HAFTA 2. HEMġĠRELĠK BAKIM YÖNETĠMĠ HOMEOSTAZĠS. HEDEFLER Bu üniteyi çalıģtıktan sonra;

Transkript

1 HOMEOSTAZĠS HEMġĠRELĠK BAKIM YÖNETĠMĠ HEDEFLER Bu üniteyi çalıģtıktan sonra; Homeostazisi tanımlayabilecek, Homeostatik mekanizmalar ve etkilerini bilecek, Homeostazi bozan durumları ve risk faktörlerini anlatabilecek, Homeostazise yönelik hemģirelik giriģimlerini söyleyebileceksiniz. ĠÇĠNDEKĠLER GiriĢ Homeostazis Homeostatik Mekanizmalar Vücudun Kontrol Sistemleri Homeostazi Bozan Durumlar ve Risk Faktörleri Homeostazise Yönelik HemĢirelik GiriĢimleri Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve BaĢvurulabilecek Kaynaklar HAFTA 2

2 HOMEOSTAZĠS 1. GĠRĠġ Ġlk olarak Claude Bernard tarafından açıklanmıģ olan homeostazis iç ortamın dengede/değiģmez tutulması olgusudur. Organizmada iç ortamın sabitliğini sürdürme çabalarının tümü sinir sistemi ve endokrin sistem ile düzenlenir. 2. HOMEOSTAZĠS Organizma hücrelerinin içinde bulunduğu ortam iç ortam, canlının içinde yaģadığı ve kendi dıģında kalan ortamda dıģ ortamdır. Homeostazis sürekli değiģen girdi ve çıktıların olduğu açık bir sistemdir. Homeostazis tüm yaģam olaylarına, girdi ve çıktılara, çeģitli faktörlere rağmen, iç ortamın dengede/değiģmez tutulması olgusudur. BaĢka bir ifadeyle homeostazis insan hayatını tehdit eden durumlara karģı koyma, kendini dengede tutma yeteneği olarak açıklanmaktadır. (1) Homeostazis kavram ilk olarak 1856 da Claude Bernard tarafından açıklanmıģ ve 1926 da Amerikalı Fizyolog Walter B. Cannon tarafından vücudun primer fizyolojik iģlemlerinin organizma içinde devamlı ve düzenli Ģekilde devam etmesi olarak tanımlanmıģtır. Cannon beden ısısı, kan basıncı, kas tonüsü, kan Ģekeri düzeyi ve sıvı elektrolit dengesi gibi organizmada kendini düzenleyen fizyolojik mekanizmaların tümünün homeostazise yönelik olduğunu ifade etmiģtir. (1) Vücut yaklaģık 100 trilyon hücrenin bir sosyal düzen içinde, bazıları organ adını alan farklı iģlevsel yapılar halinde organize olmasından ibarettir. Her iģlevsel yapı iç ortam olarak isimlendirilen ekstrasellüler sıvıdaki homeostatik koģulların korunması için bir görev üstlenir. Ġç ortamdaki normal koģullar korunduğu sürece vücuttaki hücreler yaģamaya ve iģlev görmeye devam ederler. Böylece her bir hücre homeostasisden yarar sağlar ve diğer yandan homeostasisin korunmasına katkıda bulunur. Bu karģılıklı iliģki bir yada birden fazla fonksiyonel sistem üstlendiği iģlevi yerine getiremez duruma gelinceye kadar, bedenin sürekli otomatik iģleyiģini sağlar. Bir hücre grubunun iģleyiģi bozulduğu

