SEKSENLERDEN DOKSANLARA

Transkript

1 SEKSENLERDEN DOKSANLARA TÜRKİYE'DEKİ YÖNETİCİ ELİTLER: EGİTİM DURUMLARıNDA NELER DEGİşTİ? Sibel Y AMAK** GİRİş Son yıllarda, örgüt yazınında yönetici elitler üzerine yapılan çalışmaların sayısının ve çeşitliliğinin arttığı görülmektedir. Hambrick ve Mason'ın 1 çalışmasıyla başlayıp geçti ğimiz on yıllık dönemde hız kazanan üst düzey yöneticilerin özellikleri üzerine yapılan araştırmalarda ilginç bulgular ortaya çıkmıştır. ı Her ne kadar bu konudaki çalışmalar, tepe yöneticilerin çeşitli özelliklerinin şirket performansına yansımaları üzerinde yo ğunlaşmakta ise de, son zamanlarda yapılan araştırnıalarda çevresel ve örgütsel koşulla rın yönetici özelliklerine yansıması da 3 irdelenmeye başlanmıştır. Yakın geçmişte yapı lan çalışmalar iş dünyasının içinde bulunduğu çevrenin örgüt yapılarını ve üst düzey yö netici özelliklerini etkilediğini ve sonuçta kurumsal çevreye özgü örgüt çeşitlerinin ve Çok de~erli katkıları için Sayın Prof. Dr. BehlUI Üsdiken'e sonsuz teşekkorler. Yrd. Doç. Dr., Galatasaray Üniversitesi iibf Ö~retim Üyesi. 1 D. C. Hambrick & P. A. Mason, "Upper echelons: The Organization as aretlection of iıs top Managers", Academy of Management Review, 9, 1984, s ı Bakınız: A. Pettigrew, "On Studying Managerial Elites", Stratcgic Management Journal. 13, 1992, s ; D. C. Haınbrick, "Top Management Groups: A Conceptual Integration and Reconsideration of the 'Team' Label", Research in Organizational Belıavior, 16. ı 994. s :\ S. Finkelstein & D. C. Hambriek, Strategic Lcadcrship:Top Executives and Their EtIeets on Organizations, Minneapolis:West Publishing, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 31, Sayı 4, Araftk 1998.

2 66 Amme İdaresi Dergisi yönetici özelliklerinin ortaya çıktığını göstermiştir. 4 Hatta bunun da ötesinde, içinde bulunulan ülkenin kültürel, kurumsal ve teknik koşullarının o ülkede farklı bir tepe yönetici tipi yarattığı yönünde bulgular ortaya konulmuştur. s Bu çalışmalardan birinde, Norburn,6 İngiliz ve Amerikalı yöneticiler arasında yaptığı karşılaştırmada bu iki yönetici grubun ticaret koşullarına eğitim seviyelerinde belirgin farklar bulmuş ve bunu iki ülkenin farklı sahip olması ile açıklamıştır. Bir başka çalışmada ise Lane,7 İngiltere, Fransa ve Almanya'yı karşılaştırmıştır. O da ülkelerin farklı finansal sistemlerinin, üst düzey yöneticilerinin uzmanlık alanına yansıdığını savunmuştur. Benzer bir yaklaşımla, Chang,1I Güney Kore'deki tepe yöneticilerin ülkenin ileri gelen üniversitelerinden mezun olmuşlukları ile ülkenin kültürü arasında bir bağlantı kurmaktadır. Tepe yönetici özelliklerinde ülkesel farklılıkları yakalayan bu çalışmaların dışında, bir başka koldan da çevresel ve örgütsel koşullardaki değişimin üst düzeylerin özelliklerine yansımaları araştırılmıştır. Bu yaklaşımdaki çaltşmalardan birinde strateji, örgütsel yapı ve kanunlardaki değişikliklerin benzer ortamlardaki şirketlerin birbirlerini taklit etmelerinin de etkisiyle tepe yöneticilerin uzmanlık alanında değişikliklere yol açtığı öne sürülmüştüry Bir başka çalışmada ise çevresel koşullardaki yoğun değişimin rekabet şartlarını değiştirdiği, oluşan yeni şartlara uyum sağlamak amacı ile şirketlerin de o şartlara uygun özeııiklere sahip olduğunu düşündükleri, tepe yöneticileri istihdam ettikleri savunutmaktadır. Lo Örgüt yazınında bu gelişmeler olurken, yönetici elitler konusunun Türkiye'de benzer bir ilgi uyandırdığını söylemek çok güç görünmektedir. Sadece tepe yöneticileri inceleyen çalışmalar son derece sınırlı kalmıştır. H Bunlardan yola çıkılarak, bu çalışmada Türkiye'deki yönetici elitlerin eğitim durumunun geniş kapsamlı bir şekilde ve farklı perspektifler çerçeve'sinde incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışmanın temelde iki amacı vardır. Bunlardan birincisi, üst düzey yöneticilerin eğitim özellikleri açısından kapsamlı bir fotoğrafını sergilemektir. Türkiye'deki yönetici elitlerin eğitim seviyeleri, okudukları o kullar ve uzmanlaştıkları alanlar hakkında bilgi üretmektir. Buna bağlı olarak Türkiye'deki yönetici elitlerin diğer ülkelerdeki benzerleriyle ayrıldığı ve buluştuğu noktaları bulmaktır. Çalışmanın ikinci amacı ise, bu demografik özeııiğin iş dünyasının yoğun de 4 R. Whitley. "Dominant Forıns of Economk Organization in Market Economies". Organization Studies, 15,1994, s s Bakınız: B. Üsdiken. "The Impact of Environmental Change on the Characteristics of Top