem i::incesinde, 1923 yrlmda ba~lahlan turiz~le ilgili <;~h~malar di::ineminde son del'ece smll'h olmu~tur. B~~ done.m~e bll' yandan diinyadaki siyasal konjoktiirde ya~anan ini~-<;lkr~lar Be ulkelenn I<;mde bulundugu sava~ hali turizm faaliyetlel'inin diinya genelinde s~~ derece. klsi:h olmasma yol a<;ml~ ve bu geli~meler Tiil'kiye'yi de olumsuz yonde etkileml~, diger yandan yeni kuru Ian Tiil'kiye Cumhuriye~i'n~n ~<;te ve ~l~ta ~i::i~n:esi gereken ekonomik, siyasal ve topiumsal sorunlar, Turklye de tunzmle llglh <;ah~malann istenilen diizeyde yaprlamamasma neden olmu~tur (Oktayer vd., 2007:43). Bu nedenle bu boliim, Planh d6nem oncesi ( ) ve Planh donem olmak iizel'e incelenmi~tir Planh Donem Oncesi 1950 yllmda diinya turist saylsl 25,3 mil yon ki~i ve uluslararasl turizm gelirleri de 2,1 milyar dolardlr. Srraslyla diinya turist saylsl 1960, 1961, 1962 YIll~nnda 69,2 milyon ki~i, 75,3 milyon ki~i ve 81,3 milyon ki~iye ula~ml~tir. Aym donemde diinya turizm gelirleri de yine siraslyle 6,8 milyar dolar, 7,2 mi1yal' dolar ve 8,0 milyar dolal'dlr (Gi::iksan, 1968: 15). Bu d6nemde Tiil'kiye'ye yoneli1< ~~usla~ ral'asl turizm talebine baktiglmlzda ise, 1950 yllmda yabancl tunst ulkeyl ziyal'et etmi~, bu rakam 1959 ylhnda 'a ula~ml~tir. Bu ~o~e~~e T~l'k~ye'nin turizm gelirleri ise 5,4 milyon dolardll'. 27 Mayls 1960 Ih:ll.ah Il~ T~rkJye'de yeni geli~meye ba~lami~ olan turizm sekt6rii durgunluk Ipne gmm:;tir yllmda iiikeye gelen turist sayisl iken bu rakam 1960 yllmda 'ye gerilemi~tir. (Tablo 1). Plan 6ncesi bu d6nemde ( ) Tiirk turizm sekt6riinde <;ok biiyiik O'eli~meler elde edilmemesine ragmen, Tiirkiye'nin o d ~ sanayile~me yoniindeki yo gun <;abalan11ln ve ozellikle alt yap~. l~~n.~su~ a saglanan geli~melerin planh kalkmma d6neminde turizm sektorunun uzennde i::inemle durulmasl gereken bir sekti::il' oldugunun bilimnesi avantajm.l saglaml~tir (Bozok, 1996: 72).

10 6 Tilrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel Geli~lm Tablo 1 Planh Donem Oncesmde ( ) Tiirkiye'de Turizm Yll , , , , , , , , , ,2 1, , ? ,2 4, , ,1 5, , ,1 6, , O,? 7, ,09 Kaynal~lar: Barut<;:ugll, , G6ksan, 1968:15; Di.inya Tunzm Orgiiti.i, Kiilti.ir ve Tl.lnzm Bal<anhgl ve Tiirkiye Istatistik Kl.lrl.lml.l verilerinden yararlamlarak hazlrlanml tir Planh Donemler Tiirkiye'de planli doneme kadar turizm alanmda onemli bir geli me saglanamaml tlr. Planh kalkmma 1961 Anayasasl He ba laml tir. Giiniimiize kadar olan si.ire<;:te 5 yllhk planlar yapllml tir. I. Kall<mma Plam ylhm, II. Kalkmma plam ylhm, III. Kalklnma Plam Vlhm, IV. Kalkmma Plam , V. Kalkmma Plam ylhm, VI. K~lkmma Plam yihm, VII. Kalkmma Plam yllim, VIII. Kalkmma Plam yihm ve IX. Kalkmma Plam yilml kapsamaktadlr (Devlet Planlama Te kilatr, 2008). Be yilhk kalkmma planlannm turizm sektoriine olumlu yonde etkisi 01- n:u ~u:, I. Be YIlhk ~(alkmma Plam uygulamaya konuldugu 1963 yllmda Tiir ~lye mn, tunstle uluslararasl turizrn.den aldigl pay yakla lk olarak 3100,002.8 ll<en,.\?:i. Be yllhk kalkmma plam sonu olan 2005 yilma gelindiginde 21,1.mllyon kl l de uluslararasl turizmden aldlgl pay %2,6'ya yiikselmi tir. Be Yll~ll< Kal~l~ma Planlanna turizm gelirleri a<;:lsmdan bakrldlgmda 1963 yllmda tunzm gelm 0,007 milyon dolarla uluslararasl turizm gelirinden yakla lk olarak Tilrk Turizminln Dilnya Turizmindeki Veri 7 % 0,63'liik bir pay ahrken VIII. Kalkmma Plam sonu olan 2005 ylhnda uluslararasi turizm gelirlerinden aldlgl pay %2,1'e yiikselmi tir (Tabl02 ve Tablo 3). Tiirk turizm sektorii 1963 yili itibariyle biiyiik bir ivme kazanmasma ragmen 1980'li yillara kadar istenilen biiyiikhige ula amaml hr. Ancak tarihli resmi gazetede yaymlanan 2634 sayill Turizmi Te vik Kanunu ile birlikte turizm sektoriinde nicel ve nitel yatlnmlann oranmda biiyiik arti lar gozlenmi tiro Bu kanunun Tiirk turizm sektoriine yanslmasl 1985 ylll itibariyle gen;ekle meye ba laml tir. Bu <;:er<;:evede planh donem turizm istatistikleri donemi (Tablo 2) ve donemi (Tablo 3) olmak iizere iki ayn tabloda gosterilmi tir. Ulus1ararasl turizmin ge1i mesi a<;:lsmdan da 1980'li yillann ayn bir ozelliligi bulunmaktadll 1980'li Yillarda uluslararasl turizm hareketlerindeki geli meier iki donem halinde incelenmektedir. Birincisi, arasl donem, digeri de arasi donemdir ylll ba lanna kadar ulus1ararasl turizm bir artl trendi i<;:inde iken, 1980'li yillann hemen ba larmda ortaya pkan diinya ekonomisindeki durgunluk diinyadaki top lam turizm talebini ini e ge<;:irmi tir. Insanlann harcanabilir gelir miktarmdaki dii ii, sonu<;:ta seyahatlerin maiiyetini arttirml ; boylece insaniarm daha klsa siireli tatilleri, daha ucuz konaklama i letmeierini ve klsa mesafedeki dl iilkelerin yamslra iilke i<;:indeki seyahatleri tercih etmelerine yol a<;:ml tlr (i<;:oz ve Kozak, 1998: 27). Diinyadaki bu durum ile birlikte 70'li Yillann sonlan ve 80'1i yillarm ba lannda Tiirkiye'de ya anan siyasi istikrarslzlik da Tiirk turizmini etkilemi tir. 1980'li yillann ikinci yansmda meydana ge1en <::ernobil niik1eer kazasl ve uluslararasl terorizm Afrika, Ortadogu iilkelerine ve Tiirkiye'ye yonelik u1uslararasl turizm talebini olumsuz yonde etkilemi tir. Bu donemden itibaren Pasifik iilkeleri daha <;:ok tercih edilmeye ba laml hl 1990'1I yillardan itibaren de uluslararasl turizmin geli im hlzl tekrar eski temposunu yakalaml hr. Tiirkiye'ye yonelik uiusiararasl turizm talebi 1993 ve 1994 Yillanna terorist faaliyetlerden dolayl ini e ge<;:mi ancak 1995 YllInda tekrar ivme kazanml tir. Tiirkiye'ye yoneiik uluslararasl turizm talebinde 1998 ve 1999 Yillannda bir gerileme soz konusudur. Bunun nedeni, iilkede son yillarda ya anan teror olgusunun belirgin bir rol oynamasl, ya anan deprem felaketi, diinya iilkelerinde kapitalizmin durgunluk siirecinde bulunmasl, Ispanya, Yunanistan, Portekiz gibi iilkelerin fiyatlarda onemli oranda dampinge gitmesi ve Tiirkiye'nin sezonluk turizm anlayl mdan 12 ay turizm stratejisi aniayl ma ge<;:ememesi etkin rol oynaml tir (<::lmat ve Bahar, 2003: 5). Tiirkiye'ye yonelik uluslararasl turizm talebi 2000 yllmda yiikselmi tir ve bu tarihten itibaren yiikseli ini devam ettirmektedir.