3 zaman vücuttaki bütün hücreler etkilenir. ĠĢlev bozukluğunun ağırlığı ölüme yol açarken, daha hafif iģlev bozuklukları hastalıkla sonuçlanır. (2) Organizmada iç ortamın sabitliğini sürdürme çabalarının tümü sinir sistemi ve endokrin sistem ile düzenlenir. Sinir sistemi ve hormonal sistem birlikte çalıģır. Bu sistemler temelde negatif geri bildim ile çalıģır. Elektriksel-sinirsel ve humoral-hormonal yollarla reseptörler tarafından sinyalleri alır ve iletir. Normalden sapmalar sinir ve reseptörler aracılığıyla algılanır, hormonal cevaplarla denge yeniden sağlanıncaya kadar kompansasyon mekanizmaları çalıģır. Organizmada oluģan sinyaller ile metabolizma, oksijen ve karbondioksit, ph, su ve elektrolitler, kan volümü, ısı, büyüme ve üreme gibi iģlevler dengelenir ve düzenlenir.(1,3) Sinyallerin ve cevapların hızlı iletim yolu sinir sistemi, yavaģ iletim yolu ise hormonal sistemdir. Endokrin sistem beynin vejetatif merkezleri ve otonom sinir sistemi ile birlikte beslenme, metabolizma, büyüme, bedensel ve ruhsal geliģmenin düzenlenmesi ve iç ortamın sabit tutulmasını sağlar. (1) 3. HOMEOSTATĠK MEKANĠZMALAR 3.1. HücredıĢı (ekstrasellüler) Sıvı TaĢıma Sistemi-DolaĢım Sistemi; Hücre dıģı sıvı vücut boyunca iki aģamada taģınır. Birinci aģama; kanın dolaģım sisteminde hareket etmesidir. Ġkinci aģama sıvının kılcal damarlarla hücreler arasında dolaģmasıdır. DolaĢım sistemi iç ortam sıvısını damarlara kan pompalayarak sürekli olarak karıģtırır. Kan kılcal damarlardan geçerken sıvı bölümü hücrelerarası sıvıyla büyük oranda ve hücrelerarası sıvıyla kan arasında maddelerin sürekli değiģ tokuģ edilmesi sağlanır. (2,4) DolaĢım sitemi değiģen tüm koģullarda organizmanın gereksinimi olan kanı otoregülasyon ile sağlamaya çalıģır. Örneğin hücre düzeyinde metabolik artıklar attığında otoregülasyon ile kan akımı arttırılır ve bölge artık maddelerden temizlenir. Bu mekanizma kalp çalıģmasının ve damar çapının değiģtirilmesi ile düzenlenir. (1) 3.2. Böbrekler; Beden ihtiyacına göre maddeleri seçerek, artık ürünleri atarak, H iyonu dengesini düzenleyerek, kan ve hücre dıģı sıvının bileģimini düzenleyerek, Na miktarını

4 düzenleyerek, idrar hacmini ve konsantarasyonunu düzenleyerek homeostazisin korunmasına yardım eder.(1,2,4) 3.3. Solunum Sistemi; Hücre dıģı sıvıya oksijen sağlamakla kalmaz hücreler tarafından oluģturulan karbondioksiti kandan alvollere ve sonra da dıģ ortama atarak uzaklaģtırır. (1,2) 3.4. Sinir Sistemi; Kasları yönetir, böylece hareket etmeyi sağlar. Ġç organ iģlevlerini kontrol eder, iç ve dıģ çevrenin hissedilmesini sağlar. Zekayı oluģturarak hayatta kalabilmek için uygun koģulları oluģturabilmeyi sağlar. (1,2,4) 3.5. Endokrin Bezler; Büyüme, metabolik hız gibi bir çok hücre iģlevini ve üremeyle ilgili bir çok özel aktiviteyi denetleyen hormonlar salgılar. Endokrin hormonlar dolaģım sistemi içinde sinir sistemi dahil vücudun bütün hücrelerine taģınır reseptörlere bağlanarak bir çok reaksiyonu baģlatır. Bazı endokrin hormonlar vücudun bütün hücrelerini etkiler. Örneğin büyüme hormonu vücudun bir çok bölümünde büyümeyi sağlar, tiroksin hemen hemen tüm vücut hücrelerinde kimyasal reaksiyonların hızını artırır. (1,2,4) 3.6. Sindirim Sistemi; Kandaki karbonhidrat, yağ asitleri ve aminoasitler Ģekline dönüģen besinler vücudun enerji gereksinimini büyümesi ve yenilenmesi için kullanılmak üzere ekstrasellüler sıvıya absorbe olur. Sindirim sisteminden emilen maddelerin tümü hücreler tarafından kullanılabilecek durumda olamayabilir, karaciğer bu maddelerin, bileģimini değiģtirerek hücre tarafından kullanılabilir hale getirir. ParçalanmıĢ/yapısı değiģmiģ bu besin maddeleri enerji için ya hemen kullanılır yada daha sonra kullanılmak üzere bazı dokularda depolanır. Ayrıca karaciğer ve pankreas birlikte çalıģarak glikoz konsantrasyonunu düzenler. (1) 3.7. BağıĢıklık Sistemi; Vücudun her gün karģılaģtığı bakteri, virüslere karģı savunma sağlayarak bir düzenleme sistemi iģlevi görür. (2,4) 3.8. Deri; Vücudu su kaybından, yaralanmalardan ve dıģ ortamdaki istilacılardan korur. Vücut ısısını korur. (2,4)

