V. BÖLÜM Ç HAVA KAL TES

Transkript

1 V. BÖLÜM Ç HAVA KAL TES 5.1. Ç HAVA KAL TES ç hava kalitesi (Indoor Air Quality, IAQ) yaflanan hacimlerde solunan havan n temizli i ile ilgili olup, kaliteli iç hava, otoritelerce belirlenen zararl deriflik seviyelerinin üzerinde bilinen hiçbir kirletici madde içermeyen ve bu havay soluyan insanlar n % 80 inden fazlas n n havan n kalitesi ile ilgili herhangi bir rahats zl k hissetmedi i hava olarak tariflenmektedir. nsanlar günde kg hava teneffüs eder ve buna karfl l k ancak yaklafl k 1 kg kat, 3 kg kadar da s v besin tüketirler. Bu nedenle en az yediklerimiz ve içtiklerimizle ilgili kalite standartlar kadar tenefüs etti- imiz havayla ilgili de kalite standartlar na ihtiyac - m z vard r. Daha çok geliflmifl ülkelerde, insanlar günlük ifl yaflam na ve sosyal etkinliklere aktif olarak kat ld ndan, günün büyük bir dilimini (yaklafl k % 90 ) kapal alanlarda geçirmek zorunda kalmaktad rlar. ç hacimlerde insan yo unlu unun da çok olaca göz önüne al n rsa, bu durumdan kaynakl problemlerin olabilece i rahatl kla söylenebilir. Ast m ve alerji son on y lda çok ciddi oranda (iki kat ndan fazla) artm flt r. Bu durum geliflmifl ülkelerdeki insanlar n, özellikle çocuklar n üçte birini etkilemektedir. Gerçekte ast m ve alerji eskiden beri var olmas na ra men, günümüz yaflam nda baz kirleticiler bu reaksiyonlar tetiklemektedir. Kimyasal gazlar (hal dan, boyadan, dolaptan ve eflyalardan sürekli olarak ç kan gazlar) ve organik maddeler (grip vb virüsler, mikro organizmalar, mantar vb) ast m ve alerjik rahats zl klar k flk rtmaktad r. Bilgisayar, televizyon, faks makinalar vb cihazlar da kirlili i art rmaktad r. Çeflitli mikroorganizmalar n ve özellikle mantar n iç mekanlarda bir sa l k riski oluflturdu u bilinmektedir. ç mekanlarda söz konusu bir çok mikrobik problem ayn zamanda nemle iliflkilidir. Son y llarda yap lan çal flmalarda hasta bina sendromu (Sick Building Syndrome, SBS) gibi kavramlar ortaya ç km fl ve iç hacimlerdeki kirlilikten kaynaklanan hastal klar teflhis edilmifltir. Amerika daki binalar n %80 inde ASHRAE ç Hava Kalitesi standard n n gereklerinin yerine getirilmedi i hesaplanmaktad r. Bu yaklafl k 4,2 milyon bina, 69 milyon çal flan ve bilinmeyen say da ziyaretçinin yetersiz iç havadan etkilendi i anlam na gelmektedir. Konu ile ilgili çal flmalar buna paralel olarak artm fl, bilimsel makaleler yay nlanm fl, bilimsel toplant lar yap lm fl ve yapt r m gücü olan yeni standartlar ortaya ç km flt r. Bu standartlarda ASHRAE konuyu en genifl biçimde ele almaktad r. Bu standard n kurallar n n örne in enerji tasarrufu ilkeleri ile çat flmas en çok tart fl lan konulardan biri olmufltur Ç HAVA K RLET C LER Dolayl Kirleticiler ç hava kalitesi sorunu dolayl olarak yap teknolojisindeki geliflmelerle ilgilidir. Öncelikle de iflen yap konstrüksiyonu ve kullan lan maddeler kirlilik kayna- oluflturmaktad r. Klasik beton, çelik, seramik malzemeler bakteri üremesi için uygun de ildir. Ancak günümüz inflaat teknolojisinde kullan lan inflaat malzemeleri de iflmifltir. Bu malzemeler içinde ahflap, ka t gibi bakteri üremesine uygun malzemeler bulundu u gibi, çeflitli zararl gaz ve buhar yayan sentetik malzemeler kullan lmaya bafllam flt r. Klima sistemleri yetersiz oldu unda ve istenilen biçimde iflletilmediklerinde kendileri kirlilik kayna oluflturmaktad rlar. S - k enerji tasarrufu önlemleri sonucunda kaliteli tip pencere do ramalar n n kullan lmaya bafllanmas ile hava s zd rmaz binalar yap lmaktad r. Yetersiz havaland rma sistemleri hastal klara neden olmaktad r. Yeni malzemeler kullan lsa bile, dikkatli ve bilinçli bir tasar m ve iflletme ile yeterli iç hava kalitesi sa lanabilir. Son y llarda bina malzemelerinden olan emisyonlar ve ömür boyu kirleticiye maruz kalma sendromu kirletici kayna olarak önem kazanm flt r. Buna karfl - l k bina ömrü içinde, yeni bina malzeme ve ürünlerinden olan emisyonlar n, binada yaflayanlar n maruz kald toplam kimyasal ve biyolojik kirletici dozuna etkisinin önemi; yap malzemelerinin kimyasal ve biyolojik oluflumlara karfl kaynak veya kuyu oluflturma performans ndan çok daha azd r. Periyodik temizleme ve bak m ürünlerinin, parlat c lar n, cilalar n ve yüzey bitirme malzemelerinin toplam maruz kal nan dozun belirlenmesinde, yeni bina malzemesinin kendisinin etkisinden kaynaklanan emisyonlardan çok daha önemli olabilir. Bina malzeme ve ürünlerinin kullan m aflamas ndaki emisyonlar na iliflkin iç hava kalitesi yeteri kadar incelenip yay nlanmam flt r. Pratik tecrübeler göstermifltir ki iç havadaki kimyasal bileflenler, partiküller ve di er tip kirliliklerin neden oldu u semptomlar 6 ay ve daha uzun sürelerde maruz kalma sonucunda ortaya ç kmaktad r. ç havadaki kimyasal kompozisyonu etkileyen ana parametreleri d fl hava miktar ve kalitesi, malzemelerden olan emisyonlar, insan aktiviteleri (temizlik ve bak m dahil) oluflturmaktad r. Yap lan bir çal flma için bir evin iç havas nda bulunan bütün bileflenlerin bina malzemesinden yay lan bileflenler olmas, iç havada kirlili i yaratan ana kayna n bina malzemesi oldu u flüphesini kuvvetlendirmektedir. Ancak henüz hangi kimyasal bileflenlerin iç hava kalitesi flikayetlerini ortaya ç kard tam anlafl lamam flt r. 93

2 ç havadaki kirlili in (VOC) bir kayna da yap malzemeleri olarak görülmektedir. Dolay s yla çal flmalar; malzeme emisyonlar, bu emisyonlar etkileyen parametreler ve buradan da bu emisyonlar n s n rland r lmas yönünde geliflmektedir. Böylece tüketiciyi afl r emisyonlardan koruyacak yönetmelikler Avrupa da oluflturulmufltur. WHO ya göre bina malzemelerinden yay nlanan emisyonlar Tablo 5.1 deki gibi toplanabilir. Prensip olarak bütün bu gruplardan bileflenler iç havada mevcuttur. Fakat pratik olarak bütün hepsini rutin testlerde belirlemek mümkün de ildir. Pratikte daha çok VOC lere bak l r. Ancak çok iyi bilinen rahats z edici hatta kanserojen bileflikler (örne in formaldehit gibi) bu grubun d fl na düfler. Hatta bu ölçülebilen bileflenler d fl nda insan burnunun alg lad baflka bileflenler de bulunmaktad r. Bu yüzden malzeme emisyonlar n n hissetmeye dayanan belirlenmesi, grupland rma ve markalama ifllemlerinin bir parças olmufltur. Bütün bu ölçme, belirleme ve de erlendirme faaliyetleri flimdiden düflük emisyonlu malzemelerin geliflmesiyle sonuçlanm flt r. Yay nlanan çal flmalar bu malzemeleri kullanman n iyi sonuçlar verdi ini göstermektedir. Kirleticilerin en önemli kaynaklar ndan biri de bina yap malzemeleri yan nda bina içindeki mobilyalardan yay lan gazlard r. Yeni boyanan duvarlardan, hal kaplanan döflemelerden, mobilyalardan insanlar için zararl gazlar yay l r. Bunun önlenmesi için birinci yöntem, filtre edilmifl taze d fl hava ile yap lan havaland rmay art rmakt r. Uzun süreli problemlerde kayna n ortadan kald r lmas düflünülebilir. Düflük kirleticili bina ve mobilya seçildi inde bina içindeki kirlilik yükü azalt labilmektedir. Bu yöntem CEN CR 1752 taraf ndan tavsiye edilmektedir. Özellikle proje aflamas nda ele al n rsa bu yöntemin ilave maliyeti de olmayacakt r. Bu yolla ofis binalar nda üretkenlik %1,5 oran nda art r labilir Malzeme Yap s n n Emisyonlara Etkisi Malzemelerden emisyon ifllemi iki ana mekanizmayla karakterize edilir: Malzeme içinde difüzyon kontrollü kütle transferi Buharlaflma kontrollü yüzeyden emisyon Kal n malzemelerde difüzyon belirleyici faktördür, emisyon yüzey üzerindeki hava h z ndan etkilenmez. 94 Tablo 5.1. WHO YA GÖRE B NA MALZEMELER NDEN YAYILAN EM SYONLAR nce malzemelerde ise buharlaflma h z emisyonu kontrol eder, yüzeydeki hava h z etkilidir. Yap malzemeleri emisyon yapt klar gibi, havadaki gazlar emici özelli e de sahiptir. Yap malzemelerinin iç hava kalitesine etkisinde malzemenin yay n (emisyon) ve emme (absorpsiyon) gibi kimyasal özelliklerinin yan nda, fiziksel koflullar n da etkisi vard r: a. S cakl k Etkisi: Malzemede meydana gelen gaz ç - k fl mekanizmas na ba l olarak s cakl n artmas, bir çok aç dan malzeme emisyonlar n etkiler. b. Nem Etkisi: Bina, iç döfleme bitirilmeden önce s t larak veya kurutularak nem ortadan kald r lmal - d r. Nemin bina malzemesi üzerine etkisi ço unlukla hidrotilitik ayr flma reaksiyonlar na ve böyle reaksiyonlardan oluflan bozunma ürünlerine ba l d r. Ayn zamanda nem, bina malzemeleri içinde veya yüzeyinde mikroorganizmalar n faaliyetleri aç s ndan da etkilidir Dolayl Kirlilik Kaynaklar n n Kontrol Yöntemleri Yeni yap lar n tasar m nda daha az SBS problemi yaratan malzemelerin kullan m önemli bir imkan olarak karfl m za ç kmaktad r. Bu anlamda afla daki liste önerilebilir: a. Formaldehit içeren ürünleri daha az kullan lmal d r. Bu ürünler aras nda a aç paneller, sunta ve baz yap flt r c lar bulunmaktad r. b. Daha az vinil duvar kaplamas kullan lmal d r. c. Sert a aç döflemelerde (parkelerde) su esasl parlatma cilas kullan lmal d r. d. Linolyum veya seramik döfleme karolar kullan lmal d r. e. Sentetik elyafl hal kullan m n azalt lmal d r. f. Mümkün oldu u kadar do al elyafl hal kullan lmal d r. g. Poliüretan s yal t m d fl cepheye uygulanmal ve araya buhar kesici konulmal d r. h. Su bazl boya kullan lmal d r. i. Sert yüzeyli tavan karosu kullan lmal d r. j. Formaldehit içermeyen mobilya seçilmelidir. k. Daha az zararl bileflik içeren yap flt r c lar kullan lmal d r. l. Formaldehit içeren malzemeler yerine katk s z cam yünü ve kaya yünü izolasyon kullan lmal d r Do rudan Kirleticiler Hava kirleticileri, temel anlamda, bulunduklar faza göre kabaca üçe ayr labilmektedir: a. Tozlar, Tütsüler ve Dumanlar; Kat tanecikleri oluflturur, ancak duman ço u zaman s v parçac klar içermektedir. b. Sis, Mist ve Dumanlar; S v tanecikler içermektedir. c. Gazlar ve Buharlar; Genel s n flamaya göre tozlar, rüzgar, volkan, deprem gibi do al kuvvetler ile veya