11 8 Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Geli~im Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Veri 9 Tablo 2. Planh D6nemierde Tiirkiye'ye Y6nelik Uiuslararasl Turizm Hareketleri ve Diinya Turizminden AIdl?;l Pay ( ) Tablo 3. Planh D6nemlerde Tiirkiye'ye Y6nelik Uluslararasl Turizm Hareketleri ve Diinya Tunzminden AIdlgl Pay ( ) Yillar Ylilar ,20 93,8 0, ,8 0, ,23 105,7 0, ,6 0, ,36 112,9 0, ,7 0, ,44 129,3 0, ,1 0, ,57 137,9 0, ,1 0,07 I.BYKP Toplaml 1,80 579,6 0,0031 0,45 60,3 0, ,60 141,6 0, ,0 0, ,70 154,1 0, ,5 0, ,72 165,8 0, ,4 0, ,92 181,5 0, ,2 0, ,00 198,1 0, ,0 0,43 II. BYKP Toplaml 3,94 841,1 0,0044 0,26 91,1 26, ,3 215,1 0, ,4 0, ,1 0, ?7,7 0, ,5 213,0 0, ,8 0, ,6 219,0 0, ,0 OA ,6 225,0 0, ,0 0,48 III.BYKP Toplaml 7,1 1081,2 0,0065 0,94 168,9 0, ,5 270,0 0, ,0 0, ,3 278,1 0, , ,4 278,6 0, , ,3 276,9 0, , , , OAO IV. BYKP Toplaml 7,1 1385,4 0,0051 1,77 493,1 0,36.. Kaynak: Diinya Tunzm Orgi.itii, Ki.ilti.ir ve Tunzm Bakal1hgl ve Ti.lrkiye Istatistik Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrlanml tlr V. BYKP Toplaml VI. BYKP Toplaml VIl.BYKP Toplaml VIII. BYKP Toplaml ,6 2,3 2,9 4,2 4,5 16, ,5 7,1 6,5 6,6 30,8 7,7 8,6 9,6 9,7 7A 43,0 11,6 13,2 14,0 17,5?I,1 77,4 320,1 330,2 359,7 385,0 410,1 1085,1 439,5 442,5 479,8 495,7 519,8 2377,3 540,6 575,0 598,6 616,7 639,6 2970,5 686,7 707,0 694,6 765,1 803,0 3656,4 0,8 1,5 119,1 0,7 1,2 145,0 0,8 1,7 179,1 1,1 2,4 207,9 1,1 2,6 265,6 9,4 907,7 0,9 1,2 2,7 270,2 1,2 2,7 283, ,6 326,6 1,3 4,0 I 332, ,3 362,1 17,3 1547,9 1,3 1,4 4,9 410, ,6 446,0 1,6 7,0 450,4 1,6 7,1 451,4 1,2 5,2 464,5 29, ,5 1,7 8,1 469,9 1,9 8,5 488,2 2,0 9,7 534,6 2,3 12,1 634,7 2,6 13,9 682,7 2,1 10,4 2810,1 18,9 22,2 846,2 897,7 2,2 2,4 16,9 18,5 742,0 856,0 Kaynak: Diinya Turizm Orgi.iti.i, Kiiltur ve Tunzm Bakanhgl ve Tiirklye IstahstIk Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrlanml tir. 1,25 0,82 1, ,04 0,99 0,95 1,10 1,20 1,18 1,08 1,19 1,26 1,55 1, ,33 1,72 1, ,91 2,04 2,27 2,16

12 10 TOrk Turlzm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel Geli~im Tiirkiye, yllianm kapsayan IX. Be YIlhk Kalkmma Plam'nda Turizm Eyiem Plam olu turmw;;tur. Bu plamn sonu olan 2013 yllmda Tiirkiye'de 38 mil yon turist ve 36,4 milyar dolar turizm geliri beklenmektedir. IX. Be YIlhk Kalkmma planmda ongoriilen hedeflerin ger~ekle mesi durumunda 1963 yllmda 0,2 milyon olan turist sayisl 38 milyona, 7 milon dolar olan turizm geliri de 36,4 muyar dolara yiikselmi olacaktlr. Bu veriler I lgmda I. Be YIlhk Kalkmma Plam ba langlcmdan IX. Be YIlhk Kalkmma Plam sonuna kadar olan siire~te turist sayisl 190 kat, turizm gelirlerinin de 5200 kat artabilecegi soylenebilir (Oevlet Planlama Te kilati, 2008). Uluslararasl turizmin geli imi, tul'ist gonderen iilkeler ve turist kabul eden i.ilkeier olmak iizere iki ekilde ortaya pkmaktadlr. Tablo 4 incelendiginde 2007 YIhnda Almanya, ABO, ingiltere, Fransa ve <;in'in diinyada turizm harcamalan yapan iilkelerin ba;nnda geldikleri gori.ilmektedir. Tablo 4 ile Tablo 6' da yer alan veriler kar rla tmldlgmda da Fransa, ABO, <;in, ingiltere ve Almanya'mn hem turist gonderen hem turist kabul eden i.ilkeler slralamasmda iist slralarda yer aldlklanm gormek miimkiindiir. Tablo 4. Oiinyada Ba hca Turist Gonderen Ulkelerin Turizm Harcamalan ( ) Sua Sua Turizm PaYI (%) (1997) (2007) Ulke Harcamasl (2007) (MiIyar$ ) 2 1 Almanya 82,9 9,7 1 2 ABD 76,2 8,9 4 3 ingiltere 72,3 8,5 6 4 Fransa 36,7 4, (in 29,8 3,5 5 6 Italya 27,3 3,2 3 7 Japonya 26,5 3,1 7 8 Kanada 24,8 2, Rusya Federasyonu 22,3 2, Kore 20,9 2, Kaynak: Dunya Tunzm Orgutii Tablo 4, yillan arasll1daki degi imleri de gostermektedir yilmda 8. slrada bulunan Avusturya He yine aym yll 9. slrada bulunan Hollanda, 2007 )'111l1da ilk on iilke arasll1da bulunmamaktadlr. Bu iilkelerin yerine <;in, Rusya Federasyonu ve Kore'nin turizm harcamalanndaki yiikselme dikkati ~ekmektedir. Bu on iilke diinya turizm harcamalannm %49,1'ini olu turmaktadir. TOrk Turizmlnln DOnya Turlzmindeki Yerl 11 Tab Milliyetlerine Gore Tiirkiye' i Ziyaret Eden YabanCllann Oag I hml Milliyet Almanya Rusya Fed ingiltere i Bulgaristan iran Hollanda Fransa A.B.D Not: Slralama 2007 venlerme gore yapllml tlr. Kaynak: T.e. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl. Tablo 5 incelendiginde de, 2007 yilll1da Tiirkiye'ye yonelik uiuslararasl turizm hareketlerinde diinya turizminde soz sahibi olan Almanya, Rusya Federayonu, ingiltere, Fransa ve ABO'nin yer aidigi goriilmektedir. Bu be i.ilke Tiirkiye'ye yonelik ulusiararasl turizm hareketlerinin %42,5'unu olu turmaktadir. Bununla birlikte bolgesel yakmhgmdan dolayi Bulgaristan, Hollanda, iran, Giircistan ve Ukrayna'dan da Tiirkiye'ye yonelik son yillarda van lann saylsll1da arti bulunmaktadir. bi 6 D d E F T. t K bled Ulk 1. S ( \ Ta 0 unya a n az a uns a u en e enn Ira amasi - J Sua Sua I Sua Sua Sua 1 Gelen Turist SapSI PaYI (%) (1985) (1990) I (1995) (2005) (2007) Ulke (Milyon Ki~i) (2007) (2007) Fransa 81,9 9, ispanya 59,2 6, ABD 56,0 6, (in 54,7 6, italy a 43,7 4, ingiltere 30,7 3, Almanya 24,4 2, Ukrayna 23,1 2, Ti.irkiye 22,2 2, Meksika 21,4 2, Kaynak: Di.mya Tunzm Orgutu Tablo 6' da Oiinyada en fazla turist kabul eden iilkeler Slralamasll1da, Fransa 1985 yih ile kar Ila tmldlgmda 2007 ylhnda da liderligini korumaktadlr. Fransa'yl slraslyla ispanya ve ABO izlemektedir. <;in Halk Cumhuriyeti, Ukrayna ve Tiirkiye'nin onemli ol~iide geli me kaydederek daha iist siralara yerle tikleri; ingiltere, Almanya ve italya'nll1 yerlerini koruduklan; Meksika, Ma-