Management Teams", British Journal of Management, 3, 1992, s, ; S. Johnston, "Managerial Dominanı:e of Japan's Major Corporations", Journal of Management, 21, s. 19 J-209; N. Rajagopalan. & D. K. Datta, "CEO characteristics: Does industry matter?", Academy of Management Journal, 39, 1996, s. ı D. Norbum, "Corporate kaders in Britain and Ameriı:a: A Cross-Ilational analysis", Journal of International Business Studies, 18, 1987, s, C. Lane, Industry and Society in Europe, Aldershot, UK: Edward EIgar, ii S. C. Chang, "Chaebol:The South Korean Conglomerates", Business Horizons, 3 ı, 1988, s N, Fligstein, "The lntraorganizational Power Stmggle: Rise of Finance Personne! to Top Lcadership in Large Corporations, J979". American Sociological Review, 52, i 987, s ın A, S. Thomas & K. Ramaswamy, "Environmental Upheaval and Changes in Top Management Teams". In Proceedings of Southern Management Association, M. Schnake (Ed), Yaldosta: Southem Management Association, 1992, pp ii Bakınız: D, Erden, "Çok Uluslu Şirketlerin Türkiye'deki Yavrularında Yöneticilerin Uyrukları", İşletme Fakültesi Dergisi, 15,1986, s, ; B, Üsdiken & Ö. Ertuna, Değişen Bankacılık Sektöründe Üst OH zey Yöneticiler, Araştırma Raporu, İstanbul: Interbank. 1988; Üsdikcn, a.g.m., (1992),

3 Seksenlerden Doksanlara Türkiye'deki Yönetici Elitler 67 ğişimlere konu olduğu 80'1i yıllar sonu 90'lı yıllar başında nasıl geliştiğini araştırmaktır. Türk ekonomisi seksenlerin ilk yıllarından itibaren büyük değişimlere sahne olmuştur. Kazgan 12 Türk ekonomisinde yıllarını ekonomik istikrar,i yıllarını serbestleşme, ı 989- ı 992 yıllarını ise özelleştirme ve küreselleşme dönemi olarak tanımlamaktadır. İthalattaki serbestleşme, finansal piyasaların gelişmesi, yabancı sermaye uygulamalarındaki teşvikler, 1984 sonrası döneme rastlamaktadır. Yine aynı dönemde iletişim ve ulaşım ile ilgili altyapısal hamleler iş yapmanın çehresini büyük boyutlarda değiştirmiştir. Gelişmiş iletişim olanakları (cep telefonları, özel radyo ve TV kanaliarı, vs), bilgi işlem konusundaki atılımlar iş dünyasının içinde yaşadığı çevreyi büyük ölçüde farklı laştırm ıştır. Bu çalışma, yılları arasındaki yoğun değişimin şirketlerin tepe yöneticilerinin eğitim özellikleriyle ilgili taleplerini ne yönde etkilediğini, 90'ların başındaki yöneticinin eğitiminin 80'lerin başındaki benzerlerinden ne ölçüde ayrıldığını araştırmaktadır. VERİ TOPLAMA VE YÖNTEM Çalışmada, üst düzey yönetici tanımı, şirkette tam zamanlı idari görevi olan ve murahhas aza, genel koordinatör, genel müdür gibi unvanlarla şirketin en yüksek kademesinde yer alan yöneticilerle, onlara doğrudan bağlı olan yardımcılarını veya müdürleri kapsamaktadır. Örneklem ı 983 ve 1992 yıllarında 500 büyük şirket sıralamasına girmiş ve İstanbul'da yer alan 118 şirketin üst düzey çalışanlarından oluşmuştur. Ancak bunlardan sadece 71 tanesi üst düzeyleri hakkında yeterli bilgi sağlayabilmiştir. Sonuç olarak çalışma, 1983 ve 1992 yılları itibarıyla sırasıyla 289 ve 336 tepe yöneticiyi kapsamıştır. ŞirketIerle bağlantı kurularak, 1983 ve 1992 yıllarındaki yukarıdaki tanımda belirtilen tepe yöneticileri için gönderilen anket formlarını yöneticilerin personel dosyalarından yararlanarak doldurmaları istenmiştir. Anket formları yöneticilerin yaş, eğitim ve kıdem gibi demografik özellikleri ile ilgiji sorulardan oluşmuştur. Elde edilen bilgiler daha sonra çeşitli kaynaklardan kontrol edilmiştir. Bu çalışmada tepe yöneticilerin eğitim durumu 4 boyutta incelenmiştir: Eğitimde geçen yıl toplamı: Üst düzey yöneticilerin ilköğretim sonrası eğitim kurumlarında geçirdikleri süre olarak alınmıştır. Mesleki kurslar bu tanıma dahil edilmemiştir. Mezun olunan lise: Yöneticinin varsa lise eğitimini aldığı lisenin, yoksa orta öğrenimde devam ettiği ortaokulun adı. Çalışmanın genel müdür ve yardımcılarının karşılaştırıldığı birinci bölümünde, tablo ve. veri yoğunluğunu önlemek açısından karşılaştırma sadece mezun olunan lisenin sınavla girilen anadolu lisesi ya da kolej olup olmadığı boyutunda yapılmıştır. Değişimi yakalamaya çalışan ikinci bölümde ise liselerin dökümleri verilmiştir. Mezun olunan üniversite: Bu değişken yöneticinin varsa lisans derecesini aldığı üniversitenin ismini kapsamıştır. Eğitim alanı: Bu değişken yöneticinin eğitim gördüğü bilim dallarını kapsamaktadır. Örneğin makine mühendisliği, hukuk, işletme gibi. 12 G. Kazgan, Ekonomide Dışa Açık Büyüme, Altm Kitaplar, İstanbul, ı 988.

