Suudi Arabistan: Temel Ekonomik Yapı ve Dünya Enerji Piyasaları Açısından Önemi

Transkript

1 Suudi Arabistan ekonomisi doğal kaynak temelli ekonomidir. Suudi Arabistan: Temel Ekonomik Yapı ve Dünya Enerji Piyasaları Açısından Önemi Saudi Arabia: Basic Economic Structure and its Importance for the World Energy Markets Doç. Dr. Harun ÖZTÜRKLER Afyon Kocatepe Üniversitesi Ekonomi Bölümü ORSAM Ortadoğu Ekonomileri Danışmanı Abstract By the land area Saudi Arabia is the largest country in the Middle East. Saudi Arabia has over 400 billion $ gross domestic product. Petroleum is by far Saudi Arabia s most important natural resource and therefore it is an oil-based economy. That is, its manufacturing activities are dominated by the exploration for and production of oil. Furthermore, due to its rich energy resources and energy production, Saudi Arabia is undoubtedly the one of the most important country for the world energy markets. In order to analyze Arab Spring and asses the possibility of developments circling Saudi Arabia, one must need to study both economic structure of Saudi Arabia and it plays in world energy markets. On the basis of macroeconomic variables, this study concludes that Saudi Arabia must use its vast petroleum revenues and resulting domestic savings to restructure its economy and create a more diverse economy that can produce high tech and internationally competitive goods and services. Saudi Arabia must also develop projects to improve labor force participation rate and employment opportunities of women.. 75

2 Suudi Arabistan yüksek gelirli ülkeler grubunda yer almaktadır. Ancak, kişi başına gelir ülkeler arası ekonomik refah kıyaslamasında sıklıkla kullanılmakla birlikte, iyi bir kalkınmışlık göstergesi değildir. Giriş Dünya enerji piyasaları bugün her zaman olduğundan daha çok belirsizlik ile tanımlanabilir yılı sonunda Tunus ta başlayan ve kısa sürede Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerini etkisine alan ve Arap Baharı olarak adlandırılan olaylar dizisi dünya enerji piyasalarındaki belirsizliğin tek nedeni değildir. Arap Baharının Suudi Arabistan ı da içine alarak etkilerini diğer bölge ülkelerinde sürdürme olasılığı; İran ile Batı ülkeleri arasındaki nükleer enerji/silah anlaşmazlıkları ve çatışma olasılığı; Suriye sorunu bağlamında şekillenen Batı ülkeleri ve Rusya ve Çin çıkar çatışmaları ve dünya ekonomisinin içinde bulunduğu durgunluk ve gelecek on yılda nasıl bir gelişme göstereceğine ilişkin iktisatçılar, politika yapıcılar ve uluslararası kurumlar arasında bir görüş birliğinin olmaması dünya enerji piyasalarındaki belirsizliği besleyen diğer nedenleri oluşturmaktadır. Bu bağlamda Suudi Arabistan sahip olduğu enerji rezervleri ve üretimi ile dünya enerji piyasaları açısından tartışma götürmeyecek bir biçimde en önemli yere sahip olan ülkedir. Bilindiği gibi Dünya Bankası (DB) (2012) 1 ekonomileri çeşitli gelir gruplarına ayırmaktadır yılı kişi başına gayrisafi milli gelir (GSMG) bazlı sınıflamaya göre, 1,005$ veya daha az kişi başına GSMG e sahip olan ülkeler düşük gelirli, 1,006$ - 3,975$ arasında kişi başına GSMG e sahip olan ülkeler orta düşük, 3,976$ - 12,275$ arasında kişi başına GSMG e sahip olan ülkeler orta yüksek ve 12,276$ ın üzerinde kişi