13 12 TUrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sekt6rel Geli~im TUrk Turizminin DUnya Turizmindeki Veri 13 caristan ve Avusturya'mn ise alt slralara indikleri gorillmektedir. Bu i.ilkelerin dilnya turizminden aldlklan paylara bakildlgmda ise; Fransa %9,06; ispanya %6,55; ABO %6,20; <::in %6,05; italya %4,83; tngiltere %3,39; Almanya %2,70; Ukrayna %2,55; Tilrkiye %2,45 ve Meksika %2,36 pay almaktadlr. Bu on illkenin aldlgl paym toplanu %46,21' dir. Uluslararasl turist van~lannda 1985 yilmda 2l. slrada olan Tilrk turizm sektoril 2007 yllmda 22,2 milyon turistle 9. slraya yilkselmi~tir. Tablo 7. Oilnyada En Fazla Turizm Geliri Elde Eden Ulkelerin Slralamasl ( ) Sua Sua Sua Sua DIke Turizm GeIiri PaYl (%) (1990) (1995) (2005) (2007) (Milyar $ ) (2007) (2007) ABO 96,7 11, Ispanya 57,8 6, Fransa 54,2 6, italya 42,7 4, <;:i11. 41,9 4, Ingiltere 37,6 4, Alma11.ya 36,0 4, Avustralya 22,2 2, Avusturya 18,9 2, Ti.irkiye 18,5 2,1.. Kaynak: Oimya Turizm Orgi.itti Tablo 7. ABO, ispanya, Fransa ve italya'nm en fazla turizm geliri elde eden i.ilkelerin ba~mda geldigini gostermektedir. Bu i.ilkelerin 1990 yllma oranla 2007 yllmda da farkh slralamalarla da olsa ilk dort slrada yer aldlklan; ingiltere, Almanya ve Avusturya'nm klsmen de olsa yerlerini koruduklan; <::in, Avustralya ve Tilrkiye'nin bilyilk ilerlemeler kaydederek ilst siralara yilkseldikleri gori.ilmektedir. Sonu~ ve Oneriler Bu ~ah~mada, Turk turizm sektorilni.in tarihsel silre~ i~erisinde dilnya turizminden aldlgl pay, turist sayllan ve turizm gelirleri a~lsmdan incelemni~tir. Tarihsel silre~ i~erisinde planh ve planslz donemlerdeki turizm geli~imlerinin etkilerinin nicelik a~lsmdan farkhhk gosterdigi belirlenmi~tir. Bu farkhhklar turizm sektori.ine verilen onem ~er~evesinde uygulanan politikalardan kaynaklanmaktadlr. Planslz donemde Tilrk turizm sektoril 6 kat bilyilrken, planh donemde 111 kat bilyilmil~tilr. Aynca planslz donemde Tilrk turizm sektorilni.in uluslararasl turizm hareketlerinden aldlgl pay yakla~il< olarak %O,2'iken, planl! donemde aldlgl pay yakla~lk olarak %2,2'ye yilkselmi~tir. Tilrkiye'nin sundugu arz kaynaklan ile kar~ila~tmldlgmda bu geli~me yeterli dilzeyde degildir. Tilrk turizm sektorilniln gelecek donemlerde istenilen dilzeylerde turist saylsma ula~masl ve dilnya turizm gelirlerinden daha fazla pay alabilmesi i~in, turizm sektorilniln be~ yilhk kalkmma planlannda daha fazla yer almasl gerekmektedir. Zira bu planlardan en ilst dilzeyde faydalaiulmasl i~in turizm bolgelerine gore ~e~itlilik arz etmelidir. Aynca planlar ger~ek~i hedeflere dayandmlarak uygulama silre~ieri somutla~tlnlmahdir. Sonu~ olarak Ti.irk turizm sektoril, ulusal ve bolgesel olarak uygulanabilir stratejik planlar dahilinde yonetilmesi durumunda, uluslar arasi turizmden alacagl payda artl~iar olacaktir. Tilrkiye'nin uluslararasl turizm pazanndan daha fazla pay alabilmesi i~in tilketici egilimindeki degi~imleri de inceleyerek yeni ilrilnler ilretmeye yonelmesi gerekmektedir. Gelecek yillann egilimleri ve tilketici profiline ili~kin olarak Oilnya Turizm Orgiltil tarafmdan hazlrlanan "Tourism 2020 Vision" ara~tirmasmdan elde edilen bulgulara gore turizm endilstrisindeki olasl geli~meler ~u ~ekilde slralanmaktadlr (WTO, 1998'den aktaran Ege ve Ozen, 2007: ). Bireylerin egitim ve refah dilzeyindeki yukselme artarak devam edecek ve deneyimli tilketici grubu bilyilyecektir. Van~ noktalanmn se~imi ve rezervasyon silre~lerinde, elektronik teknoloji (internet, web siteleri vb.) artan bir onem kazanacaktir. Ortalama ins an omrilniln uzamasma paralel olarak, 65 ve iistii ya~ grubundakilerin top lam turizm aktiviteleri i~erisindeki payi artacaktlr. Bekar ve ~ocuksuz ~iftler seyahate ve eglenceye daha fazla zaman ve kaynak aylracaklardll Ortalama ~al!~ma silreleri kisalarak, tatile aynlan zaman artacaktlr. Tilketicinin bilgilendirilmesi ve korunmasl evrensel sistemlere baglanacak, kahcl ve dengeli bir turizm geli~imi i~in silrdilrillen kampanyalann etkisi artacaktir. Van~ noktalan birer moda unsuru gibi anla~ilacakbr. Bireylerin yllda bird en fazla seyahate pkmalan ve uzun mesafeli seyahatlerin arti~gostermesi beklenmektedir. Ulkeler ve bolgeler arasmda artan rekabet, teknolojik yeniiik, hizmet kalitesi ve mil~teri memnuniyeti gibi kavramlan da beraberinde getirerek, turizm sektorilniln yenilenmesini zorunlu hale getirecektir. <::evreye duyarh turizm etkinliklerinin geli~trilmesi ve silrdilrillebilir turizm kavrammm daha slk olarak gilndeme gelmesi soz konusll olacaktil'.