4 68 Amme İdaresi Dergisi Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yöneticilerin sayılan eğitim özelliklerinin yukarıda sözü edilen iki gözlem yılındaki durumları genel müdür gibi en tepe yönetici seviyesi ve genel müdür yardımcıları gibi en tepenin bir alt seviyesi için karşılaştırılmah ol~rak sunulmuştur. Bu bölümde en tepe yönetici ve onu izleyen kademedeki üst düzey yöneticilerin eğitim kurumlarında geçirdikleri süre, mezun oldukları lise ve üniversite ve eğitim gördükleri konular her iki kademe için ayrı ayrı tanımlanmıştır. i kinci bölümde ise, seksenlerden doksanlara gelindiğinde üst düzey yöneticilerin genel olarak eğitim özelliklerindeki değişimler gözlemlenmeye çalışılmıştır. Örgütlerin üst düzey yönetiminin, kurumsal ve teknik çevresel koşullardan, örgütün stratejisinden ve bunlardaki değişimden en fazla etkilenen birimi olduğu bilinmektedir.b Bu amaçla Türkiye'nin 80 sonrasındaki liberalizasyon hareketinin, buna bağlı olarak iş dünyasında yarattığı değişikliklerin üst düzey yöneticilerin eğitim alanındaki özelliklerine nasıl yansıdığı araştırılmıştır. Bunun için, i 992 yılındaki yöneticiler içinden i 983 'te de görev başında olan 123 tanesi ayrılmış ve geri kalan, ı 984 sonrasında göreve gelmiş 213 yöneticinin eğitim özellikleri 1983'te görev yapmış olan yöneticilerin özellikleri ile karşılaştırılmıştır. Böylece, i 984'ten itibaren hızlanan liberalizasyon hareketinin, buna bağlı olarak Türkiye'de iş yapmanın değişen çehresinin şirketleri nasıl eğitimli yöneticiler almaya ittiği araştırılmıştır. Analiz olarak birinci bölümde frekans dağılımları, ikinci bölümde buna ek olarak t-testi uygulanmıştır. BULGULAR Genel Müdürler ve Yardımcdarmm Karşılaştırmalı Eğitim Durumları Eğitimde Geçen Yıl ı olarak bakıldığında üst düzey yöneticilerin 80'lerde olsun, 90'larda olsun, eğitim seviyelerinin genelolarak yüksek olduğu görülmektedir. Üniversite mezunu üst düzey yöneticilerin oranı 1983'te yüzde 92.9, 1992'de yüzde 96.1 olarak belirmektedir. Norburn l4 i 987 tarihli bir çalışmasında aynı oranı, Amerikalı tepe yöneticiler için yüzde 87, İngiliz benzerleri için yüzde 54 olarak bulmuştur. Dolayısıyla, Türkiye'deki üst düzey yöneticilerin eğitim seviyeleri söz konusu iki ülkedeki benzerlerinden şaşııtıcı bir şekilde yüksek çıkmaktadır. Bundan başka, üst düzey yöneticilerin, 1983'te yüzde 28.5, 1992'de ise yüzde 3 Ll 'i yüksek lisans derecesi sahibidir. Aksan ve Özbaşar'ın l5 1980'de, Ataol ve arkadaşlarının!6 i 992'de yayınladıkları daha alt kademelerdeki yöneticileri kapsayan çalışmalarında yüksek lisans derecesine sahip olanların oranı sırasıyla yüzde 18 ve yüzde 28.9 olarak bulunmuştur. Son olarak, ilkokuldan sonra eğitim kurumlarında geçirilen ortalama süreye bakıldığında bunun 1983'te 1.74 standart sapma ile 10.3 yıl, 1992'de ise 1.47 standart sapma ile 10.6 yılolduğu görülmüştür. Bu ortalamalara bakıldığında üst düzey yöneticilerin lisansüstü 13 R. S. Schuler & S. E. Jackson, "Organizational Strategy and Organizationaj Level as Determinants of Human Resource Management Practices", Human Resource Planning.Journal, , s Norburn, a.g.m. ( 1987). 15 Z. Aksan & S. Özbaşar. Türkiye'de Profesyonel Yöneticiler. Yönetim Geliştirme. istanbul A. Ataol, A. E. Katrinli, Ö. N. T. Özmen, Y. Arbak. Türk Özel Kesim Endüstrisinde Yönetici Prolili, izmir. TOBB