başına GSMG e sahip olan ülkeler ise yüksek gelirli ülkeler olarak sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmaya göre Suudi Arabistan yüksek gelirli ülkeler grubunda yer almaktadır. Ancak, kişi başına gelir ülkeler arası ekonomik refah kıyaslamasında sıklıkla kullanılmakla birlikte, iyi bir kalkınmışlık göstergesi değildir. Bu çerçevede bu yazının bir amacı, kişi başına GSMG dışındaki diğer temel makroekonomik verilerden de yararlanarak Suudi Arabistan ekonomisinin yapısı ve gelişmişlik düzeyi hakkında bir değerlendirme yapmak, bir diğer amacı ise, enerji ekonomisinin temel verilerinden yararlanarak Suudi Arabistan ın dünya enerji piyasalarındaki yeri ve önemini tartışmaktır. Suudi Arabistan Ekonomisinin Temel Yapısal Özellikleri Bir ülke ekonomisinin temel yapısal özelliği denilince akla gelen ilk gösterge, o ülke gayrisafi yurtiçi hâsılasının (GSYH) üretiminde ve ülkedeki toplam istihdamın yaratılmasında ana sektörler olarak adlandırdığımız tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin katkılarıdır. Tablo 1, Suudi Arabistan da dönemi için ana sektörlerin GSYH içerisindeki paylarını yansıtmaktadır. Bugünün gelişmiş ülkelerinde tarım sektörünün payı %5 in önemli ölçüde altındadır. Tablo 1 den de görülebileceği gibi, bu yönüyle değerlendirildiğinde Suudi Arabistan ın ekonomik yapısı gelişmiş ülke ekonomik yapılarına benzerlik göstermektedir. Ancak, sanayi ve hizmetler sektörleri payları dikkate alındığında Suudi Arabistan ekonomik yapısının oldukça olağandışı olduğu görülmektedir. Gelişmiş ülkelerde sanayi sektörünün GSYH içerisindeki payı üçte birden daha az iken, Suudi Arabistan da bu pay incelenen dönemde ortamla olarak %64,4, yani üçte iki düzeyindedir. Bu olağan dışı görüntünün nedeni enerji sektörünün büyük ölçüde 76

3 sanayi sektörü içerisinde addedilmiş olmasıdır. Hizmetler sektörü ise bir türev sektördür. Yani bu sektörün gelişmesi sanayi sektörünün gelişmesine ve dahası ekonominin belli bir düzeyin üzerinde kişi başına gelir yaratma kapasitesine bağlıdır. Bu çerçevede hizmet sektörünün payı bir diğer gelişmişlik göstergesi olarak alınmaktadır. İncelen dönem için hizmetler sektörünün payı ortalama olarak %32,9 dur. Bu durum da Suudi Arabistan ekonomisinin çeşitlenmemiş bir yapıya sahip olduğunun iyi bir göstergesidir. Bu çeşitlenmemiş ekonomik yapının temel nedeninin Suudi Arabistan ekonomisinin doğal kaynak temelli ekonomi olmasıdır. Bu yapının değişmesi turizm, bankacılık ve diğer finansal hizmetler, telekomünikasyon, bilgi teknolojileri, eğitim gibi hizmetler sektörü alt dallarında hızla gelişme sağlanmasına bağlıdır. Tablo 1: Ana Sektörlerin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İçindeki Payları (%) Tarım Sanayi Hizmetler Ana sektörlerin toplam istihdam içerisindeki payı bir ülke ekonomisinin yapısının bir diğer önemli göstergesidir. Tablo 2, istihdamın ana sektörlere dağılımını yansıtmaktadır. Sektörlerin istihdama katkıları göz önüne alındığında, sanayi ve hizmetler sektörleri için GSYH ya katkılarından farklı bir resim ortaya çıkmaktadır. Tarım sektörünün istihdama katkısı, GSYH ya katkısı gibi oldukça düşük bir düzeydedir. Öte yandan sanayi ve hizmetler sektörleri istihdam bağlamında rol değiştirmektedirler: Hizmetler sektörünün GSYH ya katkısı