5 3.9. Üreme Sistemi; Yeni canlıların oluģumunu sağlar. Yeni bir bedende trilyonlarca yeni hücre iyi düzenlenen bir iç ortamda varolabilir. Bu yönüyle üreme sistemi homeostatik bir mekanizma sayılabilir. (2,4) Ġskelet-Kas Sistemi; Vücudun olumsuz koģullardan korunması ve gereksinimlerin karģılanması için doğru zamanda, doğru Ģekilde ve doğru yolla hareketi sağlar.(1) 4. VÜCUDUN KONTROL SĠSTEMLERĠ Ġnsan bedeni homeostazis için gerekli binlerce kontrol sistemine sahiptir. Bütün hücrelerde bulunan genetik kontrol sistemi hücre içi sistemler kadar hücre dıģı iģlevleri de kontrol eder. Diğer kontrol sistemleri organlar arasındaki etkileģimi düzenlemek üzere organların içinde yada tüm vücutta iģ görürler. (2,4) 4.1. Ekstrasellüler Sıvıda Oksijen ve Karbondioksit Konsantrasyonlarının Kontrolü; Oksijen hücredeki kimyasal reaksiyonlar için gereken en önemli maddelerden biri olduğu için ekstrasellüler sıvının oksijen konsantrasyonunu kesin ve sabit sınırlar içinde tutan özel bir kontrol mekanizması bulunmaktadır. Kan akciğerlerden geçerken hemoglobin oksijene bağlanır. Daha sonra kan doku kapillerinden geçerken eğer bu bölgede zaten yüksek düzeyde oksijen varsa hemoglobin oksijene yüksek affinite gösterdiği için doku sıvısına geçmez. Eğer oksijen konsantrasyonu çok düģükse oksijen gerekli konsantrasyonu sağlamak üzere hemoglobinden ayrılarak dokuya geçer. Bu düzenlemeye hemoglobinin oksijen-tamponlayıcı işlevi denir. Kan karbondioksit konsantrasyonu artıģı solunum merkezini uyarır ve bireyin derin ve hızlı solunum yapmasına neden olur. Böylece karbondioksitin solunumla atılması artar, karbondioksitin kan ve ekstraselüler sıvıdan uzaklaģtırılması sağlanır. Bu olay konsantrasyon normale dönünceye kadar devam eder. (1,2,4) 4.2. Arteryel Basıncın Düzenlenmesi; Arteryel basınç arttığı zaman baroreseptörler beyin medullasına biz dizi impuls gönderir. Bu bölgeye gelen uyarılar vazomotor merkezi inbibe eder, sempatik sinirler aracılığıyla kalbe ve kan damarlarına giden uyarıların sayısı azalır. Bu impulsların