5 Seksenlerden Doksanlara Türkiye'deki Yönetici Elitler 69 eğitim alma eğilimi farkedilmektedir. Norburn l7 benzer bir eğilimi Amerikalı yöneticilerde de gözlemlemiştir. Eğitim seviyesiyle ilgili bulgular en tepe yönetici (genel müdür) ve yardımcıları için ayrı ayrı incelendiğinde, ı 983 ve ı 992 yıllarında üniversite eğitimi almamış en tepe yöneticilerin oranı sırasıyla yüzde 8.7 ve yüzde 5.6 olarak bulunmuştur. Genel müdür yardımcıları için aynı oranlar yüzde 6.6 ve yüzde 3.4'tür. Üniversite eğitimi almamış en tepe yöneticiler arasında çoğunluğu, sahip yöneticilerin oluşturduğu görülmektedir. Bankacılık sektöründe yaptığı çalışmasındaüsdiken l1l üniversite eğitimi almamış en tepe yöneticilerin oranını yüzde 4.7 olarak bulmuştur. Her ne kadar her iki yılda da genel müdür yardımcıları arasında sadece üniversite eğitimi almışların yüzdesi genel müdürlerle kıyaslandığında yüksek çıkıyorsa da, lisans üstii eğitim göz önüne alındığında farklı bir boyut ortaya çıkmaktadır yılında en tepe yöneticilerin yüzde 34.8'inin yüksek lisans, yüzde 5.8'inin ise doktora yaptığı, aynı o ranların 1992 için sırasıyla yüzde 38 ve yüzde 7 olduğu görülmektedir. Genel müdür yardımcılarına bakıldığında ise bu oranların ı 983 için yüzde 26.4 ve yüzde 2.8, 1992 i çin ise yüzde 29.3 ve yüzde 3.4 olduğu gözlemlenmiştir. Bir üst kademeye geçişte IisansUstü eğitimin kolaylaştırıcı etkisi olduğu söylenebilir. Bankacılık sektöründe yapılan bir çalışmada!') yüksek lisans sahibi genel müdürlerin oranı özel bankalarda yüzde 28, kamu bankalarında ise yüzde 33 olarak çıkmıştır. Tablo ı: Eğitim Seviyeleri Itibar. ile En Tepe Yöneticiler ve Yardımcılar. ERitim En Tepe Yardımcı- En Tepe Durumu Yönetici ları Yönetici edan Yardım- # % # % # % # ek # % # % Ortaokul 2 2,9 2 0,9 4 1,4 i 1,4 ı 0,3 Lise 4 5,8 12 5, i 3 4, J.6 Üniversite 35 50, ,9 lo Yüksek Lisans 24 34, ,4 80 2:: J8, Doktora 4 5,8 6 2, ') Mezun Olunan Lise Yöneticilerin lise öğrenimierini tamamladıkları kurumlara bakıldığında bunların sıklıkla ya sınavlı liseler ya da cumhuriyetin öncesi veya ilk yıllarında kurulmuş liseler olduğu görülmektedir. Seksenlerin başında toplam üst düzey yöneticilerin yüzde 64.7 si, 1992 yılında ise yüzde 60 kadarı, sınavlı liseler ve cumhuriyet öncesi ya da cumhuriyetin ilk yıllarında kurulmuş liselerden gelmekteydi. Bu yüzdelere en tepe yönetici ve yardımcıla 17 Norbum. a.g.m., (1987). III B. Üsdiken. "Değişen Bankacılık Sektöründe Kamu ve Öze~ Sermayeli Bankaların Üst Düzey Yöneticileri", Amme idaresi Dergisi, 21, 1988, s Üsdiken, a,g.m.. (1988).

