ÇEVRE VE SAYI TAY. Dr. Mehmet Efendi Sayı tay Uzman Denetçisi

Transkript

1 ÇEVRE VE SAYI TAY Dr. Mehmet Efendi Sayı tay Uzman Denetçisi Ankara-2005

2 2

3 ÇEVRE VE SAYI TAY Dr. Mehmet Efendi Sayı tay Uzman Denetçisi Ankara

4 Ç NDEK LER Ç NDEK LER 4 KISALTMALAR 6 G R 8 I. BÖLÜM ÇEVRE ÇEVRE SORUNSALI Çevre Tanımı: Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkı ı: Çevre Sorunlarının Özellikleri: Çevre Sorunlarının Sorumluları: Ba lıca Cevre De erleri ve Çevre Sorunları: Hava ve Hava Kirlili i: Su ve Su Kirlili i: Toprak ve Toprak Kirlili i: Gürültü Kirlili i: Radyasyon: Katı Atıklar: Flora Fauna: Biyolojik Çe itlilik: Çölle meyle Mücadele: Kıyı ve Deniz Kirli i: Kültürel Çevre: ÇEVREN N HUKUK YOLUYLA KORUNMASI Çevre Hukukunun Do u u: Çevre Hukukunun Geli imi: Sürdürülebilir Kalkınma: Çevre Hukukunun Temel lkeleri: Önleme lkesi: birli i ve E güdüm lkesi: Entegrasyon lkesi: Kirleten Öder lkesi: TÜRK YE DE ÇEVRE POL T KALARI VE ÖRGÜTLENMES Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP): Kalkınma Planlarında Çevre: Çevre Yönetimi (Çevre Örgütlenmesi): ÇEVREY KORUMADA K ÖNEML ARAÇ (ÇED VE DENET M) Çevresel Etki De erlendirmesi (ÇED): Çevre Denetimi: Türkiye de Çevre Yönetimince Uygulanan Çevre Denetimi: Çevre Denetiminin Ba lıca Hukuki Dayanakları: Çevre Denetiminin Etkinli i: 85 II. BÖLÜM SAYI TAY SAYI TAY LARIN DO U U SAYI TAY IN KURULU U VE ZAMAN Ç NDEK GEL M 95 4

5 Osmanlı Döneminde: Cumhuriyet Döneminde: Sayı tay'ın Vizyon ve Misyonu: Sayı tay ın Konumu: Yapı ve Kurulu : SAYI TAY IN BA IMSIZLI I Görevlilerin Ba ımsızlı ı: Mali Ba ımsızlık: SAYI TAY IN YETK LER Denetimin Yürütülmesi: Sayı tay da Denetimin Yürütülmesi: Denetim Sonuçlarının Uygulanması: GÖREV VE YETK ALANI lkeler: Denetlenecek Kurulu ların Niteli i: Sayı tay'ın Görev ve Yetki Alanı: DENET M TEKN KLER : Denetim Türleri: Performans Denetimi: 137 III. BÖLÜM SAYI TAY IN ÇEVREYE L K N LEVLER ULUSLARARASI SAYI TAY LAR B RL KLER N N ÇEVREYE BAKI I VE FAAL YETLER Sayı tayların Çevreye Bakı ı: Çevre Denetiminin Kısa Tarihçesi: INTOSAI Çevre Denetimi Tavsiye Kararları: (Kahire Bildirisinde yer alan) INTOSAI ye Göre Çevre Denetiminde Sayı tayların Rol ve Sorumlulukları: Sayı tayların Çevre Denetimi Konusunda Kullanabilecekleri Metot ve Teknikler: Sayı tayların Çevre Denetimi Konusunda Genel Durumu: Çevre Denetiminde birli i: WGEA nın Toplantıları: WGEA nın E itim Çalı maları: EUROSAI nin Çalı maları: ASOSAI nin Çalı maları: Di er Ülke Sayı tay larının Çevre Denetim Örnekleri: SON GEL MELER N SAYI TAY A MUHTEMEL ETK LER Avrupa Birli i ne Adaylık Sürecinin Sayı tay a Etkileri: Son Yasal Düzenlemelerin Sayı tay ca Yapılacak Çevre Denetimine Muhtemel Etkileri: Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu (KMYKK): Sayı tay Kanunu: Kamu Yönetiminin Temel lkeleri ve Yeniden Yapılandırması Hakkında Kanun: SAYI TAY CA ÇEVRE DENET M ALANINDA YAPILANLAR Mali Denetim Olarak Yapılanlar: Performans Denetimi Olarak Yapılanlar: SAYI TAY CA YAPILACAK ÇEVRE DENET M NE L K N SWOT ANAL Z 217 SONUÇ: 221 ÖZET: I 5