3 ö ütme, parçalama vb gibi mekanik ifllemlerle ortaya ç kan kat parçac klard r ve 100 mm den büyükse toz olarak kabul edilmezler. Tozlar, mineral maddeler, metal, un, polen tüy gibi inorganik ve organik maddelerden oluflabilir. Tütsü, kat maddelerin içerisindeki buhar n yo uflmas ile ortaya ç kan kat parçac klard r. Metal buhar örne inde oldu u gibi bu parçac klar n boyutu 1 mm den küçüktür. Duman ise kat ve/veya s v parçac klar içerir ve organik maddelerin tam yanmamas ile ortaya ç kar. Duman parçac klar de iflik boyutlarda olur ancak muhtemel çap aral 0,1-0,3 mm de erindedir. Sigara duman daha çok as l s v taneciklerden oluflur ve tanecik çap aral 0,1-1,0 mm mertebesindedir. Ayr ca sigara duman çok çeflitli gaz ürünleri içerir. Virüsler 0,003-0,060 mm boyutunda olmakla birlikte, ço u zaman koloniler veya baflka taneciklere yap - fl k halde bulunur. Bakterilerin ço u 0,4-5,0 mm boyutundad r ve genellikle büyük taneciklerle iliflkilidir. Mantar sporlar ise mm aral nda iken polenler mm boyutundad r. Mist, s v lar n sprey hale getirilmesi ile oluflur. Bu taneciklerin üzerine mikroorganizmalar yerleflirse (hapfl r kta oldu u gibi) önemli bir kirletici s n f olufltururlar. Sis buhar n n yo uflmas taneciklere göre çok daha küçüktür, e er sis ve duman birlikte bir kar fl m oluflturursa, buna smog ad verilmektedir. Buharlar ve gazlar ise do al veya yapay çeflitli kimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya ç kar ve ortamda gaz halinde bulunurlar. Kirleticiler aras nda yine son y llarda giderek önem kazanan bir baflka eleman ise radyoaktif kirleticilerdir. Özellikle topraktan yükselen radyoaktif toprak gaz na radon gaz ad verilmekte olup bina temelinden iç hacimlere s zar. 0,1 mm den küçük tanecikler gaz moleküllerine benzer bir hareket tarz gösterirler ve çökmezler. 0,1-1 mm aras ndaki taneciklerin çökme h z vard r, bu tanecikler alveollere yerleflirler, halbuki 8-10 mm den büyük tanecikler üst solunum yollar nda tutulabilmektedirler. ç hacimlerde sözkonusu olan çeflitli kirletici maddelerin cinsleri, kaynaklar, seviyeleri ve iç ve d fl çevre konsantrasyonlar aras ndaki mertebeler Tablo 5.2 de verildi i üzeredir. Tablo 5.2. BAZI Ç HAVA K RLET C LER N N KAYNAKLARI, DER fi KL KLER VE Ç / DIfi HAVA DER fi KL K ORANLARI 95

4 5.2 HAVA F LTRASYON S STEMLER Hava filtrasyonu bina d fl ndan havan n içeriye al nd - yerlerde, daha çok klima ve havaland rma santralleri içinde uygulan r ve d fl havan n içerisindeki kirleticilerin belirli oranlarda tutulmas fleklinde özetlenebilir. ç hava kalitesinin sa lanmas nda havan n ne flekilde ve hangi verimle filtre edildi i çok önemlidir. Filtrelerin, havay temizleyebilmek anlam nda de iflik ifllevlerde kullan lan gerekli tipleri mevcuttur. Filtrelerin havay temizleyememe noktas na geldi inde de- ifltirilmesi gerekmektedir. Filtreler gereken ifllevleri karfl layacak flekilde do ru miktarda seçilmelidir ki yaratt klar bas nç düflümü sebebiyle takviye fan gibi bir ekstra ilk yat r m maliyetine ve iflletme s ras nda ki büyük enerji kay plar na neden olmas nlar F LTRE T PLER Hava filtrelerinde toz toplama afla daki befl mekanizmaya dayan r: a. Süzme: En kaba filtreleme süzme ile olur. Hava içerisindeki parçac klar, kendi çaplar ndan daha küçük yüzey geçifllerinden geçerken bu deliklere tak l rlar. Böylece hava da süzülür. b. Do rudan Tutma: Ak fl takip edebilen küçüklükteki taneciklerden ak fl yolu üzerinde bulunan elyafa temas edecek kadar yak n olanlar, burada elyaf üzerinde tak l r. c. Atalet Dolay s yla Birikme: Bir elyaf etraf ndaki ak fl takip edemeyecek kadar büyük ve yo un olan tanecikler ataletleri dolay s yla filtreye çarparak ortada kal rlar. Ancak hava h z yükseldikçe sürüklenme ve z plama hareketleri dolay s yla taneci in elyafa tutunup kalma flans azal r. d. Difüzyon: Çok küçük parçac klar ayn gaz molekülleri gibi ak fl içinde rastgele hareket ederler, bu hareket onlar n elyaf üzerinde birikmesine yard mc olur. Bu birikme ak fl içinde tanecik konsantrasyonu gradyan oluflturur ve bu gradyan nedeni ile taneciklerin difüzyonu h zlan r. e. Elektrostatik Etki: Taneciklerin veya filtre malzemesinin statik elektrik yüklenmesi halinde, elektrostatik kuvvetlerle taneciklerin ak fl yüzeyine çekilmesi ve burada tutunmas sa lan r Elyafl Malzemeden Filtreler Bu filtrelerde ana malzeme elyaft r. Filtre üzerinde toz biriktikçe bas nç düflümü giderek artar. Bu üst de erde filtrenin temizlenmesi veya de ifltirilmesi gerekmektedir. Ancak temizlenen filtrelerde, temizleme operasyonu, kirlili i bir miktar temizlerken ayn zamanda bir miktar da tozun kal c olarak elyaf yüzeyinde kalmas na sebep oldu undan, filtrenin belirli periyotlarla kesinlikle de ifltirilmesi gerekir. Genel olarak iki tipte toplan rlar: a. Panel Filtreler: Kaba elyafl yüksek poroziteli malzemeden yap lm flt r. Filtre malzemesi ya gibi viskoz bir madde ile kaplan r. Kullan lan malzemeler aras nda cam yünü, bitkisel elyaf, metalik yünler vb say labilir. Tasar m ak fl h zlar 1-3 m/s mertebelerindedir, bas nç düflümü 200 Pa de erine ulafl ncaya kadar kullan labilir, ancak 120 Pa de erinden sonra kirlendi i söylenebilir. b. Torbal ve Geniflletilmifl Yüzeyli (HEPA) Kuru Tip Filtreler: Rastgele düzenlenmifl elyafl dokudan yap lm flt r. Bu elyaf dokusu ak fl yönünde V biçimi ve torbalar oluflturarak düzenlenmifltir, dolay s yla filtre alan monte edildi i serbest kesit alan ndan çok daha fazlad r. Tasar m ak fl h zlar serbest kesitte 1-3 m/s, filtre yüzeyinde 0,03-0,46 m/s mertebelerindedir, bas nç düflümü Pa de erine ulafl ncaya kadar kullan labilir, ancak 200 Pa de erinden sonra kirlendi i söylenebilir. Çok yüksek verimli HEPA (High Efficiency Particle Arrestance) filtrelerde ise tasar m ak fl h z serbest kesitte 1,3 m/s olmal d r, filtrenin bas nç düflümü ise 120 Pa de erinden bafllayarak 500 Pa de erine ulaflabilir. Bu tip filtreler, daha çok temiz oda uygulamalar nda kullan l r. Ancak, HEPA filtre önünde bir ya da daha fazla say da ön filtre uygulamas filtre ömrü aç s ndan flartt r Hareketli Tip Filtreler Bu filtreleri iki tip olarak gruplamak mümkündür. Birinci tipte filtre tabakas üstteki rulodan alttaki ruloya bir motor yard m ile sar l r. Böylece üzerinden hava ak m geçen filtre tabakas sürekli yenilenmifl olur. Motorun hareketi bas nç düflümü, fl k geçirgenli i veya bir saat yard m ile kontrollü olarak gerçeklefltirilir. Rulo bitti inde at larak yenisi tak l r. kinci tipte ise sürekli dönen ya l bir filtre perdesi vard r. Alt merdane ya banyosu içindedir. Filtre üzerinde toplanan tozlar bu banyoda çözülür ve temizlenmifl ve ya lanm fl filtre yeniden hava ak m içerisinde döner. Hareketli tip filtreler düfley do rultuda çal fl r ve 2,5 m/s tasar m h z nda Pa sabit bas nç düflümüne sahiptirler Elektrostatik Filtreler (fiekil 5.3) Bu filtreler, elektrostatik etki ile iyonize olmufl parçalar serbest kesit alan ndan geçifli s ras nda geçifl yüzeylerine çekerek tutunmalar n sa lar. Toplanan parçac klar y kama metodu ile yüzeyden uzaklaflt r l r. Özellikle küçük taneciklerin toplanmas aç s ndan etkili olan bu filtrelerde düflük tasar m h zlar nda (0,8-1,8 m/s) ortalama verim %98 e kadar ç kabilmektedir. Bu filtrelerin önüne hem ak m düzenlemek hem de kaba tanecikleri tutmak için elyafl malzemeden ön filtre konur. Elektrostatik filtrenin montaj fiekil 5.4 te gösterilmifltir. 96