6 70 Amme İdaresi Dergisi rı için ayrı ayrı bakıldığında sınavlı veya eski liselerden gelenlerin oranı en tepe yöneticiler arasında 1983 için yüzde 71.7, 1992 için yüzde 68.3 olarak bulunmuştur. Bir alt kademede ise aynı oranlar, ı 983 ve 1992 yılları için sırasıyla yüzde 62.5 ve yüzde 58 olarak belirmektedir. Üst düzey yöneticiler arasında sınavla girilen kolejlerde lise eğitimini tamamlamışların oranı ı 983 ve 1992 için sırasıyla, yüzde 32 ve yüzde 37 olarak seyretmektedir. Bu o ranların genel müdür, murahhas aza gibi en tepe yöneticilerdeki dağılımı ayrı olarak incelendiğinde, her iki yılda da en tepe yöneticilerin yarıdan çoğunun bu liselerden geldiği görülmektedir. Buna karşılık genel müdür yardımcılarının olduğu bir alt seviyeye bakıldığında sınavla girilen kolejlerden gelenlerin oranının 1983 'te yüzde 25.7, 1992'de ise yüzde 33.3 olduğu görülmektedir. En tepe kademeye seçilmek açısından sınaviı kolejlerden gelen yöneticilerin daha şanslı konumda olduğu görülmektedir. T a blo 2: Mezun Oldu kı arı L'ıse i er ifbarı i ı '1 e En T epe Y" onef'l ıcı er ve Y ard ımcı arı En Tepe Yardımcı- En Tepe Yardımcı- Yönetici ları Yönetici ları # % # % # % # % # % # % Sınaviı Liseler Sınavsız Liseler Mezun Olunan Üniversite Üst düzey yöneticilerin lisans öğrenimierini gerçekleştirdikleri kurumlara bakıldığında 2 önemli bulgu göze çarpıyor. Araştırmanın kapsadığı iki yıl itibarı ile, üst düzeylerin en sıklıkla gittikleri üniversiteler listesinde herhangi bir değişiklik görülmemesi ve yüzde 80' leri aşan oranda bu eğitim kurumlarından gelmeleri bunlardan en belirgin olanı. Her iki yılda da İstanbul Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İktisadi Ticari İlimler A kademisi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi en sıklıkla görülen yüksek öğrenim kurumları olmuşlardır. Yurtiçindeki bu üniversitelerden başka, yurtdışındaki üniversiteler de yurtdışı başlığı altında bu listeye eklenmiştir. Bu başlık Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Almanya, İsviçre ve Fransa'daki çeşitli üniversiteleri kapsamaktadır. En tepe yönetici ve yardımcıları ayrı ayrı incelendiğinde geldikleri üniversiteler, isim o larak aynı olsa da ağırlıkları her kademede büyük farklılıklar göstermektedir. En tepe yönetici ler arasında yurtdışında üniversite eğitimi almış olanlar ı 983 'te yüzde 25 ile en kalabalık grubu oluşturmaktadırlar. Bu grubu 1983 'te, yüzde 20 ile İstanbul Üniversitesi mezunları ve yüzde 15.9'la İTÜ mezunları izlemektedir. Eğitimini ODTÜ ve Boğaziçi'nde (ve Robert Kolej'de) yapmış genel müdürlerin payı ise sırasıyla yüzde 7.9 ve yüzde 1 ı olarak bulunmuştur. İTİA ve Ankara Üniversitesi mezunu en tepe yöneticiler ise yüzde 6.3'lük payla listenin sonunda yer almaktadırlar. 90'lı yıııarın başında ise, payları (% 22) azalmış olmakla birlikte yuı1dışında üniversite eğitimi almış olanlar yine en kalabalık grubu oluşturmuşlardır. Bunları yaklaşık yüzde 18 ile İTÜ mezunları izlemektedir. 80'li yıllardan farklı olarak Boğaziçi Üniversitesi kökenli en tepe yöneticilerin

7 Seksenlerden Doksan/ara Türkiye'deki Yönetici E/itler 71 payı artarak 3. kalabalık kümeyi oluşturmaktadır. Bunları ODTÜ mezunu genel müdürler takip etmektedir. İstanbul Üniversitesi mezunları ise yarı yarıya azalarak (% 10) İTİA ve Ankara Üniversitesi'nin hemenöncesindeki sıraya yerleştiği görülmektedir. Bir alt kademeye yani genel müdür yardımcılarına bakıldığında ise, dağılımın oldukça farklı olduğu görülüyor. Bu grupta her iki senede de İstanbul Üniversitesi mezunları yüzde 2S'ler civarında bir payla en kalabalık kümeyi oluşturuyor ve İTÜ yüzde 14' ler civarında bir payla onu izliyor. ı 983 yılında İTİA mezunlarının İTÜ mezunlarıyla aynı yüzdeyi yakalayarak sıralamanın üstlerinde yer aldığı görülüyor. Onu, yüzde 9.6'lık oranıyla ODTÜ, ve yüzde 8.1 'lik oranıyla Boğaziçi Üniversitesi mezunları izliyor. Yurtdışında üniversite eğitimi almış olanlar ise yüzde 7.6 civarındaki ağırlıklarıyla sıralamanın sonundaki Ankara ÜniversitesPnin hemen önünde yer alıyor. 1992'ye bakıldığında ise yurtdışında üniversite bitirmişlerin payının yüzde ı 2 seviyesine çıktığı ve genel müdür yardımcıları arasında 3. kalabalık grubu oluşturduğu görülmektedir. Bunları yüzde ı 1.4 ile ODTÜ mezunları izlemektedir. 90'ların başında İTİA mezunlarının payının yüzde 9'a düştüğünü, onları yüzde 7.8 ile Boğaziçi Üniversitesi, yüzde 3.1 ile Ankara Üniversitesi mezunlarının takip ettiğini görüyoruz. Bu sayılardan da anlaşıldığı gibi, üniversite eğitimlerini aldıkları kurumların isimleri aynı olsa bile, en tepe yöneticiler ve yardımcıları arasında dağılımları itibarı ile farklılıklar görülmektedir. Yurt dışında eğitim alınış olanlar en tepe yöneticiler arasında en kalabalık grupken, yardımcıları arasında en yaygın kurumun istanbul Üniversitesi olduğu gözlemlenmektedir. Tablo 3: Mezun Oldukları Üniversiteler itibarı ile En Tepe Yöneticiler ve Yardımcıları En Tepe Yardımcıları En Tepe Yardımcı Yönetici Yönetici lan # % # % # (k # (/(1 # % # % Üniversite *' i 25. İstanbul 50 6J R itü Lo.9 27 J7 I U :1, J 7 Yurtdışı J i J n.j J i ı.u itia U. 7 :q ı i.() \ t) 2K X.7 ODTÜ 7HI K I!,l) 29 IlA Boğaziçi 16 lu 2J fu; LO i 7.R 30 9.J Ankara <) 4.6 U J X 3.1 LO.ll Eğitim Alanı üst düzey yöneticilerin 1983'te yüzde 40' ının 1992'de ise yüzde 46'sının eğitim aldıkları alan mühendislikti. Makine mühendisleri her iki yılda da sırasıyla yüzde 18.8 ve yüzde 21.3 ile en kalabalık grubu oluşturuyorlardı yılında Zoga 2f1, hir holding bünyesinde yaptığı çalışmada üst yönetimin yüzde 46.9'unun mühendislerden oluştıığıı 2n E. Zogu, Koç Topluluğunda Eğitim ihtiyaç Araştırması. istanbul: Kogcın, 1987.