14 14 TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Geli~im Ounya'da son yillarda ortaya <;lkan ekonomik, siyasal ve sosyal geli~meier uluslararasl turizm hareketlerinde degi~ime ve <;e~itlilige yol a<;acaktir. Turkiye Turizm Stretejisi 2023 belgesinde belirtildigi uzere, Turkiye uzun vadeli bir turizm stratejisine sahiptir ve bu stratejinin ana hedefi 2023 yllmda dunyanm en <;ok turist <;eken ve en fazla turizm geliri elde eden ilk 5 iilkesinden biri olmaktir. Kaynak~a Barut<;:llgil, 1. (1986). Turiz11l Ekono11lisi ve Turizmin Tiir/e Ekonomisindeld Yeri, Beta Baslm Yaym, istanbul. Bozok, D. (1996). "Tlirkiye'ye Yonelik Uluslararasl Turizm Talebinin YapIsal Analizi ve Geli~me Stratejileri", YaYlIllanmanwj Doktora Tezi. BalIkesir Universitesi, Sosyal BilimIer Enstitusii, Turizm t~letmeciligi ve Otelcilik Anabilim Dah, Bahkesir. <;:lmat, A. ve O. Bahar. (2003). Turizm Sektoriiniin Turkiye Ekonomisi ic;:indeki Yeri ve Onemi Uzerine Bir Degerlendirme, Akdeniz Universitesi U.B.F. Dergisi, 6, Devlet Planlama Te~kilatJ, ( ). Dunya Turizm Orgiitu, ( ). Ege, Z. ve S. Ozen. (2007). Turizmde Degi~en Tuketici Egilimleri A<;:lsmdan Turk Turizminin Potansiyeli ve Hedefleri, (:efime Ulusal Tunzm SempoZljltmu (21-23 Kas!m 2007), <;:e~me-izmir, Eralp, Z. (1983). Genel Turizm, Ankara Universitesi Basm-Yaym Yuksekokulu Yaymlan, Ankara. HaclOglu, N. (2000). SeYlIhat Acentac!irg! ve Tw Operatorliigii, Vipa~ Yaymlan, Bursa. HaclOgIll, N. (1984). Uluslararasl Turizm Ders Notlan, Bahkesir. l<;:oz, O. ve M. Kozak. (1998). Tunzm Ekonomisi, Turhan Kitabevi, Ankara. Goksan, E. (1968). Twizm Ekonomisi ve i;;letmeciligi, Ege Universitesi Matbaasl, 1zmir. G6ksan, E. (1978). Tunz11!oloji, Ugur Of set Matbasl, izmir. Ki.iltiir ve Turizm Bakanhgl, ( ). Oktayer, N.; N. Susam ve M. <;:ak. (2007). Tilrkiye'de Turizm Eko1!omisi, Istanbul Ticaret OdaSI YaY1l1lan, Yay1l1 No: , istanbul. Sanoglan, M. (2007). $arap Turizmi ve lzmir Y6resinde $arap Turizminin Geli~tirilmesine Y6nelik Bir Model Onerisi, (:e!j11!e Ulusal Turizm Sempozyunm (21-23 Kas!11! 2007), <;:e~me-izmir, Toskay, T. (1983). TuriZ11! Olayma Genel Yaklafi1m, Der YaY1l1lan, istanbul. Turk Istatistik Kurumu, ( ). Usta, O. (2008). Turizm (Genel ve Yap!sal Yakla!j!ltz), Detay YaY1l1Clhk, Ankara Ozet ikinci B6H.im TORK TURizMiNiN TORKivE EKONOMisiNDEKi VERi * Prof. Dr. Kurban UNLUONEN Yrd. 00<;. Dr. Ahmet TAYFUN** Turizm, ozellikle iillcelere sagladzgz ekonomilc faydalar sebebiyle ilgi odagl durumundadzr. Bu sebeple turizm literatiirii.llde yapllan r;alz malarm ollemli bir klsmmm turizmin elcollomik yonlel iyle ilgili oldugu gozlenmektedir. (ok gelli bir turizm potansiyeline sahip alan Turkiye, sahip oldugu bu degerleri mumlcun oldugullca degerlendirmeye r;alz ml ve yapmz oldugu lcallcmma planlanllda turizme de yer vermi tir. Bu r;alz mada, Turk turizminin cwnhuriyet donemi boyullca iillce ekonomisi uzerilldeki etlcileri incelenmi til'. jnceleme lcapsaml1lda turizmin toplam sabit sermaye ir;illdeki payl, Turizm BallkaSl ve Kalkmma Bankasz tarafmdan verilen krediler, turizm yatmmlan ir;in verilell kredilerin toplam krediler ir;indeki payl, turiz11l sektbrullde te vik belgesi verilen projeler, turizmde yabancz sennaye izinleri, turiz11l geliderinill ihracat gelirlerine oram ve turiz11l giderlerillill ithalat giderlerine oram, turizm gelitlerinin GSMH ir;indeki payz, turizm gelir gida dengesi ve ortalama harcama, tesislerde lconalclama ve geceleme sayzlarz gibi ba llca ekonomik gostergeler dikkate almmz tzr. Ara tzrmada pzalllz donemde meydana gelen degi ilclikler birbirzeriyle kar~zla tmlmz tlr. BOliimiin Amacl Turk turizminin Tiirkiye ekonomisindeki yerini konu alan bu boliimun amacl, Turk turizminin yillar itibariyle ekonomik anlamda nasil bir geli~me gosterdigi- Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm 41etmeciligi Egitimi BOliimii, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, kurba71@gazi.edu.tr. Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm 4letmeciligi Egitimi B61iimii, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, layjul1@gazi.edu.tr Not: Bu kitap i~hl hazzrlanan bit boliim, Eleklro71ik Sosyal BiUmier Dergisi (wllnll.esosder.org)'nin 8(27), 1-17,2009 saylsmda da yaymlonmz$lir.