ortalama olarak yaklaşık üçte bir düzeyinde iken, istihdama katkısı dörtte üç düzeyindedir. Sanayi sektörünün ise GSYH nın yaratılmasına katkısı üçte ikiden daha çok, istihdama katkısı ise ortalama olarak ancak beşte bir düzeyindedir. Tablo 2: Ana Sektörlerin İstihdam İçindeki Payları (%) Gösterge Tarım Sanayi Hizmetler Tablo 1 ve Tablo 2 nin yansıttığı ekonomik yapının ortaya çıkardığı GSYH ya ilişkin büyüklükler Tablo 3 de verilmektedir. Aşağıda yaptığımız petrol fiyatları analizimizin de ortaya koyduğu gibi, petrol temelli ve çeşitlenmemiş Suudi Arabistan ekonomik yapısı GSYH nın petrol fiyatlarındaki dalgalanmaya paralel bir biçimde dalgalanması sonucunu doğurmaktadır. Bu durumun doğal sonucu ise kişi başına GSYH nın ve büyüme hızının da büyük dalgalanmalar göstermesidir. 77

4 Tablo 3: GSYH ya İlişkin Büyüklükler GSYH (Milyar $) GSYH Büyüme Hızı (%) Kişi Başına GSYH (Bin $) İşgücü piyasası hem bir ekonomik yapının yansıması hem de sonucudur. Tablo 4 bu çerçevede değerlendirilmelidir. Ortalama olarak bakıldığında işgücüne katılım oranı bir gelişmiş ülke örneğini yansıtmaktadır. Ancak işgücüne katılımı erkekler ve kadınlar için ayrıştırdığımızda resim tümüyle farklılaşmaktadır. Gelişmiş ülkelerde kadın ve erkek işgücüne katılım oranları birbirlerine yakınsarken, Suudi Arabistan da bu iki oran arasında oldukça büyük bir uçurum söz konusudur. Benzeri bir durum işsizlik oranları i- çin de geçerlidir yılı için kadın işsizlik oranı erkek işsizlik oranının 4.5 katı kadardır. Erkekler ve kadınlar arasındaki işgücü piyasasındaki bu farklılığın giderilebilmesi için hem kadınların işgücüne katılım oranını artıracak ekonomik ve sosyal politikalar uygulanmalı hem de kadın istihdamını artırıcı projeler geliştirilmelidir. Tablo 4: İşgücü Piyasasında İlişkin Temel Büyüklükler Kadın İşsizlik Oranı (Kadın İşgücünün Yüzdesi Olarak) VY* Erkek İşsizlik Oranı (Erkek İşgücünün Yüzdesi Olarak) VY İşsizlik Oranı (İşgücünün Yüzdesi Olarak) VY Kadınların İşgücüne Katılım Oranı (15+ Yaş Kadın Nüfusun Yüzdesi Olarak) Erkeklerin İşgücüne Katılım Oranı (15+ Yaş Erkek Nüfusun Yüzdesi Olarak) İşgücüne Katılım Oranı (15+ Yaş Nüfusun Yüzdesi Olarak) *VY: Veri Yok Bir ekonomide toplam arz ve toplam talep dengesizliği kendisini enflasyonda yansıtır. Tablo 5, Suudi Arabistan da döneminde enflasyonun gelişimini yansıtmaktadır. Küresel ekonomik kriz yılı 2008 dışarıda bırakıldığında, enflasyonun makul düzeylerde olduğu söylenebilir. Tablo 5: Enflasyon Oranı Göstergeler Tüketici Fiyat Enflasyonu (%)

5 Bir ekonomik yapının iyi bir yansımasını ve toplam talep dengesizliğini izlemenin bir başka aracı dış ticarete ilişkin büyüklüklerdir. Tablo 6, dönemi için Suudi Arabistan a ait dış ticaret verilerini göstermektedir. Bilindiği gibi, ihracat ve ithalat toplamı dış ticaret hacmini vermektedir. Dış ticaret hacminin GSYH ya oranı ise o ekonomide üretilen ve tüketilen mal ve hizmetlerin ne ölçüde dış ticarete konu olduğunu, yani ekonomik yapının ne ölçüde dış ticarete a- çık olduğunu göstermektedir. Bu çerçevede Suudi Arabistan ekonomisinin büyük ölçüde açık bir ekonomi olduğu ileri sürülebilir. Ancak toplam ihracatın ortalama olarak %90 nının petrol ve petrol ürünleri ihracatından oluştuğu göz önüne alındığında, bu yargının doğru olmadığı