8 Amme idaresi Dergisi nu bulmuştu. Fakat yine aynı dönemlerde bankacılık sektöründe yapılan bir çalışmada mühendislerin oranının çok daha düşük (yüzde 6.4)21 olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, bu farklılığın sektörden kaynaklandığı düşünülebilir. Türk imalat sanayiinin bu en büyük finnalarının ticaret zihniyetinden 22 git gide sanayi zihniyetine kaydıkları ve üretimin öncelikli işleri konumuna geldiği söylenebilir. Eğitim alanına göre ikinci yoğunlaşma işletme ve iktisat alanlarında görülmektedir. Tepe yöneticilerin 1983 yılında yüzde 34. i ' i, 1992 yılında ise yüzde 36.6'sı işletme iktisat e ğitimi almış kişilerden oluşuyordu. Yöneticilerin lisansüstü ve doktoradaki eğitim alanlarına bakıldığında yine mühendisliğin her iki yılda da sırasıyla yüzde 15.8 ve yüzde 19 oranlarında başta geldiği, bunu işletme eğitiminin (yüzde 13- yüzde 12) takip ettiği görülmektedir. Sosyal bilimler, fen bilimleri ve diğer alanlarda yüksek lisans yapanların oranı her iki yılda da yüzde 3 'ü aşmamıştır. Bunun dışında yöneticiler genelolarak tek bir alanda tüm eğitimlerini tamamlamayı tercih etmektedirler. Tüm yöneticilerin 1983'te sadece yüzde 4.6'sl, 1992'de ise yüzde 5.9'u aldığı lisans eğitimi alanından farklı bir alanda yüksek lisans ve doktora derecesi almış görünmektedir. Örneğin lisans derecesini makine mühendisliğinden almış bir yöneticinin yüksek lisansını da aynı konuda atmış olduğu gözlenmektedir. Bu tutuculuğun herhangi bir alana özgü olmadığı da görülmüştür. Lisans derecesi işletme olsun, mühendislik olsun her alandan gelen yöneticilerin sadece küçük bir bölümü lisansüstü eğitimini farklı bir alanda gerçekleştirmişterdir. Tablo 4: Eğitim Alanları Itibarı ile En Tepe Yöneticiler ve Yardımcıları Eititim Alanı En Tepe Yardım- Yönetici cıları En Tepe Yönetici Ynrdımcılaırı i # % # % # % # % # % # % İşletme- Ekonomi i 34, 14 20, , , , ,6 Mühendislik 35 51, W , ,l'! Sosyal Bi- Iimler* 9 13,2 15 7,2 24 8, ,7 14 4,3 Fen Bilim. Tıp 4 5,9 8,2 21 7,6 i la 7, Diğer** o 0,0 7 3, J 1, ,7 Üniversite 6 8,8 14 6, Okumamış.. *Hukuk, sıyasal bilgıler, kamu yönetımı, uluslararası ılışkıler **Gazetecilik, co~rafya., dilbilim, harp akademileri 21 Üsdiken ve Ertuna, a.g.e., (1988). 22 A Bu~ra, Statc and Business in Modern Turkey: A Comparative Study, Albany: State Universityol' New York Press, ı 994.