15 r 16 Turk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel Geli~im Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yeri 17 ni rakamlarla tablola~tmlarak gozler oniine koyabilmektir. YIllar itibariyle Tiirk turizminin ekonomik anlamda nasil bir geli me gosterdigini gormek ve ileriye doniik projeksiyonlar yapabilmek adll1a bu boliimde yer alan tablolan iyi anlamak ve analiz etmek onemlidir. Boliimde oncelikle planh donem oncesi Tiirk turizmi hakkll1da klsa bilgi verilerek daha sonra onemli geli melerin kaydedildigi ve, diizenli istatistiki bilgilerin tutuldugu planh donem aynntlh olarak ele ahnnll tir. Giri~ Bir iilkenin kalkll1masll1da turizmin oneminden ve sektoriin payll1dan soz edebilmek, turizmin ekonomik etkilerini ol<;mekle miimkiindiir. Turizm sektoriiniin ekonorninin gelir, istihdam, yatmm, ihracat, ithalat veya buna benzer temel gostergeleri iizerindeki olumlu ve/veya oiumsuz etkileri ancak hesaplanabildigi ol<;iide anlamh olmaktadir. Aksi takdirde teorinin ortaya koydugu sonu<;lann ger<;ekle tigine dair varsaylmlar iizerinden konu ulabilir. Dikkat edilecek olursa soz konusu teorik sonu<;lar sektoriin evrensel boyutu ile ilgilidir. Her ekonomik biinye digerinden mutlaka onemli farkhhklar gostereceginden, iilke, ekonomileri bazll1da konw;;abilmek, sektore ait veri ve sonu<;lan kullanarai< analizler yapmayi gerektirmektedir. Bu noktadan hareketle, Tiirkiye'de turizm sektoriinii ekonomik anlamda degerlendinneye ve yorumlamaya yonelii< <;ah malara paralel olarak bu <;ah mada da a agldaki konular yllar itibariyle ele alll1rnaktadlr; " turizm yahnmlan ve turizm yahnmlanmn top lam sabit sermaye yahnmlan i<;indeki payi, e T.e. Turizm Bankasl ve Tiirkiye Kalkll1ma Bankasl tarafll1dan verilen krediler, II turizm yatmmlan i<;in verilen krediler ve bu kredilerin toplam krediler i<;indeki payi, e turizm sektoriinde te vik belgesi verilen projeler ile bu projelerin te~vik edilen top lam projeler i<;indeki payi, e 6224 saylh Yabanci Sermayeyi Te~vik Kanunu'ndan yararlanan turizm firmalannll1 Yillar itibariyle dagilll11l ve toplam yabancl sermaye i<;indeki paylan,.. turizmde yabancl sermaye izinleri,.. turizm gelirlerinin ihracat gelirleri ve turizm giderlerinin ithalat giderlerine orani,.. turizm gelirlerin Gayri Safi Milli HasIla i<;indeki payl, e turizm gelir gider dengesi ve ortalama harcama. 1. PlanlI Donem Oncesinde Turizmin Tiirk Ekonomisindeki Yeri Planh donem oncesindeki yatlnmlan ve te~vikleri karakteri baklmll1dan degerlendirmeye yarayacak rakamsal verilerin mevcut olmamasl sebebiyle 0 donem i<;in rakamsal bir analiz yapmak ta miimkiin olmamaktadlr. Ancak genel yapl hakkll1da bilgi vermek miimkiindilr. Cumhuriyet Hiikilmetleri 1946 ve daha belirgin olarak 1948'den itibaren iktisadi altyapl yatmmlanna daha fazla onem vermeye ve daha fazla kaynak aylrmaya ba~laml~tlr (Ya~a ve dig., 1980: 411). Tablo 1. Planh Donem Oncesinde Tiirkiye'de Turizm Gelir-Gider Dengesi ( ) Yd Turizm Gelirleri Turizm Giderleri Gelir-Gider (Milvon$) (Milyon $) Dengesi I , , ,4 12, ,0 8,3-2.3 I ,1 12,3-5.2 i Kaynak: $ahin, 1990:108; AkOgIll, 1969: 18-20; Ya a ve dig, 1980: 417; UnIii6nen, 1990: 'li Yillardan itibaren turizmin iktisadi oneminin daha fazla kavrandlgl, bu faaliyet sahasll1ll1 te~vik edildigi, turistik yatmmlann ve turizmin geli~mesi i<;in esas olan diger yatmm tiirlerinin-cizellikle ula~hrma alanll1da- hlzla arthgl goriilmektedir. Turizm yatmmlanm te~vik amaclyla turizm kredilerine ilk defa tarih ve 5647 saylil Tul'izm Miiesseselel'ini Te~vik kanunu iie yel' verilmi~tir.

16 18 TOrk Turlzm Tarihi: YaplSal ve 5ektorel Geli~lm TOrk Turizminin TOrkiye Ekonomisindekl Yeri MaYIs 1960 ihtilali ile Turkiye'de yeni geli;;meye ba;;lami;; olan turizm sektorii butunuyle bir durgunluk ic;ine girmi;;tir. ihtilali takip eden aylarda, devrilen iktidarm bu sahadaki faaliyet ve tasarruflan uzerine yogun bir soru;; turma ve kovu;;turma hareketi ba;;latrlmi;;, henuz bitirilmemi;; olan yatrnmlarm buyuk bir c;oguhlugu durdurulmu;;, yapimma ba;;lanmami;; olan projeler iptal edilmi;;, krediler kesilmi;;tir yllmda, 1960'tan once ba lami turistik yatrnmlan durduran uygulama gev;;etilmi;; ve bu yatmmlann bir kismi bitirilebilmi;;tir. 2. Planh Donemlerde Turizmin Turk Ekonomisindeki Veri Planh donemin ba lamaslyla birlikte planh donem oncesine oranla istatistikler daha duzenli tutulmaya ba lanmi;;tir. BaZI donemlerde kesintiler olsa da ana hatianyla tutulan istatistikler sayesinde turizmin Turk ekonomisi ic;indeki yeri hakkmda yeterli bilgiye ula;;mak mumkun olabilmektedir. Planh donemde yapilan turizm yatmmlan ve bu yatmmlarm top lam sabit sermaye ic;indeki payi Tablo 2' de yillar itibariyle aynntlh olarak verilmi tir. Buna gore; Birinci Be;; YIlhk Plan doneminde turizmin toplam sermaye yatmm Ian ic;erisindeki payi 0,7 ila 1,5 arasmda degi;;mektedir. Bu oranlar ikinci Be YIlhk Plan doneminde 2,3'e kadar yukselmi;;tir. UC;iincii