5 fiekil 5.3. ELEKTROSTAT K F LTRE ÇALIfiMA PRENS B fiekil 5.4. ELEKTROSTAT K F LTRE MONTAJI Not: Uygulamalar hava s t c üzerinde gösterilmifltir. Kanal ve çat tipi paket klimalarda da uygulanabilir. 97

6 Karbon Esasl Filtreler Karbon esasl filtreler, içerisinde karbon molekülleri bulunan matris dizilimli kartufllardan oluflur. Karbon molekülleri kimyasal yap lar itibariyle zararl ve zehirli gazlar kartufl geçifllerinde emerek doyma faz na yaklaflt klar ndan, daha çok koku tutucu özellikleri ile tan n r. Ancak 40 C nin üzerindeki s cakl klarda çal flma performanslar ciddi anlamda düfler. Karbon molekülleri doyduktan sonra art k daha fazla yabanc materyal tutamayacaklar ndan yenisi ile de ifltirilir. Tasar m h zlar 2,0-2,3 m/s civar nda olup, yaklafl k 90 Pa sabit bas nç düflümüne sahiptirler. Geliflen teknoloji ile elyaf malzemeden yap lm fl filtre yüzeylerine karbon molekülleri emdirilerek elyaf filtrelerin koku tutucu özellikleri artt r labilmektedir. Bu filtrelerin s cakl k performanlar 60 C ye kadar yükseltilmifl olup, aktif karbon filtre performans na tam olarak sahip de ildir. Y kama metodu ile bir süre kullan labilirler ancak belli periyotlarla de ifltirilmeleri gerekir. Tasar m h zlar 2,0-2,5 m/s civar nda olup, yaklafl k Pa bas nç düflümüne sahiptir Metal Filtreler Metal filtreler alüminyum malzemeden elek biçiminde oluflturulmufllard r. Elek oluflumunda gres ya kullan l r. Bu tip filtreler daha çok ya l çözeltiye sahip hava ak m nda özellikle davlumbaz egzoz sistemlerinde kullan l r. Y kama metodu ile bir süre kullan labilirler ancak k smen uzun periyotlarla de ifltirilmeleri gerekir. Tasar m h zlar 2-3 m/s civar nda olup, yaklafl k Pa bas nç düflümüne sahiptirler F LTRE VER M TESTLER Filtreler ile ilgili ülkemizden en yayg n olarak kullan - lan standartlar, DIN EN 779: 2003 ve DIN EN 1822 ile ASHRAE Standartlar d r. Bu standartlar filtre tipleri, kullan m alanlar ve verimleri ile temel düzenlemelere sahiptir. Filtre verimlerinin belirlenmesinde ise AS- HRAE nin belirledi i dört farkl verim testi vard r ve filtreler özelliklerine göre bu testlerin en az birine tabi tutularak filtrelerin verim de erleri belirlenir: a. Partikül Yakalama (Arrestance): çerisinde farkl büyüklük ve tipte partikül içeren havan n filtre üzerinden geçirilmesi ile filtre üzerinde kalan toz miktar n n filtre edilmemifl havadaki toz miktar na oran n gösteren verimdir. b. Toz Lekesi Verimi (Dust Spot Efficiency): çerisinde farkl büyüklük ve tipte partikül içeren havan n filtre üzerinden geçirilmesi filtre üzerinde oluflan renk de iflikli inin filtre edilmemifl havaya oran n gösteren verimdir. c. Oransal / Nüfuz Etme Verimi (Fractional Efficiency or Penetration): çerisinde yaklafl k ayn büyüklük ve tipte partikül içeren havan n filtre üzerinden geçirilmesi ile filtrede tutulabilen partiküllerin filtre edilmemifl havadaki partiküllere oran n gösteren verimdir. 98 d. Partikül Büyüklü ü Verimi (Particle Size Efficiency): Filtreden geçirilmifl hava ile filtre edilmemifl havadan al nan örneklerin de erlendirilip, partikül büyüklü üne göre verimin belirlenmesidir. Bunun, arrestance metodundan farkl olan özelli i, filtre veriminin, partikül büyüklü üne göre de iflmesidir. Bu dört yöntem aras nda, en çok tercih edilen ve an lanlar, partikül yakalama (arrestance) ve toz lekesi verimi (dust spot efficiency) olarak belirtilen yöntemlerdir F LTRE SINIFLARI VE VER MLER lgili uluslararas standartlarca belirlenen filtre s n flar afla daki gibi verilmifltir: a. G1 s n f ndan G4 s n f na kadar olan ve genelde 'kaba' filtre olarak tan mlanan filtreler, partikül yakalama (arrestance) verim testine tabi tutulur (DIN EN 779). Bu test sonucunda, bu s n ftaki filtreler, ortalama sentetik toz tutma verimlerine göre s raland r l r. Önemle belirtilmelidir ki, bu s n ftaki filtreler için filtre veriminden bahsedilemez, ancak filtre partikül yakalama veriminden bahsedilebilir. b. F5 s n f ndan F9 s n f na kadar olan filtreler, partikül büyüklü ü (particle size efficiency) verim testine tabi tutulur, test sonucunda 0,4 mm büyüklü ündeki partiküllerin ortalama filtrasyon verim de erleri baz al n r (DIN EN 779). Bu test sonucunda, bu s n ftaki filtreler, ortalama 0.4 mm büyüklü ündeki partiküllerin tutulabilme verimlili ine göre s raland r l r. c. H10 s n f ndan H14 s n f na kadar ve U15 s n f ndan U17 s n f na kadar olan ve HEPA ya da ULPA olarak tan mlanan filtreler, oransal/nüfuz etme verimi Tablo 5.5. SINIFLARINA GÖRE F LTRE VER MLER

7 (fractional efficiency or penetration) testine tabi tutulur (DIN EN 1822). Bu test sonucunda, bu s n ftaki filtreler, en fazla nüfuz eden parçac k büyüklü ü (most penetrating particle size, MPPS) de erlerine göre s raland r l r. Yine önemle belirtilmelidir ki, bu s n ftaki filtreler için filtre veriminden bahsedilemez, ancak filtre partikül yakalama veriminden bahsedilebilir. Tablo 5.5 te filtrelere ait verim de erleri verilmifltir. Ancak burada belirtilmesi gereken iki husus vard r; birincisi, piyasada filtre verimi olarak adland r lan verim de erleri, iliflkili DIN standartlar na göre belirlenmifl ortalama partikül yakalama verimleridir, örne in, F5 filtrenin %95 olarak belirtilen verimi, asl nda F5 filtrenin ortalama partikül yakalama verim de eridir, oysaki bu filtreye ait ortalama verim DIN normlar nca ortalama %50 mertebelerindedir. kinci husus ise, ortalama partikül yakalama verimi G2 den H10 filtreye kadar DIN EN 779 a göre hesaplan p belirtilir, H10 ve üst s n ftaki filtreler için DIN 1822 ye göre hesaplan p verilir, örnek olarak H10 filtrenin ortalama partikül verimi DIN EN 1822 e göre %85 civar nda iken, F7 filtrenin ortalama partikül tutma verimi > %99 mertebelerindedir, ancak bu F7 filtrenin H10 filtreden daha iyi bir filtrasyon özelli ine sahip oldu unu göstermez Filtre Kullan m Alanlar Tablo 5.6 da klima santrali içinde kullan lan filtrelerin kullan m alanlar na göre s n fland rmalar verilmifltir. Filtrelerin kullan m alanlar nda Tablo 5.6 daki bilgiler fl nda klima santrali filtrasyon sistemi belirlenebilir. Ancak, iflletme giderleri gözetlenerek detayl yap lacak hesaplamalar konusunda her sistem için ön kaba filtre kullan m di er filtrelerin ömrünü uzatmak için tercih edilmelidir. Di er bir yaklafl mla, aktif karbon filtre ya da elektrostatik filtreler yerine, teknik anlamda k s tlamalar yok ise, kombinasyon filtre tercih edilebilir. Tablo 5.6. F LTRE UYGULAMA ALANLARI 99

8 Kar fl m haval klima santrallerinde taze hava kanal - na en az EU1 s n f nda kaba filtre kullan m klima santrali içindeki ön, ana ve son filtrelerin kullan m ömürlerini ciddi anlamda artt rmaktad r. Biyolojik sald r ihtimali olan s nak, büyükelçilik binalar vb gibi yerlerde ise hava filtrasyon sistemleri ciddi teknik süzgeçten geçirilmelidir. Davlumbaz egzoz sistemlerinde piflirmeden kaynakl ya içeren egzoz havas n n fan motoru çeperine yap fl p motor so utmas n engelleyerek motorun yanmas na sebep olaca durumlardan kaç nmak için fan öncesinde metal ya filtresi kullan lmal ve ayr - ca elektrik motoru harici havaland rma düzene ine sahip olmal d r HAVALANDIRMA S STEMLER NDE Ç HAVA KAL TES N N ARTTIRILMASI HASTA B NA SENDROMU (SBS) Hasta Bina Sendromu (SBS), görünür hiçbir hastal k nedeni olmayan bir binada, sakinlerin sadece binada geçirdikleri zamanla ba lant l olarak sa l k ve konfor flikayetleri olmas na verilen isimdir. fiikayetçiler bina içinde belli bir oda veya zon içinde bulunabilecekleri gibi, bina içine da lm fl da olabilirler. Konu ile iliflkili bir baflka kavram ise, "Bina Ba lant l Hastal k" (BRS) kavram d r. Bu durumda, bina içerisinde teflhis edilen hastal klar n nedenleri bellidir ve binan n havaland rma sisteminden kaynaklanmaktad r. a. Hasta Bina Sendromu Göstergeleri: Bina sakinleri birdenbire rahats zl klardan flikayet etmeye bafllarlar. Bu flikayetler bafl a r s, yorgunluk, göz, burun veya bo az rahats zl klar, öksürük, kuru veya kafl nt l bir cilt, bafl dönmesi, mide bulant s, konsantrasyon bozukluklar ve kokuya karfl afl r duyarl l k fleklinde olabilir. Bu hastal k belirtilerinin kayna tam olarak tan mlanamam flt r. fiikayetçilerin ço u binay terk etmelerinden hemen sonra rahatlad klar n belirtmifllerdir. b. Bina Ba lant l Hastal k Göstergeleri: Bina sakinlerinin ço unlu unun öksürük, gö üs s k flmas, atefl, titreme ve kas a r s gibi flikayetleri görülmektedir. Bu bulgular n nedenleri klinik olarak tamamen aç klanabilir. fiikayetçiler binay terk etseler de iyileflmeleri belli bir süre al r ç Hava Kalitesini Bozan Hasta Bina Sendromunun (SBS) Nedenleri ç hava kalitesini bozan ve kirlilik oluflturan zararl maddeleri ancak çeflitli gruplar alt nda toplayarak tan mlamak mümkündür: Kimyasal gazlar (Badana, boya, hal, dolaptaki tutkal vb kaynakl d r.) 100 Solunan havadaki karbondioksit oran ( nsanlar n ve canl lar n solunumlar yanma kaynakl d r.) Koku ( nsan kaynakl d r.) Mikroorganizmalar (Çevre ve insan kaynakl d r.) Nem (Çevre ve piflirme gibi insan kaynakl d r.) Radon gaz (Toprak kaynakl d r.) Organik buharlar (Kullan lan eflya ve bina elemanlar kaynakl d r.) Toz (Çevre ve kullan lan eflya kaynakl d r.) Alerjen maddeler ve canl lar (Çevre kaynakl d r.) Sigara duman ( nsan kaynakl d r.) Di er kaynaklar (Yukar da say lanlar n d fl nda hava kalitesine etki eden daha pek çok faktör vard r. Bunlar içinde elektronik kirlenmeden, radyasyona kadar pek çok faktör say labilir.) Bu ö eler bir arada etkili olabilir ve yetersiz s cakl k, nem veya fl n yetersiz oldu u koflullarda di er unsurlar n zarar artabilir Dahili Kaynakl Kimyasal Kirleticiler Bir bina içerisindeki kirli havan n kayna ço u zaman o binan n içerisindedir. Bina içerisinde bulunan ve kullan lan yap flt r c lar, kaplama ve döflemeler, baz ahflap ürünler, kopyalama makineleri, böcek zehirleri, temizlik malzemelerinden yay lan formaldehit de içeren uçucu organik bileflenler hava kirlili ine sebep olan etmenlerdendir. Sigara duman ; yüksek oranda uçucu organik ve di er toksit bileflenlerin ve de solunabilir parçac klar n oluflumunda büyük katk s olan bir etmendir. Araflt rmalar kanserojen olarak da bilinen baz uçucu organik bileflenlerin yüksek konsantrasyonda solunmas n n kronik ve akut sa l k sorunlar na neden oldu unu göstermektedir. Düflük dereceden orta derecelere kadar birçok uçucu organik madde de akut reaksiyonlara neden olabilir. Dahili kirleticiler aç s ndan en önemli kaynaklardan biri de mekanik havaland rma sisteminin kendisidir. Mekanik sistemlerdeki filtreler, izolasyon tabakalar, temizlenmemifl hava kanallar, s zd rmazl k malzemeleri, ba lant elemanlar, so utucu serpantinler, yo uflma tavalar ve nemlendiriciler kirletici kaynaklar olabilmektedir. Dolay s yla mekanik sistemin kendi temizli i en önemli konulardan biridir. - Filtreler havay temizlemek yerine kirletmeye bafllad nda bunlar n de ifltirilmesi gerekmektedir. Filtreler hassas olarak ve gerekti i kadar seçilmelidir. Yaratt klar bas nç düflümü nedeniyle ömür boyu büyük enerji kayb na neden olurlar. Bu nedenle filtre seçiminde ömür maliyetini minimize edilecek flekilde davranmal d r. Yani filtre üzerinden geçen hava h zlar olabildi i kadar azalt lmal d r. Böylece filtreleme yetene i artar, fan motorunun enerji tüketimi azal r, filtre temizli i daha uzun aral klarla yap labilir.