görülmektedir. Dahası, imalat sanayi ihracatının toplam ihracat içerisindeki payının ortalama olarak %10 dan daha az olduğu ve ileri teknoloji ürünü ihracatının payının %1 in altında olduğu dikkate alındığında, Suudi Arabistan ekonomisinin uluslararası nitelikte mal ve hizmet üretme kapasitesine sahip olmadığı iddia edilebilir. Öte yandan Suudi Arabistan ekonomisi oldukça yüksek düzeyde cari işlemler fazlasına sahip ve yabancı sermaye çekebilen bir ekonomidir. Bu sermaye kaynakları çeşitlenmiş, uluslararası nitelikte ve uluslararası piyasalarda rekabet edebilen mallar üreten çeşitlenmiş bir ekonomik yapının yaratılması için kullanılabilir. Tablo 6: Dış Ticarete İlişkin Büyüklükler İhracat (GSYH nın Yüzdesi Olarak) İthalat (GSYH nın Yüzdesi Olarak) Akaryakıt İhracatı (Toplam Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) Yüksek Teknoloji Ürünü İhracatı (Toplam Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) İmalat Sanayi Ürünü İhracatı (Toplam Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) İmalat Sanayi Ürünü İthalatı (Toplam Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) Cari İşlemler Hesabı Dengesi (GSYH nın Yüzdesi Olarak) Yabancı Doğrudan Yatırımlar (GSYH nın Yüzdesi Olarak) Bilindiği gibi, cari işlemler dengesi yurtiçi tasarruf yatırım dengesini yansıtır. Yurtiçi tasarrufların yurtiçi yatırımlarını aşması cari işlemler dengesinin fazla vermesine, tersi ise açık vermesine neden olur. Yüksek kişi başına gelirin kaynaklık ettiği ortalama olarak %50 ye yaklaşan orandaki tasarruf oranları yukarıda sözünü ettiğimiz türden çeşitlenmiş bir ekonomik yapının oluşturulması için gerekli yurtiçi yatırımlara dönüştürülmediği için ülke yüksek oranlı cari işlemler dengesi fazlalarına sahiptir. 79

6 Suudi Arabistan dünyanın en büyük petrol rezervlerine sahip olan ülkesidir. Ancak Suudi Arabistan ın dünya enerji piyasalarındaki yerini doğru değerlendirebilmek için, temel enerji kaynaklarının dünya toplam enerji tüketimi içersindeki paylarını bilmek gerekmektedir. Tablo 7: Ulusal Yatırımlar ve Tasarruflara İlişkin Büyüklükler Gayri Safi Sermaye Oluşumu (GSYH nın Yüzdesi Olarak) Gayri Safi Ulusal Tasarruflar (GSYH nın Yüzdesi Olarak) Suudi Arabistan ın Dünya Enerji Piyasalarındaki Yeri Bilindiği gibi, Suudi Arabistan dünyanın en büyük petrol rezervlerine sahip olan ülkesidir. Ancak Suudi Arabistan ın dünya enerji piyasalarındaki yerini doğru değerlendirebilmek için, temel enerji kaynaklarının dünya toplam enerji tüketimi içersindeki paylarını bilmek gerekmektedir. Tablo 8, 2010 yılında dünya enerji tüketiminde enerji kaynaklarının paylarını yansıtmaktadır. Tablodan da görülebileceği gibi, petrol dünya enerji tüketiminin üçte birini oluşturmaktadır. Dünya enerji ihtiyacının büyük kısmını (%87) ise, petrol, doğal gaz ve kömürden oluşan fosil bazlı kaynaklar oluşturmaktadır. Tablo 8: 2010 Yılı İçin Dünya Enerji Tüketimi İçerisinde Enerji Kaynaklarının Payları (%) Petrol Doğal Gaz Kömür Nükleer Enerji Elektrik Diğer Yenilenebilir Kaynaklar Kaynak: British Petroleum. (2011), Statistical Review of World Energy, Erişim Tarihi: 14 Nisan Petrolün hala dünyadaki en önemli enerji kaynağı oluşu, yüksek petrol rezervlerine sahip olan ve üretimin ve tüketimin önemli bir kısmını gerçekleştiren ülkeleri