Be;; Yrlhk Plan doneminde turizm yatmmlannm toplam sabit sermaye ic;indeki payi azalmi;; ve bu oran 1977 yilmda 0,8'e kadar du;;mu;;tur. Dorduncu Be;; YIlhk Plan doneminde cari fiyatlarla turizm yatinmlan artmi;;, fakat oransal olarak bir onceki donemdeki du;;u devam etmi ve 1980 yllmda oran 0,5 olarak gerc;ekle mi tir. Turkiye'de turizmin atak yaptrgi Be;;inci Be;; YIlhk Plan doneminde toplam sabit sermaye yatmmlan ic;erisinde turizmin payi 4,1'e kadar <;IkmI trr. Aym oran Altm Cl Be Yllhk Plan doneminin ilk Yillarmda da devam etmekle birlikte ilerleyen yillarda bu oran 2,2'ye kadar gerilemi;;tir. Yedinci Be;; YIlhk Plan doneminin ilk yillarmdaki turizm yatmmlanmn top lam sabit sermaye yatmmlan ic;indeki payi 2,1 iken bu donemin son yillannda bu oran ikiye katlanarak, 2000 yllmda 4,0'a kadar yukselmi tir. Sekizinci Be;; YIlhk Plan doneminde toplam yatmm ic;erisindeki turizm yatrnmlanmn payi artarak devam etmi tir. Bu donemde oran 6,2'ye kadar C;IkmI;; ve bu oran bir daha yakalanamami;;tir. Toplam sabit sermaye yatmmlan ic;inde turizmin payi 2007 yllmda 5,7 olarak planlanmi trr. Turizm yatmmlan ic;inde ozel ve kamu sektorunun payi ozellikle Yedinci Be YIlhk Plan Doneminden ba;;layarak onemli degi;;iklikler gostermi;;tir. OzeIlikle son yillarda kamunun payi onemli oranda azahrken ozel sektorun payi ise artmi;;tlr. Tablo 2. Planh Donemde Gerc;ekle;;melere Gore Turizm YatInmian ve Turizm YatInmlanmn Toplam Sabit Sermaye Yatmmlan Ic;indeki PaYI (Cari Fi atlarla Milyon TL) Turizm Yatlnmian Kamn Ozel Toplam Toplam Sabit Sennaye Yatlnmlan Kamu Ozel Toplam Toplam Sabit Sennaye Yatlnm Ian i.,inde Turizm Yahnmlannln PaYl.. Top- Kamn Ozel lam ,49 0,80 0,7.~ ~ ~19~64~ ~3~2~-+ ~6~0 ~ ~92~~~~5~.4~271 ~ 4~.B~5~0 ~~1~0.~2n~ +-0~,5=9~~1~,2~3~~0,~9~, ~ ]~19~65~ 4~4 -+ ~12~0 -r 1~64~~r-_6~.0~8~0 -r 5~.4~3~0 r-~1~1.~5~10~-r_0~,7~2~~2~,w~~i,~4~ ~ ~~~19~66~ ~6=6 -+ ~18=0 -r~2~4~6 ~ 7~.8~5~5 -r 6~.8~5~9 r-~1~4~.7~14~-r_0~,8~4~~2,~6~2-r~1,~1~ '" ,67 2,42 1, ,44 3,19 2,3 ~ A ,22 2,2.5 ~ ]~19=m~ ~1=82~-+ ~38~5 ~~5~677 4-~1~4.~~~2~~ ~1~2~9OO~ ~~2~7'734~2~~-71,2~6~~2,~98~~2,~1~ '".,. ~ ,36 2,64 2,0.- ~ ~1~9~n~--~1~93~-+--~44~3---r~6~3~6--~~2~0.~20~1---r--~2~0.~37=1~--r-~4~0.~57=3---r-0~,9=5~~2,~I-~,-r~I,~6~ , ,6 '8 a =~1~9~~~ ~3~24~-+ ~55~7 -r~8~8~1 ~~3~5.~03~9 -r ~3~7.~92~6~ r-~7~2.~96~5~-r_o~,9~2~~i,~~~~i,~1~,3 ~ ~~1~9=75~ ~3=~~-+ ~~~5 -r~9~1~9 ~~5~3.=n~8 -r ~5=2.=91~5 r-~10~6~.7~03~-r_0~,6~9 ~1,~02~~0,~9~ '-".,. ~ ,74 0,86 0,8 :~ ~ ~1~9~77~--~90~3~-+--~62~5---r~1.~52~8~~~10~7~.n~9---r--~9=1.~98~5--~r-~19~9~.n~_4~-r-0~,8~3~~~~67~~~~8~ ,86 0,99 0,9 rograml n ,75 0,78 0,8 '~ : ,48 0,61 0,5 ~ ~ ]~19~8~11-_o~'.7~4~1 +-~3~.7~50~~~7~.4~91~-r~~~I~.I~n~~ ~47.89~.7~19~ ~1~.15~0.~90~7 +-~~~49~~0~,776-r~0~,6~ ~ ~~~19~80~_~_4~.~16~7 +-~5~.5~00~-r~9~.6~67~~_1~.0=0~5.~51~3 +-~~~I~.4~40~ r-l~.6~4=6.~95~3 +-~~~41~~0~,8~6-r~0~,6~ i3 ~ ,49 0,86 0, rograml , , mo ,73 1,92 1,2.;:; : ,52 3,00 2,7.a~ ]~1~9~87~~1~~.1~00~+-2~~~.=30~0~~3~n='~~0-4~7~.5=57~.5~0~O +-~6=.5~7=0.=60=0 -r~1~4.~12=8~.1=00~+-1~,7~8~~3,~72~~2,~7~ ~ "'~rl~9~88~~m~9~.5~00~~6~00~.~m~0~r78~50~.2~0~0~-712~.0~5~3.~400~-r~1~2.~91~7~.30~0~-r~2~4.~97~0~.700~~_27,077 +'~4,~65~~3'74~ '" ~ ,5 4, ,3 6,2 4,0 ~ ~ ,1 4,0 5 ~ ~r1~9~91~~i~.1~82~.000~-t~4~.~~'3~.o~00~~5.~917.5~.0~00~~79~.072=5.~00=0~~~9~4.~34=6~.00=0~4-~17~3~.3=m~.00~0~+-71'75 ~5~,0~~3'74-4 ~ ~~rl~9~93~~2~.5~88~.0~00~~8~.2~157 0=00=-~1~0~.8=13~.00~0~~!4~3.~9n~.0~00~+-=38=1~.52~9~.0~00~4-~52~5~.50~7~.0~00~+-71,~9 ~2~,4~~2,~2-4 '" ,1 2,4 2, rograml ! n ,5 2, n ,4 2,3 2,1 v:3 ~19~97~~1~4.=58=5~.0=00~1~5~0.~27~1~.00=0~1~64~.8~%~.~000~~I~.7~33~.0~5~0.~00~0~~5~.9~95~.o='2~2.~00~0~~7~.n~_= 8.3~n~.~00~0~~0,~8 ~2~,5~~1~,1~ ~ ~ ]~19~98~~1~4.=~~7~.0=00~3~5~4.~51~9~.0=00~3~69~.2~8~6.~000~~3~.1=92~.7=8~1.~00~0~~9~.7~84~.3~1~0.~00~0~~1~2.~9n~.10~1~.0~00~~0,~5 ~3~,6~~1,~8~ w "'~~19~99~~271.~72~2~.OO=0~6~6~2.~n~7~.0~00~6~84~.4~5~9.~00~0~4~.8~33~.3=~~".~00~0~~12~.4~2~8.~~~0~.00~0~~1~7.=26~1.~86~4~.0~00~~0,~4 ~5~,3~~4,~0~ ;>- ~ mS.465.OO ,5 5,6 4,0

17 20 Tiirk Turizm Tanhi: Yap,sal ve Sektorel Geli~im Turk Turizminin Tiirkiye Ekonomisindekl Yen 21 Tabla 2 'liill devmm '"2.. :J, s:: ;>: I 8... Turizm Yahnmian Kamu Ozel "r; s:: 'S ~;: 2005 Ul ~ ~ Milyon '" YTLI 2006 rogramt YTL) a 007"( " e 006"(M ilyon T = 2 'liiycm 148 ]~t: YTL) ;:;::=! I Toplam li I Toplam Sabit I Sermaye Yannrn- Toplam Sabit Sermaye Ian is:inde Turizm Yahnmian YahnmIanmn PaYI Toplam Kamu I Ozel Toplam Kamu Ozel , , ,7 8, G.oao 0.7 7, ! I OA , ,7 1 * Gerc;:ekle:;;me Talm1ini ** Program Kaynak: Unliionen,1990:197; DPT YlllIk programlardan yararlamlarak hazlrlanml:;;tlr. T.e. Turizm Bankasl ve Turkiye Kalkmma Bankasl tarafmdan verilen krediler be yilhk plan c;:en;evesinde ve yillar itibariyle Tablo 3'de verilmi tir.1967 yllmda 20 milyon Lira kredi tahsis edilmi olmasma ragmen bunun ancak 500 bin Liras1 kuliandmlml tir. Bu da top lam yillar ic;:erisinde kullandmlan en az