9 Seksenlerden Doksan/ara Türkiye'deki Yönetici Elitler 73 Eğitim alanında en tepe yöneticiler ve yardımcıları ayrı ayrı incelendiğinde ilginç farklılıklar ortaya çıkmaktadır. En tepe yöneticilerin 1983'te yüzde 51.5'i, ı 992'de yüzde 55.Tsi mühendislik eğitimi alınışken, yardımcıları seviyesinde bu oran sırasıyla yüzde 36.1 ve yüzde 43.8 seviyelerinde seyretmektedir. Her iki grupta da mühendislik eğitimi almışların oranında bir artış eğilimi vardır. işletme ve ekonomi tahsil etmiş en tepe yöneticiler yüzde 20.6'dan yüzde 32.9'a çıkarken, yardımcıları seviyesinde zaten nispeten daha yüksek olan oranda belirgin bir değişiklik olmamıştır. En tepe yöneticiler arasında işletme ve ekonomi eğitimi görmüşlerin artış eğilimi dikkat çekicidir. Bu iki alan dışındaki konularda eğitim almışların yüzdesi genel müdürler arasında yüzde 19'dan yüzde 5.7 civarına, yardımcıları seviyesinde ise yüzde 18.8'den yüzde 13. ı 'e düşmüştür. 1980'lerden 1990'lara Yöneticilerin Eğitim Durumu Veriler incelendiğinde 123 üst düzey yöneticinin her iki gözlem yılında da görev başında olduklarını görüyoruz. Bu 123 yönetici analiz dışı bırakılarak 1992 yılındaki yönetici grubu sadece 1984 ve sonrasında yeni katılan 2 ı 3 yöneticiyi kapsar hale getirilmiştir. Böylelikle ı 983 'te görev başındaki 289 yönetici ve seksenlerin sonu ve doksanların ba şında yeni göreve gelen 213 yönetici karşılaştırılmıştır. Böylelikle değişen şartların da zorlamasıyla ortaya çıkan eğilimlerin daha net olarak sergilenmesi hedeflenmiştir. Eğitim Süresi Yeni göreve getirilen tepe yöneticilerin eğitim süreleri açısından 1983 'teki benzerlerin den anlamlı bir şekilde farklılaşmadıkları görülmektedir. Dolayısıyla iş çevresinin yaşa dığı değişikliklerin yöneticilerin eğitim seviyesinde herhangi bir farklılaşmayı berabe rinde getirmediği söylenebilir. Bunun en önemli sebebi üst düzey yöneticilerin zaten çok yüksek olan eğitim seviyeleri olarak sayılabilir. Lise a o :,gı ım resı Toılam Toılam # % # % Ortaokul 4 1,4 O O Lise 16 5, Üniversite 17t 60, Yüksek Lisans 80 28, Doktora 10 3, Sınavlı sınavsız lise ayrımı olarak bakıldığında eski yöneticiler ve yeni katılan yöneticiler arasında sınavlı liseler lehine bir artış görülmekle birlikte çok büyük bir farka rastlanmamaktadır. Sınavlı liselerden gelen yöneticilerdeki artış istatistiki olarak anlamlı değildir.

10 74 Amme İdaresi Dergisi Tablo 6 Mezun Olunan Lise # % # % Sınavlı Liseler Sınavsız Liseler Türkiye'deki üst düzey yöneticilerin bitirdikleri orta öğrenim kurumlarına isim olarak bakıldığında ise her iki gözlem yılında en sıklıkla görülen ilk beş lisenin sadece bir farkla aynı liseler olarak kaldığı görülmektedir. Robeıt Lisesi, Kabataş Lisesi, Haydarpaşa lisesi ve İstanbul Erkek Lisesi gerek 1983 'ün tüm yöneticileri arasında gerekse 1992'nin yeni yöneticileri arasında en sıklıkla rastlanan mezun olunan lise özelliklerini korumaktadırlar. Her iki yılda da en sıklıkla görülen liseler sıralamasına bakıldığında bunların ya sınavlı liseler ya da Türkiye'nin en eski liseleri oldukları görülmektedir. Bu bağlamda liselerin isimlerinde küçük farklılaşmalar olsa da özellikleri itibarı ile aynı kaldıkları söylenebilir. Tablo 7: En Sıklıkla Görülen Liseler Liseler # % Cum Robert Lisesi Kabataş Lisesi Haydarpaşa Lisesi Tarsus Amerikan Lisesi LO İstanbul Erkek Lisesi LO Galatasaray Lisesi Lo Saint Joseph Lisesi Pertevniyal Lisesi Konya Erkek Lisesi Bursa Erkek Lisesi 7 2.R 42.3 Adana Erkek Lisesi Vefa Lisesi Beyoğlu Atatürk Erkek Lisesi Bursa Erkek Lisesi Adana Erkek Lisesi Vefa Lisesi Beyoğlu Atatürk Erkek Lisesi İstanbul Erkek Lisesi J i Robert Lisesi LO S 10.5 Kabataş Lisesi LO Alman Lisesi

11 Seksenlerden Doksanlara Türkiye 'deki Yönetici Elitler 75 Liseler # % i Cum Haydarpaşa Lisesi Kadıköy Maariflisesi Vefa Lisesi 6 3 2g.5 Şişli Terakki Lisesi Saint Joseph Lisesi Ankara Koleji Galatasaray Lisesi Ankara Cumhuriyet Lisesi Erzurum Lisesi Işık Lisesi Üniversite Mezun olunan üniversite temelinde eskiler ve yeniler arasında bir karşılaştırma yapıldı ğında, en sıklıkla görülen üniversiteler listesinin her iki grup için aynı olması ilginç bir bulgu olarak ortaya çıkmaktadır. İstanbul Üniversitesi mezunu yöneticiler her iki yıl iti barı ile çoğunluğu oluşturuyorlarsa da toplam içindeki yüzdelerinin azaldığı görlilmek tedir. Benzer bir azalma eğilimi