9 - Is tma ve so utma serpantinleri seçiminde de fazla bas nç düflümü yaratmayacak kanatl borular kullan lmas na dikkat edilmelidir. Hava h zlar 1,44 m/s alt nda tutularak damla tutucu kullan - m ndan kaç n lmal d r. Damla tutucunun kullan lmas n n gerekti i durumlarda da, eriflim kapa- üzerinden damla tutucunun belli periyotlarda temizlenmesine özen gösterilmelidir. - Drenaj tavalar kirlenmenin en yo un oldu u yerlerden biridir. Drenaj tavalar paslanmaz çelik malzemeden mamul, iyi e im verilmifl, tamamen drene edilebilir, kolayca y kanabilir ve so utma ve nem alma bitti inde hemen kuruyan özellikte olmal d r. - Sulu nemlendiriciler yerine buharl nemlendiriciler kullan lmal d r. Bu Legionella riskini önlemek için de yararl olacakt r. - Bir klima santrali seçiminde ömür maliyetine bak lmal d r. 20 y ll k ömrü olan bir santralin veya sistemin toplam maliyetinin yaklafl k olarak %25 i sat n alma maliyeti, %10 u bak m maliyeti ve %65 i elektrik enerjisi maliyetidir Harici Kaynakl Kimyasal Kirleticiler Bir binan n taze hava olarak ald hava, çevredeki di- er binalardan at lan hava olabilir. Binalarda emifl menfezlerinin, pencere ve aç kl klar n yanl fl yerlefltirilmesi; motorlu araçlar n ve binalar n (banyo ve mutfaklardan kaynaklanan) egzoz gazlar n n, tesisatlardan kaçan gazlar n binaya kolayca girmesine sebep olur. Bunun yan nda çeflitli yanma ürünleri de binaya, yak nlardaki garajlardan girebilir Biyolojik Kirleticiler Bakteri, küf, polen ve virüsler en genel biyolojik kirleticilerdendir. Bu kirleticiler hava kanallar, nemlendiriciler veya drenaj tavas nda biriken durgun sularda ya da çat, döfleme veya izolasyonda toplanan sularda ço al p büyüyebilir. Kimi zaman da böcek veya kufl pislikleri de biyolojik kirlenmeye neden olabilir. Öksürük, gö üs s k flmas, yüksek atefl, titreme, kas a r s, mide tahrifli, üst solunum yolu t kan kl, alerjik tepkiler biyolojik kirleticilerin yol açt rahats zl klardand r. Legionella bakterisi de bilindi i üzere Lejyoner hastal na ve atefle neden olmaktad r Radon ve Asbest Radon gaz do al radyoaktif bir gaz olup, topraktaki radyoaktif uranyumun parçalanmas ndan kaynaklan r. Topraktan atmosfere yay lan bu gaz normalde d fl havada zararl deriflikli e ulaflamaz. Ancak s zd rmaz yap larda topraktan iç ortama yay lan gaz burada tutulursa zararl olmaya bafllar. Hasta bina sendromu ve bina ba lant l hastal klar akut veya orta dereceli sa l k sorunlar na neden olabilirken, radon ve asbest vücuda al nd ktan uzun süre sonra zararl etkilerini gösterir. Bu iki madde bir binan n iç hava kalitesinin çok yönlü de erlendirilmesinde detayl olarak ele al nmal d r Mikroaerosoller Havadaki su zerrecikleri ve sis tek bafl na zararl say lmaz. Ancak mikroplarla yüklendiklerinde bunlar uzak mesafelere tafl yarak çok tehlikeli olur. Örne in Lejyoner hastal n n tek yay lma yolu, bu flekildeki su zerrecikleriyle tafl nmalar ve bu kirli zerrelerin solunmas d r Karbondioksit Karbonun tam yanmas yla oluflur. Canl lar n solunumuyla ve yak tlar n yanmas yla üretilir. 800 ppm üzerindeki afl r dozlarda insanlarda bafla r s ve yorgunluk yapar. Ancak havaland rmayla giderilebilir Ç HAVA KAL TES N N GEL fit R LMES Ç N ÖNLEMLER Öncelikle kirlilik kaynaklar n n kontrolü ve azalt lmas gerekir. Örne in sigara içiminin yasaklanmas, zararl gazlar ç karan hal vs malzemelerin iç hacimlerde kullan lmamas bu önlemler aras nda say labilir. Zararl maddelerin kayna nda yakalanmas, ortama kar flmadan d flar at lmas prensibi, endüstriyel havaland rma ve mutfak havaland rmas gibi alanlarda yayg n olarak kullan lan prensiplerdir. Bu gibi alanlarda kirletici kaynaklar belirlidir. D fl hava kullan lmaks z n, iç ortamdaki havan n filtre edilmesi ve temizlenmesi yöntemi, kirletici maddelerin çok fazla cinste ve say da olmas nedeniyle tam baflar yla kullan lamamaktad r. Ancak geliflen bir sektördür. Özellikle d fl hava kirliyse ve bu kirli d fl havayla havaland rma yaparak iç havan n istenilen kalitede olmas sa lanam yorsa; iç hava, temizleyici cihazlar üzerinden resirküle edilmek suretiyle temizlenebilir. Bu durumda d fl hava kullan lmaz. ç hava kalitesinin sa lanmas nda günümüzde, hala en yayg n kullan lan ve en etkin yöntem havaland rmad r. Yeterli miktarda taze havan n iç mekanlara verilmesiyle, içerideki hava kalitesi tatmin edici bir düzeye getirilebilir Kirletici Madde Kayna n n Ortadan Kald r lmas veya De iflimi Bu yöntem kirlilik kayna n n bilindi i ve kontrolünün mümkün oldu u durumlarda iç hava kalitesiyle ilgili sorunlar n çözümlenmesinde oldukça etkilidir. Örne in hal lar toz depolar d r. Her bir gram toz yüzbinlerce mantar sporu tafl yabilir ve ayn zamanda mikrop ve a r metal içerir. 101