kredi miktan olarak goze c;:arpmaktad1r. Tahsis edilen para miktan ile odeme yapilan miktar 1969 yih haric;: hep farkhhk arz etmi tir yilmda hic;: para tahsis edilmezken toplam 18 milyon TL odeme yapilml hr. Yapllan odeme miktarlan dikkate ahndlgmda ini li C;:lkl h bir grafikle kar Ila Ilmaktadlr. Ornegin, 1982 Yilmda miiyon TL odeme yapiiirken bu rakam 1983 yilmda neredeyse uc;: kat! arttmjarak milyon TL'yi bulmu tur. Yine benzer bir arti , , ve yillan arasmda gorulmektedir. YapIlan odemelerdeki en buyuk arti ise, 2004 yllmdan 2005 yllma gec;:erken ya anml tjr. Buradaki arti yakla~nk sekiz katj bulmaktadlr. Bu arti lann tam tersi olarak sert du i.l lerin ya andlg1 Yillar da soz konusu olmu tur. 1994'den 1995'e, 1996'dan 199Tye, 2000'den 2001'e gec;:erken yapilan odeme baglammda onemli du u ler ya anml tir. T,,!-blo 3. T.e. Turizm Bankasl ve Turkiye Kalkmma Bankasl Tarafmdan Veri len Kredilerin YIllar Itibariv I e Oagl ~ I Imi (Mil lyon TL ) Planlar YtIlar Toplam Tahsis Yaptlan Odeme Odeme Yiizdesi Tutan Birinci Be~ Ytlhk Plan , '" ~.. " "'S:: '0 ~ :!2== " > $] 1973 J :::1 ~ "..>: " - :;:S ::: ,~;;:: Proeraml :5.;: ~~ :c; ~~ '" Proeraml [ , ~. ;.- "'- "" ~~ "'> ~" ~..!:S ~~ -"" ~~ Programt ",,!S ~ " ;,;..>: "" ;;:E >!>= >: _ ~ t:.t: " ->- ~ >: ~"" '" '" "'''' Programl 2006 Kaynak: T.e. Turizm BankaSl; Turkiye Kalkmma BankaSl; DPT; %

18 22 Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel Geli~im Turk Turizmlnin Tilrkiye Ekonomisindeki Veri 23 Tablo 4. Turizm Yatmmlan i<;in Verilen Krediler Ve Bu Kredilerin Toplam Kredi lid er <;in e k' 1 P ayl (M'l uyon TL) Planlar Y,llar Toplam Kredi Miktan Turizm T<> lam Pay,(%) Birinci Be~ Y,lhk Plan ,368 0,05 ; ,4,;:: ,4 Turizm Kredilerinin.". OJ " oj ,5 ~E:: ,4.; " , ,3, i] ,6 := ~ <J ~ ,4 " - :::1 = :~ >= , , Programl ,4." ,3 OJ '" " ,3 :8 ~ :a ~ ,3 ""8:::3 :0 > ,3 p , Pr~raml , ,6... " OJ '" ,6.~ ;; 1987 OJ ' "'; , , ,5.- "'- ""' ,2 "'- - ""'... " OJ '" ,5 ~ ~ ,0 ~~ , , Programl , ,3 g ,8.- ""' ,1 ~ ~ 1998 :.a = ,2 >!,:: ,1 ~ ,2 '0 p: ,1 :8 ;g ,1 ~.;. U).". " ,1 '" IS? ,1 2006Pr~aml ,02 Kaynak: T.e. Merkez Bankasl Turizm yatmmlan i<;in veriien krediler ve kredilerin top lam krediler i<;indeki payi Tablo 4' de be yilhk plan <;er<;evesinde ve yillar itibariyle verilmi tir. Tablo incelendiginde yillar itibariyle hem top lam kredilerin hem de turizm i<;in verilen kredilerin siirekli bir arti gosterdigi anla Ilmaktadlr. Be yllhk plan dl mda kalan 1995 yllmda ve onu takip eden Yedinci Be YIlhk Plan donemindeki top lam kredilerdeki arti lann diger yillara kiyasla oransal olarak daha fazla oldugu goriilmektedir. Toplam krediler i<;erisinde turizmin payma baklldlgmda en yiiksek oranm %3 ile 1988 ylh oldugu goriilmektedir. Bu orana ne onceki yillarda ne de sonraki yillarda ula Ilamaml hr. Sekizinci Be Ydhk Plan doneminde turizmin toplam kredilerden aldlgl pay %0,1-%0,2 diizeyinde kalml tir programmda ise turizmin aldlgl pay en dii iik diizeye inerek %0,02 olarak ger<;ekle mi tir. Turizm sektoriinde te vik belgesi veri len projeler ile bu projeierin te vik edilen top lam projeler h;:indeki payi be ydhk planiar <;er<;evesinde Yillar itiba 'riyle Tablo 5'de verilmi tir. Hem beige sayisl hem de yatmm tutan olarak aynntill olarak eie alman te viklere ait veri bulma noktasmda slkmtilarla kar da dml ve ula Ilabilen rakamlar genel anlamda bir bilgi sundugu i<;in degerlendirmeye ahnml tir. BeIge sayismdan ziyade yatinm tutan dikkate almarak tablo incelenecek olursa; te vik edilen top lam projeler i<;erisinde turizmin yatinm oram ini li <;lkl h bir grafik <;izmi tir. Bazl yillarda yatmm tutan i<;erisinde turizmin payi %10'lan ge<;erken bazl yillarda % l'in altma inmi tir. Konu be yilhk plan <;er<;evesinde ele ahndlgmda Be inci ve Sekizinci Be YIlhk Plan donemlerinde turizmin diger donemlere gore te vik edilen yahnm tutanndan daha fazla pay aldlgl goriilmektedir. Yrl bazmda ise, %18,5 ile 1989 yiimda turizm en yiiksek payi ahrken %0,9 ile de en dii iik payl1995 yllmda alml hr. Yabanci Sermayeyi Te vik Kanunu'ndan yararlanan turizm firmalannm sayllan ve toplam yabanci sermaye i<;indeki paylan Tablo 6'da verilmi tir. Tablo incelendiginde turizmin izin verilen top lam yabancl sermaye i<;erisindeki pay-inm U<;iincii Be YIlhk Planda %7 civannda oldugu, 1978 ve 1979 yillannda da %8'lerde oldugu goriilmektedir. Bu yillan takip eden ii<; Yllda ise izin verilen yabanci serrnayeden turizmin aldlgl pay %2'lere gerilemi tir. Turizmin izin verilen yabanci sermayeden aldlgl en yiiksek pay %14,3 ile 1997 yili ve %12,2 ile 1991 yilt olarak goriilmektedir yllmdan son.ra turizmin izin verilen top lam yabanci sermaye i<;erisindeki payi onemli bir dii ii gostermeye ba laml tir. Turizmin yabancl sermayeden aidigi en dii iik pay ise %0,1 ile 2004 )'lhdlr. ist.al'mul BiLGi UN:nTE1';;.SrTY.LIB:Rrll~Y