6 EKLER: EK:1 Çevre Denetimi ile lgili Kanunlar: EK:2 Çevre Denetimi ile lgili Uluslararası Sözle me ve Protokoller: EK:3 Çevre Denetimi ile lgili Tüzükler: EK:4 Çevre Denetimi ile lgili Yönetmelikler: EK:5 Çevre Konulu Sayı tay Performans Denetim Raporlarının Basındaki Yankıları: KAYNAKÇA: IV IV IV V VI VII XX KISALTMALAR ABD: Amerika Birle ik Devletleri AFROSAI: Afrika Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı ARABOSAI: Arap Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı ASOSAI: Asya Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı BM: Birle mi Milletler ÇED: Çevresel Etki De erlendirmesi DPT: Devlet Planlama Te kilatı EUROSAI: Avrupa Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı INTOSAI: (International Organisation of Supreme Audit Institutions) Yüksek Denetim Kurumları (Sayı taylar) Uluslararası Te kilatı KHK: Kanun Hükmünde Kararname K T: Kamu ktisadi Te ebbüsleri KKÇ: Kıyı Kenar Çizgisi KMYKK: Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu MARPOL: Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesi Hakkında U- luslararası Sözle me. NAO: (National Audit Office) ngiliz Sayı tayı NEPA: (National Environmental Policy Act ) ABD Çevre Kanunu NGO: (Non Govermental Organizations) Hükümet Dı ı Kurulu lar OECD: ktisadi birli i ve Kalkınma Te kilatı 6

7 OLECEFS: Pasifik Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı ÖÇKK: Özel Çevre Koruma Kurumu S T: Tespiti yapılmı korunması gereken do al ve kültürel varlıklar. SPASAI: Latin Amerika Ülkeleri Yüksek Denetim Kurumları Uluslararası Te kilatı STK: Sivil Toplum Kurulu ları STÖ: Sivil Toplum Örgütleri SWOT: (Strengthen, Weakness, Opportunities, Threaten) Bir konuya ili kin fırsatlar, tehditler ile güçlü ve zayıf yönlerin birlikte de erlendirildi i analiz tekni i. TAU: Bayındırlık ve skan Bakanlı ı Teknik Ara tırma ve Uygulama Genel Müdürlü ü TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi UÇEP: Türkiye Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı UNDP: Birle mi Milletler Kalkınma Programı UNEP: Birle mi Milletler Çevre Programı VET: Verimlilik, Etkinlik ve Tutumluluk (Performans denetimine Türkiye de verilen isimlerden biri.) VGM: Vakıflar Genel Müdürlü ü WGEA: (Working Group on Environmental Auditing) INTOSAI Çevre Denetimi Çalı ma Grubu WHO: Dünya Sa lık Örgütü YDK: Yüksek Denetim Kurumları (sayı taylar için kullanılan isimlerden biri.) 7

8 G R Sayı taylar bütçe uygulamalarının denetimini parlamento adına yapmak üzere kurulmu organlardır. Zaman içinde Sayı tayların tüm kamu fonlarını denetlemelerinin yanında, parlamento adına denetim yapan örgütler olarak parlamentoyu ilgilendiren her konuda denetim ve ara tırmalar yapmak ve sonuçlarını parlamento ve kamuoyuna bildirmekle görevli oldukları anlayı ı yaygınla mı tır. Bu anlayı çerçevesinde tüm insanlı ın ortak de erleri olan çevre de erlerinin korunması konusunda da ça da ülkelerde Sayı tayların üzerine önemli görevlerin dü tü ü kabul edilmektedir. Sayı tayların çevre konusunda yapacakları denetimlerin, çevrenin korunmasına ve geli tirilmesine önemli katkılarının olaca ı savunulmaktadır. Denetim sonuçlarının kamuoyuna açıklanmasının çevre bilincinin ve katılımın geli imine, parlamentoya bildirilmesinin de çevre konusunda yapılacak yasal düzenlemelerin daha sa lıklı olu masına katkıda bulunaca ı varsayılmaktadır. Ayrıca bu denetimler sonucunda hazırlanacak raporlardaki bulgu ve tavsiyelerin çevrenin yönetiminden sorumlu idari birimlere de ı ık tutaca ı ve yön verece i kabul edilmektedir. Türkiye de çevre konusunda çok de i ik ara tırma ve incelemeler yapılmı olmasına kar ılık, TBMM adına denetim yapmakla görevli, Anayasal yüksek denetim kurulu u olan Sayı tay ın yapaca ı denetimlerle çevrenin korunmasına önemli katkılarının olabilece ine dair bir ara tırma bulunmamaktadır. Bu çalı ma ile; ülkemizde daha önce üzerinde dü ünülmeyen Çevre ve Sayı tay ili kisinin teorik ve uygulama düzeyinde ilk defa ele alınması amaçlanmaktadır. Bu haliyle tezin kamu yönetimine kuramsal yakla ıma ve uygulamaya dönük önemli katkılarının olaca ı dü- ünülmektedir. Çalı ma içinde, di er ülkelerin parlamento adına denetim yapan yüksek denetim kurulu ları için ülke adı ile birlikte Sayı tayı kelimesi kullanılmı olup, 8