10 Hal lar ya çok iyi vakumlanmal d r veya yerine sert yüzeyli kaplama malzemeleri kullan lmal d r. Tozun binaya girifli, kap larda önlenmelidir. Binalara giriflte metal zgaral çukurlardan oluflan paspaslar bulunmal d r. ç tarafta ise nemli hal paspas kullan labilir. ç ortamdaki tozlar 2/3 ü d flardan gelmektedir. Hava filtrelerin periyodik olarak temizlenmesi veya de- ifltirilmesi gerekir. Binan n çelik tavan kaplamas - n n de ifltirilmesi, sigara odalar n n izolasyonu, kirletici madde kayna n n d flar dan hava alacak flekilde yerlefltirilmesi, boyalar n, yap flt r c, solvent ve böcek zehirlerinin iyi havaland r lan (%100 egzoz yap lan) alanlarda depolanmas ve bu zararl maddelerin bina sakinlerinin binada olmad zaman dilimlerinde kullan lmas konu ile ilgili say labilecek di- er önlemlerdir. Binalar n bak m yap ld ktan sonra belli bir süre zehirli maddelerin etkisinin geçmesi için binaya girilmemelidir Havaland rma Oran n Artt rmak Bir binadaki kirlilik oran n düflürmek için havaland rma oranlar n ve hava da t m n artt rmak genellikle maliyeti çok yüksek bir ifllemdir. Ancak iç hava kalitesinin sa lanmas aç s ndan havaland rma kilit parametredir. Binalar n havaland rma sistemleri tasar m, yerel bina standartlar n karfl layabilecek flekilde yap lmal d r. Gerekti inde inisiyatif kullanarak standartlar n üzerinde havaland rma yap lmas öngörülebilir. Binada kirletici madde kayna çok kuvvetli oldu u hallerde, yerel egzoz sistemi kirli havan n at lmas için çok önemlidir. Kirli havan n belli bölgelerde yo- un olarak toplanm fl oldu u dinlenme, fotokopi ve bask odas gibi odalarda yerel egzoz sistemi k smen de olsa kullan labilir Hava Temizleme Hava temizleme kaynak kontrolünde ek bir yöntem olarak kullan labilse de uygulanma alan oldukça s - n rl d r. Mutfak f r n filtreleri gibi kat veya s v parçac k kontrolünde kullan lan cihazlar ucuzdur, fakat çok küçük parçac klar n tutulmas nda yetersizdir. Çok küçük parçac klar n tutulmas nda kullan labilecek yüksek kapasiteli filtreler ise montaj ve iflletim aç s ndan oldukça pahal d r. Gaz faz ndaki kirliliklerin tutulmas nda ise mekanik filtreler yetersizdir. Bu tarz gaz faz ndaki kirlilikler adsorbent tutucular kullan larak temizlenebilir; ancak bu cihazlar pahal d r ve çok s k de ifltirilmesi gereklidir Rutubete ve Yo uflmaya Ba l Küf ve Mantar Gelifliminin Engellenmesi ç ortamda ba l nem %60 de erinin alt nda olmal d r. Yüksek nem mikro organizma faaliyetlerini h zla art - r r. Bu organizmalar n zararlar sadece kendilerinden kaynaklanmaz. 102 Ayn zamanda yaratt klar reaksiyonlar sonucu gaz kimyasallar ç kmaya bafllar ve insanlar bu gazlardan fliddetle etkilenirler. Mikroorganizmalar sadece insanlara de il ayn zamanda yap malzemelerine de zarar verir ve onlar bozar. Nemli yüzeylerde mantar ve küf geliflebilir. Tipik nemli yüzeyler duvar iç yüzeyleri ve yeni izole edilmemifl yap yüzeyleri, hal lar ve so uk döflemelerdir. Yüksek yüzey nemlili i yo uflmay destekler. Özellikle so uk iklimlerle, s cak ve nemli iklimlerde bu sorun ciddi bir tehdit oluflturur. Bunun için, Yüzeyler mantar ve küf oluflunuma karfl temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Yo uflmaya uygun bölgelerde yüzey s cakl klar art r lmal d r. Yo uflmaya müsait yerlerdeki nem düzeyi azalt lmal d r. Buharla veya silerek yap lan hal ve kumafl temizliklerinden sonra hemen kurutma uygulanmal d r. Kirlenmifl malzemeyi at p, yok etmek gerekir Kiflisel Havaland rma Yapmak Kiflisel havaland rma endüstriyel alanda eskiden beri uygulanmaktad r. Ancak son y llarda ofis gibi alanlarda da kiflisel havaland rma uygulamalar bafllam flt r. Burada havaland rma sistemleri tamamen veya k smen bölgesellefltirilerek çal flanlar n kontrolüne b rak lmaktad r. Kifliler kendi zonlar ndaki havaland rma miktar n, yönünü ve hatta s cakl n kontrol edebilmektedirler. Böylece lokal havaland rmayla s tma, so utma ve fan enerjisinden tasarruf sa land gibi, yarat lan mükemmel iç hava kalitesi sayesinde çal flma verimi de artmaktad r. Çünkü iç hava kalitesi ile çal flanlar n performans aras nda etkin bir iliflki vard r. Genel havaland rmada odaya kifli bafl na 10 l/s d fl hava temin edildi inde, bu havan n sadece kifli bafl na 0,1 l/s k sm yani %1 i teneffüs edilir. Geriye kalan yani beslenen d fl havan n %99 u kullan lmaz. Ayr ca havan n teneffüs edilen %1 lik k s m tamamen temiz de de ildir. Çünkü hava solunmadan önce kirletici kaynaklardan gelen emisyonlarla belli oranda kirlenir. Kiflisel havaland rmada ise her bir bireyin soluma bölgesine küçük miktarlarda temiz hava temin edilir. Buradaki amaç, ortamda bulunabilecek kirlilik kaynaklar ndan en az etkilenmifl temiz havan n, ortamla kar flmadan do rudan sunulmas d r. Ofis ortam nda bu flekilde kiflisel havaland rma masa üzerindeki bilgisayar yan nda bulunan bir menfezden verilebilir. Kullan c do rudan jet menfezden üzerine üflenen temiz, serin ve kuru havay soluyabilecektir. Hava düflük h z ve türbülansta beslenir. Oda içinde hava da t m döfleme alt kanallar ve döflemedeki prizlere tak lan esnek kanallarla üfleme menfezlerine ulaflt r l r.

11 Ç HAVA KAL TES N N ARTTIRILMASI LE ÇALIfiANLARIN PERFORMANSI L fik S Yeni yap lan deneylerin sonuçlar göstermifltir ki, taze hava beslemesini art rmak veya kirletici yüklerini azaltmak yoluyla iç hava kalitesinin iyilefltirilmesi insan sa l, konforu ve üretkenli i üzerinde pozitif bir etkiye sahiptir. Hava kalitesinin ayn zamanda çok ciddi ekonomik boyutu bulunmaktad r. Ofis binalar nda bina ömrü boyunca maliyetlere bak ld nda; Ofislerde çal flan personele ödenen ücretler toplam maliyetin %92 sini, Binan n iflletme maliyetleri %6 s n, Bina ilk yat r m maliyeti %2 sini oluflturmaktad r. Bu aç dan insanlar n s l konforu ve üretkenli i esas maliyet unsurudur. Uygun olmayan iç hava koflullar nedeniyle personel üretkenli inde kaybedilecek %6 pay, binan n bütün enerji ve iflletim maliyetlerine eflde erdir. ç hava kalitesinin önemi biraz da bu rakamlar n alt nda yatmaktad r. Buradaki rakamlara klima tesisat aç s ndan bak ld nda ofis binas toplam ömür boyu maliyeti içinde; Klima tesisat ilk yat r m maliyetinin oran yaklafl k %1, Klima tesisat iflletme maliyeti oran yaklafl k %1,5 mertebelerindedir. Yetersiz iç hava kalitesi nedeniyle klima tesisat - n n oluflturabilece i (veya kazand rabilece i) ücret maliyeti oran %6 mertebelerinde olabilmektedir. Baflka bir çal flmada ise, ABD ofis binalar nda yap lan araflt rmada mevcut yap larda iç hava kalitesini art rmakla iliflkili toplam yat r m tutar 87,9 milyar USD ve bunun getirece i ilave y ll k iflletme maliyetlerinin 4,8 milyar USD oldu u; buna karfl l k iyilefltirilen sa l k ve üretkenlik nedeniyle y lda 62,7 milyar USD kar edilebilece i hesaplanm flt r. Bireysel s cakl k kontrolünün üretkenlik üzerine etkisinin incelendi i bir araflt rmada, basit daktilo yazma tipik ofis aktivitesi için, bireysel s cakl k kontrolünün üretkenli i % 5,4 oran nda art rd ifade edilmektedir. Ayn çal flmada ortalama nötr ortam s cakl ndaki çal flma performans n n, bu nötr s cakl ktan 5 C daha fazla ortalama s cakl ktaki ortama göre %10 daha fazla oldu u gösterilmifltir Ç HAVA KAL TES N N Y LEfiT R LMES LE ENERJ TASARRUFUNUN ARTTIRILMASI ÇATIfiMASI ç hava kalitesinin artt r lmas için al nacak tüm önlemler, daha iyi filtrasyon sistemleri ve daha çok temiz hava sa lanmas olarak özetlenebilir. Ancak, bu özetlemeye ulafl rken ayn zamanda ortam flartlar ndaki havan n daha çok d flar ya at lmas sonucunda enerji kayb olacak, yüksek filtrasyon sistemleri için de daha çok iflletme giderleri ortaya ç kacakt r. Bu durum, do al olarak bu iki kavram aras nda çat flmaya yol açmaktad r: ç hava kalitesinin sa lanmas m daha önemlidir; yoksa enerjinin bu kadar pahal oldu- u günümüzde enerji tasarrufu yapmak m önemlidir? Bu sorunun cevab elbette ki, iki kavram n da optimum düzeyde iyilefltirilmesi olarak tan mlanabilir. ç hava kalitesini artt r rken iflletme giderlerini korkutucu anlamda etkilememek için al nabilecek önlemlerden baz lar afla daki gibidir: a. Is Geri Kazan m Yap lmas : Do ru flekilde etüd edilmifl s geri kazan m sistemleri egzoz edilecek havan n enerjisinin al nacak d fl havaya transfer edilmesi sonucunda enerji tasarrufu gerçeklefltirilebilir. b. Kombinasyon Filtrelerin Kullan lmas : Kombinasyon filtrelerin kullan lmas ile bir miktar hava kalitesinden ödün verilirken, iflletme giderleri düflürülebilir. c. Serbest So utma (Free Cooling) Yap lmas : D fl hava s cakl n n uygun oldu u durumlarda, d flar daki hava sadece filtre edilerek içeri verilebilir, böylelikle yüksek oranda iflletme giderleri azalt l r. d. CO 2 Sensörü Kullan m : ç ortamda yaflayan insanlar n sürekli olarak de iflkenlik gösterdi i al flverifl merkezi, tiyatrolar, konser salonlar vb gibi yerlerde CO 2 sensörü kullan larak anl k durumda içeride kaç kiflinin oldu u bilgisi al nabilir, böylelikle d flar dan al nacak taze havan n miktar ya da besleme / dönüfl hava debileri de ifltirilebilir. e. Havaland rma Cihazlar n n Temizli i: Havaland rma cihazlar n n içindeki filtrelerin belirli periyotlarla temizlenmesinin yan nda, filtre harici di er elemanlar da temizlenmeli, böylelikle cihaz içindeki kontaminasyon oluflumlar engellenmelidir. f. Havaland rma Kanallar n n Temizli i: Kanal içerisinde aç kl klardan giren veya performans düflen filtrelerin görev yapamamas ndan kaynaklanan kirlili in temizlenmesi için uzaktan kumandal robot temizleme sistemleri düflünülebilir. Bu robot belirli aral klarla kanal içlerini temizleyerek iç hava kalitesini artt rabilir Ç HAVA KAL TES N N SA LANMASI Ç N GEREKL HAVALANDIRMA M KTARLARI VE D ER HUSUSLAR GEREKL HAVALANDIRMA M KTARLARI Hava kalitesi problemine neden olan parametrelerle ilgili bir çal flmada 529 sorunlu bina incelenmifltir. Bu binalardaki hava kalitesi sorunlar n n kayna, %53 oran nda yetersiz havaland rmaya ba l d r. %15 oran nda iç kirletici kaynaklar, %10 oran nda d fl kirletici kaynaklar vb olarak s ralama devam etmektedir. 103