İktisadi Ticari İlimler Akademileri için de gözlemjen mektedir. itü ve ODTÜ artış eğilimi içinde olan üniversiteler olarak belirmektedir. Fa kat yine de üniversiteleri itibarı ile sonradan göreve gelen üst düzeylerle öncekiler ara sında çok büyük farklılıklar olmadığı görülmektedir. Tablo 8:Mezun Olunan Üniversite Üniversite # % # % istanbul g 17.9 İTÜ Yurtdışı ]4.5 İTİA 3] ODTÜ Boğaziçi Ankara Eğitim Alanı Eğitim alanları itibarı ile karşılaştırma yapıldığında ise ilginç bir farlıiık gözlemlenmek tedir. Yeni alınan yöneticilerin yarıdan çoğunun mühendis oldukları görülmektedir. ı 983 'te mühendis yöneticilerin oranı yüzde 39.9' u geçmezken bu oran sonradan işe alı nanlar arasında yüzde 5 ı.5'i bulmaktadır. Mühendislerin oranında anlamlı (p<o.oo) bir

12 76 Amme İdaresi Dergisi artış izlenmektedir. İşletme ve ekonomi tahsil etmişlerin oranı aynı kalırken, sosyal bilimler ve fen bilimleri üzerine eğitim görmüşlerin oranı azalma eğilimi göstermektedir. Tablo 9: Eltitim Alanı Egitim Alanı # % # % İşletme Ekonomi 94 34, Mühendislik ıto 39, Sosyal B ilimler* 24 8, Fen Bilim. Tıp 21 7, Diğer** 7 2, Üniversite Okumamış 20 7, * Hukuk, sıyasal bılgıler, kamu yönetımı, uluslararası ılışkıler **Gazetecilik, coğrafya, dilbilim, harp akademileri SONUÇ Çalışmada üç önemli sonuç ortaya çıkmaktadır. İlki, Türkiye'deki yönetici elitlerin eği tim seviyesinin diğer ülkelerdeki benzerlerinden daha yüksek olduğunu gösteren bulgu dur. Bunun dışında genelolarak 90' ların başında tepe yöneticilerin neredeyse tümünun üniversite mezunu olmaları büyük sanayii şirketleri arasında bu yönde bir kurumsallaş ma olduğunu göstermektedir. Üniversite mezunu üst düzey yönetici istihdam etmek yerleşmiş bir kuralolarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci önemli bulgu ise genel müdur, murahhas aza gibi en tepe yönetici özellikleri ile onu izleyen kademeneki yardımcılarının özellikleri arasındaki farklılıklardır. Bir üst ka demeye seçilmekte yüksek lisans yapmış olmak, sınavii liselerden gelmiş olmak, yurtdı şında okumuş olmak, mühendis olmak önemli özellikler olarak belirmektedir. Son olarak, seksenlerden doksanlara geçerken Türkiye'deki iş dünyasının ve onu çevreleyen kuralların yoğun ve sürekli değişimine rağmen tepe yöneticilerin eğitim özelliklerinde eğitim alanının dışında belirgin bir değişiklik görülmemektedir. Genelolarak bu yöneticiler aynı liseler ve üniversitelerden gelmektedirler. Zaten yüksek olan eğitim seviyesinde büyük bir farklılık yoktur. Buna karşılık eğitim alanında çarpıcı gelişmeler gözlemlenmektedir. Bunlar içinde en önemlisi mühendislerin oranının tüm üst düzeylerin neredeyse yarısını bulması ve yeni gelenler içinde ise aynı oranın yarıyı aşması olarak gösterilebilir. Mühendislerin oranının genelolarak bu kadar yüksek olması öncelikle ömeklemi imalat sanayii şirketlerinin oluşturmasından kaynaklanmaktadır. Servis sektöründe yapılan çalışmalarda bu oran çok düşüktür. Artan serbestleşme ve globalizasyon. sanayii sektöründe de iş yapmanın çehresini değiştirmiş ve koşullara uygun üretimi ön plana çıkarmıştır. Daha önceleri ticaret zihniyetinin ağır bastığı ve montaja dayanan i malat sektöründeki bu değişim mühendis yöneticilerin ağırlığının daha da artması sonucunu doğurmuş olabilir. Eğitim alanları itibarı ile diğer bir gelişme de mühendislik ve

13 Seksenlerden Doksanlara Türkiye 'deki Yönetici Elirler 77 işletme/ekonomi dışında kalan alanların ağırlığının yıllar itibarı ile hızla azalması ve ö zellikle en tepe yönetici seviyesinde söz konusu iki alan dışında uzmanlığı olan yöneticilerin yüzde 5'ler seviyesine inmesidir. Doksanların başında istihdam edilen yöneticilerin eğitim alanları ile ilgili talebin iki ana kümeyi belirgin olarak ön plana çıkardığı söylenebilir; mühendislik ve/veya işletme tahsili olan tepe yöneticiler. Bu bulguların ışığında, imalat sanayiindeki üst düzey yöneticiler için doksanlı yıllar başında belli derecede bir kurumsallaşmadan söz edilebilir. Bu sektördeki tepe yöneticiler iyi eğitim almış, çoğunlukla belli okul1ardan mezun olmuş ve genellikle mühendis olarak tanımlanabilirler. Sonuç olarak, doksanların başında, yöneticilerin egitim özeııikleri itibarı ile belli bir kurumsallaşmanın gerçekleştiği ve buna baglı olarak yöneticilerin eğitim alanlarının daha belirgin özellikler kazandıgı söylenebilir.