19 24 Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel Gell~im Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yen 25 Tablo 5. Turizm Sektoriinde Te vik Belgesi Verilen Projeler tie Bu Projelerin T e vi 'k Ed'l 1 en TIP opjam ro. e lid er ~1ll e k' 1 Y en Planlar Beige SaYlsl YahnmTutan Ylilar TUrlzmin Turizm Turizmin Tunzm Toplam Toplam PaYI (Milyon TU Payl , '" , ~ = ~g: v"",.~ = :::l ~.- -'" ~ ; ,227,8 5, ,8 2, I , , , Jf B 0, , :~ c... ;::~ ,8 45,523,8 0,2 l;::::f ::::,5;::: 1976(') ,42 9,964, (» , , Program I 1978(') ,94 5, ,0 3.4 l:l" 1979($) ,95 2,144,0 94, '" = :;:: v "" :8 -= "8=3 :0 > I Program ,4 ~ = "'~ '" '" ,9... Q.., v -'" ,2.~ : ""; ' ;g ;::: 1991(bm , ~ = YTL) '"... ""0:: v :;:: , Programl , g~ ~ "" ~~ ;a; >!': ,7 ~ ,0 '"... '" I '0 c: :8 ~ ~,;:: UJ Programl ,8 Kaynak: TOBB,1977:43-44;DPT,1981:Hazine Mtiste~arhgl (*) Ylllanna alt turizm sekt6rti rakamlanna ula~llamadlgmdan, hizmetier toplaml olarak almmi hr. Tablo SayIil YabanCI'Sermayeyi Te vik Kanunundan Yararlanan Turizm Firmalanmn Ylllar itibariyle Daglhml ve T Y b S i. d k' P I (M'I $) opjam a anci ennaye pn e 1 ayjan uyon I Planlar l:l" = izin Verilen Yabancl Serrnaye Te Vik izni Adedi (Milyon$) Ylilar Turizmin Turizmin Turizm Toplam Turizm Toplam pal'l % payl % " 7.2 '"... :~ A.c := ~ -= ==,~ ;: Program I ~ , ;::: ~ '" :8 0:: '" ," '" ,5 " "" :c; ,0, , Program I , ;; ,3 ;::: ~ '" = '" 0:: '" ~ , " '" ~ I "'- '" ~ "" u "'" l ~~ ! Program I p:j.!s :fr " ~ "" ~-'" , ;r;= ;.. '" ;.. ~ ~ , " '" ,6 u '" "" * ~ !:l ~ ;;: ' UJ , Programl Kaynak: Hazme Muste arhgl, DPT. * tarihmde yiiriirii.ige giren 4875 saylh Dogrudan YabanCl Yatmmlar Kanunu ile yabancl sermayeli ~irketlerin ve ~ubelerin kurulu~u ve faaliyetlerine ili~kin izin sistemi kaldlnlnu~tjr. ** Italik rakal1llar milyan TL alarak verilmt lir

20 0 26 Turk Turlzm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel Gell~im Tablo 7. Turizm Gelirlerinin ihracat Gelirleri ve Turizm Giderlerinin ithalat GO d I 0 I er en rani ( ) (MOl llyon $ ) Planlar Turizm Turizm Turizm Gelirlerinin Turizm Giderlerinin Ylilar ihracat(*) Gelirleri ihracat Gelirle- ithalat(*) Giderleri ithalat Giderleririne Oranl (%) ne Oranl (~~) '" - v-", , , , , , ,4..,. '" '" '" , ,3 ~E: v -'" '" , ,0.; ~ , , , , , ,5!] , ,0 :::S ~ v -'" ?01 14, ,3 ::::S,;;-,;: '" = , , , , , ,2 Programl.., , ,9 :8 '" E: '" , ,5 :3 -:: , ,2 "":::: :8 ;>: , , , , Program I , , , ,9 ID"!;._ 00- Po , ,8.5 : , , , ,0..,. '"._ 00- '" Po. '" , ,1 :5 :a , ,7 00>- ",>- ID""'= , , , ,6 ""e , ,3 "'- _Po. '" '" , ,8 ~~ , ,4 ~~ , , ! 23, , , ,6 Programl ? , ,9 g , ,5.- "" ~-'" , ,8 ;0: , ,6.;.:>:: , ,1.., , ,1 or;: '" E: '" , ,7.~ : , ,1 ~-= , en '" > , ,5 Turk Turizmlnin Turkiye Ekonomislndekl Yeri 27 Tabla 7'nin devann Turizm Turizm TUrizm Turizm Yillar ihracatc ) Gelirlerinin hhalaw) Giderlerinin Gelirleri Giderieri ihracat Gelirle ithalat Giderleri- Planlar o rine Oranl (O/~) ne OranI (%) , ,0 Program (*) : T.e. Ba bakanhk Tiirkiye Istatistik Kurumu Turizm gelirlerinin ihracat gelirierine ve turizm giderlerinin ithalat giderlerine oranma ait veriler be yilbk planlar <;en;:evesinde ve yillar itibariyle Tablo 7'de aynnhb olarak verilmi tir. Tablo incelendiginde turizm gelirlerinin ihracat gelirlerine oram 1963 (%2,1) yilmdan ba layarak 1975 (%14,3) yilma kadar artma egiliminde yer almi hr yllmda bu oran %9,2 olarak ger<;ekle mi ve bunu takip eden dort yilda ise %10'larda seyretmi tir yillan arasmda turizm gelirierinin ihracat gelirlerine oram daha da gerilemi ve %6-8 arasmda kalmi hr. Daha sonraki YIllarda tekrar ytikseli e ge<;en turizm gelirlerinin ihracat gelirlerine oram 1997 Ylbnda %30,8' e ve 2002 yilmda ise en ytiksek oran olan %33,9'a kadar ula ml tir yllmdan itibaren tekrar dti ti trendine giren turizmin ihracat gelirlerine oram 2006 yilmda %19,7 olarak ger<;ekle mi tir. Turizm giderlerinin ithalat giderlerine oram genelde %2-4 arasmda degi mekle birlikte bazl ylliarda bu durum farkh olarak kar lmlza <;Ikmaktadlr yillannda turizm gidederinin ithalat giderlerine oram %5 dtizeylerinde ger<;ekle mi olmakla birlikte, Ylllannda bu oran %2'nin altma inmi tiro 2006 yllmda ise turizm giderlerinin ithalat giderlerine oram %2 olarak ger- <;ekle mi tir. ' Turizm gelirlerinin gayri safi milli haslla i<;indeki payi cari fiyatlarla Tablo 8' de aynntlh olarak verilmi tir. Tablo incelendiginde turizm gelirlerinin GSMH i<;indeki paymm 1963 yllmdan ba layarak 1973 yllma kadar %O,l'den %0,8'e <;!ktigl anla llmaktadlr. Bu ylh takip eden 10 yil i<;erisinde bu pay %O,4'e kadar dti mti, ama tekrar %0,8'e <;lkmi tjr. Turizm gelirlerinin GSMH i<;erisindeki payi ilk defa 1984 yilmda %l'i a arak %l,7'ye ula ml hr. 1985'te ise oran %2,8'lere kadar <;lkmi hr. Bu yillan takip eden ylliarda sadece 1986 ve 1991 ylllannda %2'nin altmda kalan bu oran diger yillarda %2-5 arasmda ger<;ekle mi tir ve 2002 ylllannda diger ylliardan farkh olarak turizm gelirlerinin GSMH i<;erisindeki payi %6'YI a mi tlr yllmda ise bu oran %4,2 olarak ger<;ekle mi tir.