12 ç hava kalitesi sorunu modern zamanlar n problemidir ve esas olarak yetersiz havaland rmadan kaynaklanmaktad r. Binalar n do al olarak yeterince havaland r ld Güney iklimlerindeki geleneksel yap larda böyle bir sorun karfl m za ç kmamaktad r y l na kadar mekanik olarak havaland r lan modern ticari binalarda da bu sorunla karfl lafl lmamaktad r deki petrol ambargosundan sonra, binalardaki taze hava miktarlar enerji tasarrufu kayg s yla azalt lm flt r. Ancak azalt lan bu d fl fiekil 5.7. EM SYON KAYNA I GÜCÜ PARAMETRE OLMAK ÜZERE ODA Ç NDEK K RLET C YO UNLU UNUN HAVALANDIRMAYLA DE fi M hava miktarlar n n, hem konfor hem de sa l k flartlar n karfl lamakta yetersiz kald görülmüfltür. ç hava kalitesi sorunlar da bundan sonra gündeme gelmifltir. Yetersiz havaland rma, HVAC sistemlerinin verimsiz çal flmas n n bir sonucu olarak da karfl m za ç kabilir. E er bir binan n klima sistemi havay insanlara efektif bir flekilde da tam yorsa, bu hasta bina sendromu olarak karfl m za ç kar. Minimum enerji tüketimiyle kabul edilebilir bir iç hava kalitesine ulaflabilmek için ASHRAE kifli bafl na düflen d fl hava miktar n bir standarda ba lam flt r. Ancak söz konusu havaland rma de erleri hala tart fl lmakta olan de erlerdir. Yeterli havaland rmay, kaynaktan ba ms z olarak, her koflul için geçerli genel de erlerle temin etmek mümkün de ildir. fiekil 5.7 de görüldü ü gibi içeride belirli bir kimyasal n konsantrasyon limitini tutturmak için, kayna n gücü azald kça gerekli havaland rma önemli ölçüde azalmaktad r. Dolay s yla binadaki kirletici kaynaklar hakk nda yeterli bilgi olmadan gerekli havaland rma miktar n n standartlara göre gözü kapal seçimi ço u kez fazla havaland rma veya yetersiz havaland rma ile sonuçlanacakt r. Belki de havaland rma miktarlar, ayn s kayb ve kazanc hesaplar nda yap ld gibi, her bina için kaynak tan - m na ba l olarak hesaplanmal d r. Böyle bir hesap yöntemi, kaynak tan mlar yap lamad ve zararl düzeyleri belirlenemedi i için, günümüzde verilememektedir. Buradan hareketle son y llarda geliflen tekniklerden biri talep kontrollü havaland rmad r. Bu sistemde hava Tablo 5.8. ÇEfi TL UYGULAMALAR Ç N ASHRAE STANDARDI TARAFINDAN TAVS YE ED LEN M N MUM DIfi HAVA M KTARLARI 104

13 kalite sensöründen veya CO 2 sensöründen kumanda alan bir havaland rma sistemi, ihtiyaç oldu unda ve talep geldi inde devreye girmektedir. Özellikle kafe, bar gibi yo un havaland rma gereken ve büyük havaland rma enerjisi tüketimi olan ve ayn zamanda havaland rma ihtiyac n n gün boyunca de iflken oldu u yerlerde bu sistemin uygulamas giderek yayg nlaflmaktad r. Bu sistemler konvansiyonel sistemlere göre enerji tüketiminde %20 ile %50 oran nda tasarruf sa layabilmektedir. a. Kar fl k gaz (hava kalitesi) sensörleri daha ucuz oldu undan m 3 /h ve üzerindeki havaland rma debilerinde uygundur. Bunlar, kötü kokular, duman, buhar gibi kirletici gazlar alg lar. Lokanta, spor salonu konferans salonu gibi uygulamalarda idealdir. b. CO 2 sensörleri ise daha pahal olup, m 3 /h ve üzeri debilerde ekonomik olmaya bafllar. Özellikle insan alg lad ndan, tiyatro, konser salonu gibi sigara içilmeyen yerler için idealdir. ç hava kalitesi ve havaland rmayla ilgili konuyu en genifl biçimde ilk ele alan standart ASHRAE olmufltur. Bu standart 1973, 1981, 1989, 1999 y llar nda revize edilmifl ve son ASHRAE Standart yay nlanm flt r. Bu standartta verilen taze hava miktar de erlerinden örnekler Tablo 5.8 de verilmifltir. Avrupa da ise bu konuda bir standart yeni ortaya ç kmaktad r. Son aflamas na gelen EN Ventilation for Buildings - Performance Requirements for Ventilation and Air Conditioning Systems isimli AB standard yak nda yürürlü e girecektir. Bu konuda üye ülkelerdeki uygulamalar ve mevcut ulusal standartlar önemli farkl l klar içermektedir. EN bu farkl l klar gözeterek, belirli aral klar ve kademeler tan mlamaktad r. EN bu amaçla iç hava kalitesini dört gruba ay rmaktad r: IDA 1 : yüksek iç hava kalitesi, IDA 2 : orta iç hava kalitesi, IDA 4 : kabul edilebilir iç hava kalitesi, IDA 5 : düflük iç hava kalitesi, olarak s ralanabilir. ç hava kalitesi ve konfordan söz ederken, öncelikle iç hava bölgesi tan mlanmal d r. Ölçümler ve gerekli koflullar bu bölgede gerçeklefltirilmelidir. Özellikle konfor koflullar ancak yaflam alan denilen bölgede garanti alt na al n r. Tablo 5.9 da EN taraf ndan tan mlanan yaflam alan n n boyutlar verilmifltir. ç hava kalitesinin kategorisinin belirlenebilmesi ve ölçülmesi için dolayl ve dolays z 5 yöntem tan mlanm flt r. Dolays z yöntemler CO 2 seviyesinin veya belirli kirleticilerin seviyelerinin ölçülmesine veya alg lanan hava kalitesinin s n fland r lmas na dayanmaktad r. Dolayl yöntemlerde ise kifli bafl na veya kullan m alan bafl na temin edilen d fl hava miktar, yani havaland rma miktar na bak lmaktad r. Afla daki Tablo 5.10 da kifli bafl na havaland rma miktar na göre iç hava kalitesi kategorilerinin tan mlar verilmifltir. Burada belirli aral klar tan mlanmaktad r. Bu aral kta hangi de erin seçilece i ulusal standartlara b rak lmaktad r. Burada verilen havaland rma miktarlar enerji tasarrufu amac yla bir dönem k s - lan havaland rma miktarlar na göre çok yüksektir. Avrupa Standart na dayanan Türk Standart nda ise havaland rma miktarlar bir aral k olarak de il, bu aral k içinde seçilen bir de er olarak verilmifltir. Birkaç de- er ise aral n içinde kalmamaktad r. Türk standard de erleri Tablo 5.11 de verilmifltir. Tablo EN K fi BAfiINA TAZE HAVA M KTARLARI Tablo 5.9. EN UYARINCA TANIMLANAN YAfiAM ALANI BOYUTLARI Tablo TÜRK STANDARTLARINA GÖRE K fi BAfiINA TAZE HAVA M KTARLARI 105

14 Kifli bafl na taze hava miktarlar n n belirlendi i bir tablo oldu u gibi ayn zamanda hacimlerin kullan m fleklerine de göre gerekli hava de iflim katsay lar tan mlanm flt r (Tablo 5.12). EN standard na esas olan genifl kapsaml bir çal flmada: Kifli bafl na 10 l/s de erinin alt limit olmas ve bu havaland rma miktar n n art r lmas halinde flikayetlerin azald, 20 l/s kifli havaland rman n emniyetli ve iyi bir de- er oldu u ortaya konulmufltur. Söz konusu çal flma bir literatür araflt rmas na dayanmaktad r denek içeren 20 çal flman n sonuçlar dikkate al nm flt r. Do al olarak bina cinsine ve kirleticilerin yo unlu- una ba l olarak tatminkar de erler farkl l k göstermektedir. Ancak 20 l/s de eri, çal flmalar n çok büyük k sm nda, uygulamadan ba ms z biçimde, tamamen yeterli bir de er olarak karfl m za ç kmaktad r HVAC S STEM N N KEND TEM ZL 6 farkl binada d fl havan n, besleme havas n n ve iç havan n alg lanan kalitesinin ölçüldü ü bir araflt rmada, 5 binada d fl hava ile besleme havas kalitesi aras nda iki misline varan çok ciddi farklar ölçülmüfltür. Aradaki fark d fl taze havan n klima sisteminde kirlenmesinden kaynaklanmaktad r. Baz hallerde klima sistemindeki kirlenme, iç kaynaklardan olan kirlenmeden daha fazlad r. Klima sistemindeki kirlenmede 3 ana kaynak bulunmaktad r. Bunlardan birincisi filtrelerdir. Bir di er önemli kaynak kanallard r ve üçüncü kaynak ise klima santrallerinde so- utma serpantini gibi yo uflman n oldu u yüzeylerdir. Klima sisteminin bu etkisi dolay s yla iç hava kalitesi ana çal flma konular ndan biri de HVAC sisteminin kendi temizli idir. HVAC sistemlerinin yeni bak m yönetmeliklerini oluflturmak, belirli HVAC sistem bileflenlerinin temizlik tan mlar n yapmak üzere bir Avrupa projesi ve çal flma grubu oluflturulmufltur. Tablo TAVS YE ED LEN SAATTEK HAVA DE fi M KATSAYILARI 106