6 azalması kalbin pompa aktivitesini azaltır ve kanın periferik damarlardan akıģını kolaylaģtırır. Bu iki etken birlikte arteryel kan basıncının normale dönmesini sağlar. (2,4) 5. HOMEOSTAZĠ BOZAN DURUMLAR VE RĠSK FAKTÖRLERĠ Hastalıklara neden olan tüm faktörler homeostazisi bozan durumlar ve aynı zamanda risk faktörleridir. - Bakteri, virüs ve mantar enfeksiyonları - Malnütrisyon - YaĢ - YaĢam Ģekli - Stres - Psikolojik faktörler - Depresyon - Alkol-sigara - Ġlaç bağımlılığı (1) 6. HOMEOSTAZĠSE YÖNELĠK HEMġĠRELĠK GĠRĠġĠMLERĠ HemĢirenin yaptığı tüm bakım uygulamalarının temel amacı; organizmanın iç ve dıģ ortamı arasındaki dengesini korumak ve hastalık durumunda bozulan dengenin kurulmasını ve devamını sağlamak için organizmayı desteklemektir. (1,3) HemĢirenin; - Organizmanın dengesini bozan risk faktörlerini bilerek bunların kontrol altına alınması için sağlık eğitimi, - Denge bozulduğunda, organizmayı yeniden denge durumuna getirmede gereken tıbbi ve bakım müdahalelerinin uygulanması - Denge bozulduğunda organizmaya zarar verecek komplikasyonların geliģmesinin önlenmesine yönelik bakım uygulamalarının yapılması - Bireyin bozulan denge durumuna uyum sürecinde desteklenmesi - Dengenin kurulduktan sonra yeniden bozulmaması için birey ve aile eğitimlerinin yapılması sorumlulukları bulunmaktadır. (1)

7 ÖZET Vücut yaklaşık 100 trilyon hücrenin bir sosyal düzen içinde, bazıları organ adını alan farklı işlevsel yapılar halinde organize olmasından ibarettir. Tüm bu yapılar homeostatik koşulların korunması için bir görev üstlenir. Organizmada iç ortamın sabitliğini sürdürmek için tüm sistemler karşılıklı bir ilişki içindedir. Bir hücre grubunun işleyişi bozulduğu zaman vücuttaki bütün hücreler etkilenir. İşlev bozukluğunun ağırlığı ölüme yol açarken, daha hafif işlev bozuklukları hastalıkla sonuçlanır. DEĞERLENDĠRME SORULARI 1- AĢağıdakilerden hangisi homeostazi bozan durumlardandır? a) Bakteri, virüs ve mantar enfeksiyonları b) Malnütrisyon c) Depresyon d) Alkol-sigara e) Hepsi 2- AĢağıdakilerden hangisi homeostazise yönelik hemģirelik giriģimlerindendir? a) Sağlık eğitimi b) Gereken tıbbi ve bakım müdahalelerinin uygulanması c) Komplikasyonların geliģmesinin önlenmesine yönelik bakım uygulamalarının yapılması d) Bireyin bozulan denge durumuna uyum sürecinde desteklenmesi e) Hepsi

8 3- AĢağıdakilerden hangisi böbreklerin homeostazisin korunmasına yönelik görevlerindendir? a) Sodyum miktarını düzenlemek b) Artık ürünleri atmak c) H iyonu dengesini düzenlemek d) Kan ve hücre dıģı sıvının bileģimini düzenlemek e) Hepsi CEVAP ANAHTARI 1. E 2. E 3. E YARARLANILAN KAYNAKLAR 2005 Akdemir N, Birol L. Ġç Hastalıkları ve HemĢirelik Bakımı. Sistem ofset, Ankara Eylül Guyton A, Hall J. Textbook of medical physiology. Çeviren: ÇavuĢoğlu H. Tıbbi Fizyoloji. Tavaslı matbaacılık, Kasım 2001 Birol L, Akdemir N, Bedük T. Ġç hastalıkları hemģireliği. 4. Baskı Eylül 1993 Guyton A, Hall J. Çeviren: Aydın ÇavuĢoğlu Z. Tıbbi fizyoloji cep kitabı. Nobel tıp kitabevleri 2003