dünya enerji piyasasının temel aktörleri haline geline getirmektedir. Tablo 9, 2010 yılı sonu itibariyle seçilmiş bazı ülkelerin ve bölgelerin dünya ispatlanmış petrol rezervleri, ü- retimi ve tüketimi içerisindeki payları ve rezerv/ üretim oranlarını vermektedir. Buna göre, Suudi Arabistan yaklaşık olarak dünya petrol rezervlerinin beşte birine sahiptir. İkinci en yüksek rezerve sahip ülke %15,3 ile Venezuela dır. Ortadoğu ülkeleri dünya toplam petrol rezervlerinin yarısından daha çoğuna sahiptir. Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (Organization of the Petroleum Exporting Countries-OPEC) üyesi ülkeler dünya petrol rezervlerinin dörtte üçünden daha çoğuna sahiptir. Bu veriler Suudi Arabistan, Venezuela, Ortadoğu ve OPEC i dünya petrol piyasasının ve dolayısıyla dünya enerji piyasasının önemli en önemli aktörleri kılmaktadır. Rezerv üretim oranı bir ülke petrol rezervlerinin içinde bulunulan yıl kadar üretim yapılması halinde kaç yıl daha süreceğini ölçmektedir. Buna göre, ispatlanmış dünya petrol rezervlerinin ortalama olarak 46 yıl, Ortadoğu petrol rezervlerinin 82 yıl, OPEC petrol rezervlerinin 85 yıl 80

7 ve Suudi Arabistan petrol rezervlerinin ise 72 yıl sürmesi öngörülmektedir. Bu bağlamda da Suudi Arabistan dünya enerji ve petrol piyasasının önemli bir oyuncusudur. Petrol üretiminde en yüksek paya %12,9 ile Rusya, ikinci en yüksek paya ise %12 ile Suudi Arabistan sahiptir. Ortadoğu, toplam üretiminin üçte birini gerçekleştirmektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) petrol rezervlerinin yalnızca %2,2 sine sahip olmasına karşın, petrol üretiminin %8,7 sini gerçekleştirmektedir. Eski Sovyetler Birliği ülkesi olan ülkeler hariç tutulduğunda, Avrupa Birliği (AB) petrol rezervlerinin yalnızca %0,5 ine sahip olup, dünya petrol üretiminin ise %2,2 sini gerçekleştirmektedir. Petrol tüketimi de göz önüne alındığında, dünya petrol piyasasını değerlendirmek daha da kolaylaşmaktadır. ABD dünya petrol tüketiminin beşte birinden fazlasını gerçekleştirmektedir. Bu pay eski Sovyetler Birliği ülkesi olan ülkeler hariç AB için %16,6 dır. Çin in payı ise yaklaşık olarak %11 dir. Yani ABD, AB ve Çin dünya petrol tüketimin yaklaşık yarısını gerçekleştirmektedirler. Bu durum rezerv payı %20, üretim payı %12, ancak tüketim payı yalnızca %3,1 olan Suudi Arabistan ı hem bu ülkeler hem de dünya petrol piyasaları açısından stratejik ö- neme sahip bir ülke kılmaktadır. Tablo 9: 2010 Yılı Sonu İtibariyle Seçilmiş Ülkelerin ve Bölgelerin Dünya İspatlanmış Petrol Rezervleri, Üretimi ve Tüketimi İçerisindeki Payları (%) ve Rezerv/Üretim Oranları Ülkeler ve Bölgeler Rezerv İçersindeki Pay Rezerv/Üretim Oranı Üretim İçerisindeki Pay Amerika Birleşik Devletleri Kanada Meksika Kuzey Amerika Toplamı 5.4% Venezüella 15.3 * Güney ve Orta Amerika Toplamı Kazakistan Rusya Federasyonu Avrupa ve Avrasya Toplamı İran Irak 8.3 * 3.1 * Kuveyt 7.3 * Birleşik Arap Emirlikleri Suudi Arabistan Ortadoğu Toplamı Libya * Nijerya * Afrika Toplamı Çin Asya Pasifik Toplamı Dünya Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü * Eski Sovyetler Birliği Hariç Avrupa Birliği Tüketim İçerisindeki Pay Kaynak: British Petroleum. (2011), Statistical Review of World Energy, Erişim Tarihi: 14 Nisan