15 Bu konuda mevcut en kapsaml standart Havaland rma ve klima sistemlerinin hijyenik standard ad - n tafl yan VDI 6022 K s m 1-3 standard d r. HVAC sistem bileflenleri içinde en önemlilerinden biri yukar da ifade edildi i gibi kanallard r. Kanal toplam yüzey alan tipik uygulamalarda bina döfleme alan n n %10 u mertebelerine ulafl r. Kanallardaki toz yükünün tan m, temizleme yöntemleri ve bunlar n etkinli i genifl ölçüde çal fl lmaktad r. Kanallardaki toz ölçüm yöntemleri, aralar ndaki farklar ve temizli in ölçüsü Tablo 5.13 te verilmifltir. Kanallar n temizli i için VDI 6022 K s m 1 de süpürge temizli i tan m getirilmifltir. Bu de er 4 g/m2 gibi bir temizlik standard n ifade etmektedir. Yeni VDI 6022 K s m 3 kanallarda Tablo 5.13 te düflük standart de erinin üzerinde toz olufltu unda, temizli i flart koflmaktad r. Temizlikten sonra toz konsantrasyon de eri orta standart de erinin üzerine ç kmal d r Ç ORTAM SICAKLI I LE Ç HAVA KAL TES L fik S Hava s cakl ve nem oran n n yüksek olmas, daha fazla hasta bina sendromuna neden olmaktad r. Yüksek nemin insan sa l na olan negatif etkisi daha iyi bilinmektedir. Rutubet ayr ca bir çok mikroorganizman n geliflebilmesine olanak sa lar. Nemli yüzeyler mikroplar n geliflmesi için en uygun ortamlard r. Hava insanlara so uk ve kuru sunulmal d r. Böyle bir havan n alg lanan kalitesi yüksek olmaktad r. So uk ve kuru hava kaliteyi art r rken, gerekli havaland rma miktar n da düflürmektedir. Yüksek s cakl n iç hava kalitesine ve insan sa l na etkisi incelenirse, sendrom say s ve s cakl k aras ndaki ba nt 20 C ile 26 C aras ndaki iç s cakl k aral nda lineere yak nd r. Bir baflka çal flmaya göre de hastal k riski iç ortam s - cakl klar C üzerine ç k nca artmaktad r. Bunun üzerinde s cakl n her 1 C art fl hastal k riskini %10-20 art rmaktad r. S cakl n artmas ayn zamanda alg lanan iç hava kalitesini de düflürmektedir. Ayn iç hava, s cakl k düfltükçe daha temiz hava olarak alg lanmaktad r. ç s cakl artmas insan performans n n da azalmas na neden olmaktad r. ç s cakl n 20 C den 24 C ye ç kmas halinde, daktilo ile yazma h z olarak ölçülen çal flma performans %18-49 aras nda azalmaktad r HAVALANDIRMADA ENERJ TASARRUFU DOAS (Dedicated Outdoor Air Systems) Tam haval sistemlerde özellikle VAV sistemlerinde iç hava kalitesi standartlar n n gere i olan havaland rma miktarlar n, bütün hacimlerde ve sürekli sa lamak mümkün olamamaktad r. ç hava kalitesi - konfor ikilemine bir çözüm olarak DOAS fikri ortaya at lm flt r. Özel atanm fl d fl hava sisteminde (DOAS) d fl hava temini, ba ms z bir sistemle gerçeklefltirilmektedir. D - flar dan iç mahallerin ihtiyac olan ve standartlarla belirlenen miktarlarda d fl hava, bir taze hava santralinden geçirilip, hacimlere ihtiyac ölçüsünde da t lmaktad r. Bu taze hava, ayn zamanda taze hava santralinde flartland r lmaktad r. Santralde %100 taze hava filtre edilip kurutulmakta ve iç ortam s cakl n n alt nda so uk olarak iç hacimlere beslenmektedir. Beslenen taze hava, iç hacimlerdeki gizli s yükünü tamamen alacak flekilde kuru olarak verilmektedir. Hava so uk olarak üflendi- inden ayn zamanda bir miktar duyulur s kazanc n da karfl lamaktad r. Paralel olarak çal flan ve %100 iç hava kullanan herhangi klima sisteminde ise binan n duyulur s yükü karfl lanmaktad r. Klima sistemi olarak fan coil, VAV, panel (statik) so utma ve s tma, s pompas gibi bir sistem kullan labilir. Sonuç olarak sistem tan m afla daki gibi özetlenebilir: Ba ms z ve ayr %100 taze haval havaland rma sistemi, Havaland rma havas n iç gizli s kazanc n tamamen karfl layacak flekilde kuru besleme (Besleme havas çi noktas s cakl 7 C), Havaland rma havas n iç s kaynaklar n n bulundu u ofis binalar, okullar gibi yerlerde yazk fl ortam s cakl ndan daha so uk üfleme (13 C mertebesinde), Tablo KANALLARDAK TOZ ÖLÇÜM YÖNTEMLER, ARALARINDAK FARKLAR VE TEM ZL N ÖLÇÜSÜ 107

16 Sistemin duyulur s yükünün geri kalan n (yaklafl k %70 i) paralel çal flan bir klima sistemiyle karfl lama. Bu sistem, hem iç hava kalitesi hem de konforu birlikte sa layan mükemmel özellikte ve gelecekteki klima sistemi olarak tan mlanabilir. Nem alma için nem al c maddeler veya so utma serpantinleri kullan labilir. Nem al c maddelerle oluflturulan sistemler, çi noktas s cakl n n 4 C alt nda oldu u uygulamalar için daha iyi sonuçlar vermekte ve bu bölgede tercih edilmektedirler. Çi noktas s cakl 4 C üstünde oldu unda so utucu yüzeylerde nem almak daha uygundur. So utucu yüzey olarak ise su so utmal serpantinler tercih edilmelidir. DX serpantinlerin bu amaçla kullan lmas nda hijyen, ekonomi ve kullan m kolayl aç s ndan dezavantajlar vard r. DX serpantinlerde k smi yüklerde kompresörün durup kalkmas gerekir. K smi yükte nem alma kapasitesi azalacak ve tam tersine off konumunda serpantin yüzeyleri nemlendirici gibi çal flacakt r. Ucuz tarifeden elektrik kullan m imkan ortadan kalkacakt r. D flar dan al nan taze havan n flartland r lmas nda, s geri kazanma cihazlar kullan labilir. Bu geri kazanma cihazlar duyulur s geri kazanma ve gizli s geri kazanma (antalpi tekerle i) biçimde olabilir TALEP KONTROLLÜ HAVALANDIRMA YAPILMASI Havaland rmada iç hava kalitesini bozmadan enerji tasarrufu sa lamak üzere son y llarda geliflen tekniklerden biri, talep kontrollü havaland rmad r. Bu sistemde, hava kalite sensöründen veya CO 2 sensöründen kumanda alan bir havaland rma sistemi, ihtiyaç oldu unda ve talep geldi inde devreye girmektedir. Özellikle kafe, bar gibi kirletici kayna insan olan ve yo un havaland rma gereken ve büyük havaland rma enerjisi tüketimi olan ve ayn zamanda havaland rma ihtiyac n n gün boyunca de iflken oldu u yerlerde bu sistemin uygulamas giderek yayg nlaflmaktad r. Bu sistemler konvansiyonel sistemlere göre enerji tüketiminde %20-50 oran nda tasarruf sa layabilmektedir. Tablo ÇEfi TL UYGULAMALAR Ç N TASARRUF POTANS YELLER a. Kar fl k gaz (hava kalitesi) sensörleri daha ucuz oldu undan m 3 /h ve üzerindeki havaland rma debilerinde uygundur. Bunlar, kötü kokular, duman, buhar gibi kirletici gazlar alg lar. Lokanta, spor salonu, konferans salonu gibi uygulamalarda idealdir. b. CO 2 sensörleri ise daha pahal olup, m 3 /h ve üzeri debilerde ekonomik olmaya bafllar. Özellikle insan alg lad ndan, tiyatro, konser salonu gibi sigara içilmeyen yerler için idealdir. Kontrollü enerji tasarrufu, klima santralinde taze havan n s t lmas ve so utulmas için harcanan enerjiden olmaktad r. Ayr ca taze hava santrallerinde de iflken debili uygun fanlar kullan l rsa, fanda tüketilen elektrik enerjisinden tasarruf edilir. Çeflitli uygulamalar için verilen tasarruf potansiyeli Tablo 5.14 te verilmifltir Örnek Kontrollü havaland rma ile yap lacak tasarrufa örnek olarak pik yükte %100 doluluk oran nda d flar - dan al nan taze hava miktar = m 3 /h olan bir ofis uygulamas verilmifltir. Bu uygulamada iç mekana yerlefltirilen bir CO 2 sensörüyle insan yo unlu u sürekli kontrol edilmekte ve klima santralinde taze hava miktar buna göre belirlenmekte, yani içerideki insan yo unlu u azald kça, d flar dan al nan taze hava miktar da ayn oranda azalt lmaktad r. Santralde kullan lan fan debileri sabittir ve hava debileri klapelerle kontrol edilmektedir. Taze hava azald kça, taze hava damperi kapan rken iç hava damperi aç lmaktad r. stanbul için gün içi s cakl k de erleri ve kabul edilen doluluk miktarlar uyar nca klimayla ilgili hesaplanan veriler afla daki Tablo 5.l5 te görülmektedir. Buna göre gün içi ortalama batarya kapasiteleri so- utma için %80, s tma için %72 mertebelerindedir. Basit bir CO 2 sensörü kullan m yla so utma bataryas, pik yükün %80 i civar nda çal flacak ve böylelikle so utma için günde 21 EUR, so utma sezonunun 5 ay sürece i kabul edilirse, bir so utma sezonunda EUR civar nda iflletme maliyetleri azalacakt r. Ayn flekilde CO 2 sensörüyle s tma bataryas pik yükünün %72 si civar nda çal flacakt r. Böylelikle kazan yak t olarak do al gaz kullan l rsa, günlük kazanç yaklafl k 132 EUR, s tma sezonu 4 ay kabul edilirse, sezonluk iflletme kazanc yaklafl k EUR olacakt r CEPHE HAVALANDIRMASI Havaland rma için gerekli d fl havan n bir merkezi sistemle temini yerine bina d fl cephesinden do rudan iklimlendirilen hacimlere al nmas na verilen isimdir. 108

17 Afla daki özelliklere sahip olmal d r: Yüksek ofis yap lar nda olas dekorasyon veya yerleflim de iflikliklerine cevap verebilen çok yönlü kullan m mümkün olmal d r. Bina sahibine bina içinde maksimum kullan labilir alan b rakmal d r. Tesisat için ayr lan flaft ve asma tavan hacimleri en aza indirilmelidir. Sistem ucuz olmal, projelendirilmesi h zl ve düflük maliyetli, montaj ve iflletmesi ise basit olmal d r Do al Havaland rma ve Free Cooling Do al ve mekanik havaland rma sistemlerinin birlefltirildi i hibrid havaland rma sistemlerinde, her iki sistemin de avantajlar na sahip olunurken, d fl hava s cakl n n C oldu u durumlarda pencereler vas tas yla do al havaland rma yap larak 12,5 l/s.m 2 hava debisiyle so utma gruplar n çal flt rmadan yaklafl k 80 W/m 2 so utma yüklerine eriflilebilmektedir. Uygun iklim flartlar nda gece so utmaya ihtiyaç olan mekanik sistemlerde free cooling veya cool down seçenekleri gece so utmas olarak kullan labilir. Yaz mevsiminde ve geçifl mevsimlerinde, gece iç s cakl ktan daha düflük iç hava gece saatlerinde sistem tam aç k konuma getirilerek so uk hava ile yap lan so utma kütlesi bina içinde depolan r ve gün boyunca kullan l r NIGHT PURGE + COOL DOWN Otomasyon sisteminin enerji harcamas n azaltmak için, gece (mahal kullan mda de ilken) d flar daki so uk hava ile ortam havas n de ifltirmesine Night Purge ad verilir. Kontrolör Night Purge e d fl hava s cakl, ortam s cakl ve d fl hava nemi veya yafl termometre s cakl na göre karar verir. Night Purge s ras nda binaya %100 taze hava al n r. VAV li sistemlerde, Night Purge s ras nda fan h z n düflürmek amaçl zonlar n debileri %50 kapasitelerine ayarlan r. Night Purge bafllamas için gerekli flartlar Tablo 5.16 da verilmifltir. Tablo STANBUL DAK ÖRNEK B NA Ç N SICAKLIK DE ERLER VE DOLULUK M KTARLARI UYARINCA KL MAYLA LG L HESAPLANAN VER LER Tablo NIGHT PURGE BAfiLAMASI Ç N GEREKL fiartlar 109

18 5.6. TAZE HAVA M KTARI VE BUNUN ASTIM VE ALERJ ÜZER NE ETK LER Evlerdeki taze hava miktar n n sa l k üzerine etkisi, daha az araflt r lm fl bir konudur. sveç te yap lan bir araflt rmada yetersiz havaland rman n, okul öncesi çocuklarda ast m ve di er alerjik hastal klar üzerine etkisi araflt r lm flt r. Bu amaçla genifl bir anket çal flmas ve arkas ndan 400 denek üzerinde case-kontrol çal flmas yap lm flt r. Bu 400 çocuk, villa tipi ve apartman tipi olmak üzere farkl tip konutlarda yaflamaktad r. Bu konutlarda gerçekleflen ortalama do al taze hava miktar, saatte 0,37 hava de iflimidir. En iyi de iflim 1,37 ve en kötü de iflim 0,17 olarak ölçülmüfltür. Evler saatteki hava de iflim miktarlar na göre 4 aral k dilimine bölünmüfltür. En iyi havalanan son çeyrekteki evlerdeki çocuklar n hastal k riski = 1 olarak referans al nm flt r. Di er daha az havalanan ev gruplar nda yaflayan çocuklar n hastal k riskleri Tablo 5.17 de verilmifltir. Buna göre sveç teki evlerde hava de iflim say lar, tavsiye edilen 0,5 de erinin alt ndad r ve düflük havaland rma ast m, alerji gibi hastal k risklerini art rmaktad r Ç HAVA KAL TES N N SA LANMASI Ç N PROJELEND RME, UYGULAMA, C HAZ SEÇ M VE filetmede D KKAT ED LMES GEREKEN KONULARA L fik N GENEL NOTLAR a. Planlanmayan hava ak mlar iç hava kalitesini düflürür. Binalardaki rutubet, konfor, iç hava kalitesi, afl r enerji tüketimi ve duman koku yay lmas gibi pek çok problem; baflta planlanmayan ve yanl fl tasar m, uygulama veya iflletmeden kaynaklanan hava hareketleri nedeniyle oluflur. Bunlarla ilgili afla daki örnekler verilebilir: Bacadan basan havan n yanma ürünlerini yaflanan hacimlere yaymas, Dönüfl plenumundaki emifl nedeniyle döfleme giderlerindeki sifonlar n kaybolmas ve kötü kokular n ve gazlar n yaflanan hacimlere dolmas, Yine dönüfl plenumundaki çekiflin etkisiyle flartland r lmam fl d fl havan n iç ortama emilmesi, ayn flekilde kazan dairesinden kimyasal madde depolar ndan, fotokopi odalar ndan vs hava emilmesi, D fl hava al fl a zlar n n yanl fl yerlere bulunmas nedeniyle kirli veya nemli hava emilmesi, D fl hava al fl panjurlar n n kapal kalmas nedeniyle iç ortamda istenilen havaland rman n yap lamamas. b. ç hava kalitesi aç s ndan klima sistemlerinin sa lamas gereken kriterler: Oda s cakl n n bireysel veya zon kontrollü yap lmas ve di er çevresel kontroller, sa l k ve konfor için tavsiye edilir. D fl iklim flartlar iç mekan flartlar n kontrol için çok iyi belirlenmeli ve tasar mda titizlikle ele al nmal d r. Daha kolay kontrol ve enerji verimlili i için s tma sistemi, yerleflime ve hacimlerdeki yük karakterine göre zonlara ayr lmal d r. Klima sistemi de benzer flekilde yük karakterine göre zonlara ayr lmal d r. Odadaki tozlar yakt ndan, yüksek s cakl k s tmas ndan kaç n lmal d r (Buhar ile s tma, 90/70 C s tma vb). Mümkün oldu u kadar düflük s cakl k s tmas tercih edilmelidir (75/60 C, 65/50 C vb). Radyatörleri so uk iklimlerde mümkün oldu u kadar pencere altlar na yerlefltirerek, pencereden olan so uk hava ak m önlenmelidir. Hacim içerisinde yerel veya zamana ba l s cakl k de iflimlerinden kaç n lmal d r. Oda içerisinde düfley s cakl k gradyan oluflmamal d r. Yüksek nemli ortamlar n oluflmas önlenmelidir. Rutubetli ortamlar hava kalitesini düflürür ve mikroplar n üremesine uygun ortam oluflturur. Kirlilik yüklerine ba l olarak her odan n yeterli düzeyde havaland r lmas sa lanmal d r. Kirleticiler mümkün oldu u kadar kayna nda yakalanarak d flar at lmal d r. Havaland rma sisteminin çal flma saatleri, binan n kullan m saatlerinin üzerinde olmal d r. D fl hava alma a zlar mümkün oldu u kadar temiz bölgelerde bulunmal d r. Hava al fl ve egzoz a zlar aras nda yeterince mesafe bulunmal d r. D fl havan n etkin filtrasyonu gerekir. Tablo DAHA AZ HAVALANAN EVLERDE YAfiAYAN ÇOCUKLARIN HASTALIK R SKLER 110

19 Hava kanallar s zd rmaz yap lmal d r ve klima sistemi elemanlar çok kaliteli tip seçilmeli ve temiz tutulmal d r. Bunlar kendileri kirlilik kayna olmamal d rlar. Klima sistem bileflenleri seçilirken iç hava kalitesi ve hijyen koflullar dikkate al nmal d r. Hava kanallar n n içten izolasyonundan olabildi- ince kaç n lmal d r. Uygun olmayan hacimlerden resirkülasyon havas kullan m ndan mümkün oldu u kadar kaç n lmal d r. c. Proje firmas, uygulama firmas ve binan n iflletme/bak m grubunun kendi aralar nda ve mal sahibiyle, binan n hijyen standard n n VDI 6022 de belirtilen hususlara uygunlu u konusunda mutabakat sa lanmal d r. d. Projenin gerek uygulamas s ras nda, gerekse iflletmesi süresince sistemin temiz tutulmas na yönelik yaz l bir hijyen yönetmeli i haz rlanmal d r. e. By pass ihtimalinin önlenmesi için binadaki taze hava al fl ve egzoz havas at fl noktalar projelerde aç k bir flekilde belirtilmeli, uygulama firmas bu noktalar n uygunlu unu çevre flartlar n da (a r trafik, ses seviyeleri, çevre bina bacalar ve egzoz at fllar gibi) göz önüne alarak kontrol etmelidir. Bir de ifliklik söz konusu ise proje firmas ile protokol düzenlenmelidir. f. Belirlenen temizlik yöntemlerine uygun olarak kanal sistemlerinde yeterli say ve büyüklükte kontrol/müdahale kapa konmal d r. Bunlarla, klima ve havaland rma sistemlerine bak m amac yla rahatl kla ulafl labilmelidir. g. Yang n damperi ve hacim damperleri için kontrol/müdahale kapaklar konmal d r. h. Klima ve havaland rma santrallerinin hücre yap s olabildi ince hijyenik olmal d r. Yüksek kalitede imal edilmifl cihazlar tercih edilmelidir. Hücrelerin iç yüzeyleri düzgün, toz tutmayacak flekilde olmal d r. Cihazlar s zd rmaz olmal d r. Is köprüsü bulunmamal d r. Kolay temizlenmesi yönünden plug fanlar tercih edilmelidir. Kanal ba lant s için esnek ba lant parçalar hijyenik malzemeden olmal d r (Branda bezi asla kullan lmamal d r.). i. Klima santrallerinde damla tutuculardan geçen havan n geçifl h z 3,5 m/s nin alt nda olmal d r. j. So utucu ve s t c bataryalar kolayca ç kar labilmelidir. k. Sulu tip nemlendirici kullan lmas zorunlu olan yerlerde hava y kay c ve sulu nemlendiricilerde hijyen otomasyonu yap lmal d r. Akflamlar su rezerv tanklar otomatik olarak boflalt lmal, kuru çal flt rma yap lmal ; sabahlar otomatik su doldurma sa lanmal d r. Bu flekilde literatürde pazartesi atefli denilen sendromun önlendi i tespit edilmifltir. l. So utma bataryalar n n kondens tavalar korozyona dayan kl malzemelerden yap lmal d r. Sulu nemlendirici kullan m ndan kaç n lmal, buharl tip nemlendiriciler tercih edilmelidir. m. Tüm drenaj tavalar ndan, drenaj suyunun do ru flekilde ak p gitti i, tavada birikmedi i kontrol edilmelidir. n. Radyal fanlar n gövdelerinde (salyangoz k sm nda) fan içinde oluflabilecek suyun drenaj n sa layan bir boflaltma tapas veya bir kontrol kapa ( d > 400 mm olan fanlarda) bulunmal d r. o. Havaland rma santrallerinde minimum F7 s n f filtre öngörülmelidir. Daha iyisi çift filtre kullan m d r. Bunlardan ilki F5 ile F7 aras, ikincisi F7 ile F9 aras olabilir. p. Filtrelerin kirlilik seviyesi proje ve flartnamelerde belirtilmelidir. Ayr ca stoktaki filtrelerin (yedek filtrelerin) maksimum depolanma süresi bilinmeli ve bunlar kesinlikle kuru ve tozdan ar nd r lm fl mahallerde saklanmal d r. q. Filtre de iflimlerinin kayd tutulmal d r. r. Her filtre kademesine gereken hassasiyette fark bas nç manometresi monte edilerek filtre kirlilikleri gözlenmelidir. s. Tüm havaland rma cihazlar flantiyelerde uygun koflullarda depolanmal ve montajlar süresince temiz tutulmal d r. Özellikle hava ile temas eden yüzeylerin kuru olmas na dikkat edilmelidir. Aç k a zlar naylon vb malzeme ile s k ca kapat lmal - d r. Ortam n nemli olmamas na olabildi ince özen gösterilmelidir. t. Hava kanal montajlar nda gün sonunda aç k olan a zlar kapat lmal ve kanal içlerinin kirlenmesi önlenmelidir. u. Taze hava veya kar fl m havas tavan seviyesinden ve ortam s cakl n n alt ndaki s cakl ktan üflenmelidir. Statik s tma yap lan binalarda, hava tavan seviyesinden dört mevsim so uk üflenebilir. Böylece: Daha düflük h zda üflenebildi i için ses (gürültü) oluflmaz. Ortam s cakl na göre daha so uk olan kar fl m havas daha a r oldu u için afla ya do ru kendili inden inerek (so uk hava dökülmesi olmamal - d r) ortamdaki havayla iyi bir kar fl m sa lan r. ç hava kalitesi artar. Kar fl m havas tavandan s cak üflendi inde egzoz menfeziyle k sa devre oluflmas riski artar ve iç hava kalitesi etkilenebilir. v. Binada kullan lacak hal, dolap, masa, kumafl, badana - boya, asma tavan vb malzemelerin ve ahflap imalat nda kullan lan tutkallar n havay kirletme miktarlar (kimyasal gaz yayma miktarlar ) araflt r lmal ve uygun malzemeler (iç havay daha az kirletecek malzemeler) seçilmelidir. 111