8 Öte yandan ekonomisinin büyük ölçüde petrole dayanması Suudi Arabistan ı petrol piyasalarındaki şoklara, özellikle petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara maruz kılmaktadır. Tablo 10, incelediğimiz dönem için dünya petrol fiyatlarının gelişimini yansıtmaktadır. Petrol fiyatları 2008 yılında 2007 yılına göre %34 artarken, takip eden yıl %37 oranında azalmıştır. Bu büyüklükteki bir fiyat dalgalanması Suudi Arabistan da petrol ihraç gelirlerinin ve dolayısıyla GSYH ve kişi başına GSYH nın önemli ölçüde dalgalanmasına neden olmaktadır. Bu durum da Suudi Arabistan ın ekonomisini çeşitlendirmesinin bir zorunluluk olduğuna işaret etmektedir. Tablo 10: Dünya Petrol Fiyatları Yıl $/Varil Kaynak: British Petroleum. (2011), Statistical Review of World Energy, Erişim Tarihi: 14 Nisan Bu alt bölümün başında dünya enerji ihtiyacının %87 sinin petrol, doğal gaz ve kömürden oluşan fosil bazlı kaynaklardan sağlandığını belirttik. Suudi Arabistan dünya petrol piyasalarında sahip olduğu role diğer piyasalarda sahip değildir. British Petroleum (2012) 2 verilerine göre, Rusya Federasyonu doğal gaz piyasasının arz yanında 2010 yılı itibariyle %23,1 rezerv payı ve %18,4 ü- retim payı ile en önemli aktördür. %15.8 ve %13,5 rezerv ve %4,3 ve %3,6 üretim payları ile arz yanında önemli diğer iki ülke İran ve Katar dır. Ortadoğu bir bütün olarak rezervlerin %40,5 ine sahip iken, üretimin %14,4 ünü gerçekleştirmektedir. Talep yanında ise %21,7 tüketim payı ile ABD, %15,5 ile AB, %13 ile Rusya Federasyonu, %4,3 ile İran ve %3,4 ile Çin önemli aktörlerdir. Suudi Arabistan ise %4,3 lük bir rezerv payına, %2,6 lık bir üretim ve tüketim payına sahiptir. Kömür de ise ABD %27,6 ile en yüksek yapaya sahiptir. ABD yi %18,2 rezerv payı ile Rusya Federasyonu, %8,9 ile Avusturalya ve %7 ile Çin izlemektedir. Ortadoğu nun dünya kömür rezervleri içerisindeki payı ise yalnızca %0,1 dir. Kömür üretiminde ve tüketiminde ise %48,3 ile Çin başı çekmektedir. Çin i %14,8 ile ABD izlemektedir. Ortadoğu nun kömür üretimindeki payı %0.05 den az olup, tüketimdeki payı %0,2 dir. Nükleer enerji tüketiminde eski Sovyetler Birliği üyesi ülkeler dışında kalan AB üyeleri %33,1 lik bir paya sahiptir. AB yi %30,7 ile ABD, %15,5 ile Fransa, %10,6 ile Japonya, %6,2 ile Rusya ve %5,1 ile Almanya izlemektedir. Elektrik tüketiminde de Ortadoğu oldukça düşük bir paya (%0,4) sahiptir. Sonuç Arap Baharının Suudi Arabistan ı da içine alarak etkilerini diğer bölge ülkelerinde sürdürme olasılığı; sürecin iyi değerlendirilebilmesi için Suudi Arabistan ekonomik yapısının ve dünya enerji piyasalarındaki yerinin analiz edilmesini gerektirmektedir. Bu çalışma, makroekonomik verilerden yola çıkarak, Suudi Arabistan ekonomisinin çeşitlenmemiş, petrol üretim ve ihracatı temelli bir yapıya sahip olduğu sonucuna varmaktadır. Öte yandan, halen dünya enerji ihtiyacının karşılanmasında kullanılan en önemli kaynak olan petrolün en yüksek rezervine sahip olması ve en büyük petrol üreticisi ülkelerden biri olması hasebi ile Suudi Arabistan, dünya enerji piyasalarının, özellikle dünya petrol piyasasının en önemli aktörlerinden birisidir. O DİPNOTLAR 1 World Bank. (2012), Data, Erişim tarihi: British Petroleum. (2011), Statistical Review of World Energy, Erişim Tarihi: 14 Nisan