9 bunların olu turdu u uluslar arası üst birlikler için de Sayı taylar birlikleri adı kullanılmı tır. Tezin Amacı: Sayı tay ın Anayasal ve yasal görevlerinin arasında çevre konusunda da denetimler yapmamın ve denetim sonuçlarını kamuoyu ve TBMM ne bildirmenin de bulundu- unun ortaya konulmasıdır, ayrıca Sayı tay ın çevre konusunda yapaca ı denetimlere ili kin ilkelerin ve uygulamaların neler olması gerekti i de irdelenecektir. Kavramsal Çerçeve: Çevre kavramının do u u ve zaman içinde geli iminin özetlenmesi. Sayı tayların do u u ve zaman içinde de i en rollerinin irdelenmesi. Çevre Hukukunun olu um ve geli iminin irdelenmesi. Çevre Hukuku içinde geli en Çevre Denetimi kavram ve uygulamalarının incelenmesi. Çevre ve Sayı tay kavramlarının birlikte dü ünülmesinin dü ünsel ve yasal çerçevesinin ortaya konulması. Bu kapsamda Sayı tay ın yapaca ı çevre denetiminin dayanak ve kapsamının tartı ılması. Sayı tay ca yapılacak çevre denetimlerinin üstünlük (Anayasal ve yasal yetki sorununun bulunmaması, köklü denetim geçmi i, yürütmenin dı ında ba ımsız ve parlamento adına denetim yapmanın avantajları, yabancı Sayı tayların uygulamaları v.b.) ve zorluklarının (Denetçilerin geli en çevre ve çevre hukuku konularındaki bilgi ve deneyim eksiklikleri, çevre konusunda eylemleri bulunan kurum ve kurulu lar ile TBMM nin bu tür denetime hazır olmamaları, çevre e itim, bilinç ve kültürünün geli memi olması v.b.) ortaya konması. Uluslararası Sayı taylar Birli inin (INTOSAI) ve Bölgesel Sayı taylar Birliklerinin (EUROSAI. ASOSAI gibi) kurulu ların, üye Sayı taylara önerdikleri çevre denetimi konusundaki ilke, standart ve uygulamaların incelenmesi. Çevre denetimi konusunda etkin çalı malar yapan yabancı Sayı tayların çalı malarının ince- 9

10 lenmesi ile ortaya konan bu çerçeve içinde Sayı tay ın durumunun tartı ılması. Kirlilikle mücadele ve çevre koruması konusunda Sayı tay ın klasik denetim veya performans denetimi teknikleriyle yapabilece i katkıların çerçevesinin ortaya konması. Sayı tay ın yapaca ı çevre denetimleri sonucunda ortaya konacak denetim sonuçlarının Sayı tay içinde ve TBMM de tabi olaca ı prosedür ve yaptırımların incelenmesi. performans denetimi tekni i ile yapılacak çevre denetim sonuçlarının kamuoyu ve TBMM ne sunulmasından beklenen yararların tartı ılması. Varsayımlar: -Tezin temel varsayımı Sayı tay ın görevleri arasında çevre denetimi yapmak da vardır. (Çevre; en dar anlamıyla çevre kirlili i ve bununla mücadele olarak ele alınsa bile bu mücadelenin kamu gücü olmadan ve önemli mali kaynaklar harcanmadan yapılamayaca ı. Sayı tay ların da zaman içinde rollerinin de i medi i sadece mali kaynakların yasalara uygun harcanıp harcanmadı ını denetleyen kurumlar oldukları kabul edilse bile pahalı bir konu olan çevre kirlili i ile mücadele konusunda denetim yapmalarının gerekti i.) -Çevre Hukukunun Sayı tay ca yapılacak çevre denetimleriyle hayata daha etkin olarak geçebilece i, -Sayı tay ca yapılacak çevre denetim sonuçlarının kamuoyunun gereksinim duydu u do ru ve tarafsız bilgiyi sa layaca ı ve bu ekilde kamuoyunun çevre bilincinin sa lıklı geli imine katkıda bulunaca ı, -Çevre konusunda eylemleri bulunan kurumların çevreye ili kin hizmetlerinin do rudan özendirilece i, yönlendirilece i, kalitesinin artaca ı, sürdürülebilir geli meler sa lanaca ı, hesap verme sorumlulu unun ve effaflı ın geli ece i, 10

11 -Denetlenen kurumlar için çevre konusunda maliyet etkinli i bulunan önerilerin geli tirilebilece i, -Pahalı bir konu olan çevre koruması konusunda olumlu parasal etkiler yaratılaca ı, -TBMM nin çevre konusunda yapaca ı yasal düzenlemelerin ve bütçe tahsislerinin daha sa lıklı, dengeli ve etkili olu aca ı, -Çevreye ili kin eylemleri bulunan özel ki i veya kurumların eylemlerinin de çevreyi koruyacak ve bozmayacak ekilde olu masına dolaylı katkılarının olaca ı,. -Çevre denetimi yapacak Sayı tay Denetçilerinin bu denetimi yapmak için yasal yetki sorunlarının bulunmadı ı ancak bu konuda ciddi e itim almaları gerekti i, -Çevre denetiminin klasik hukuka uygunluk (düzenlilik) denetimi yöntemiyle yapılabilece i gibi asıl etkin denetimin performans denetimi tekni iyle sa lanaca ı, -Performans denetimi tekni iyle yapılacak çevre denetimi sonuçlarına ili kin raporların Sayı tay içinde ve TBMM de tabi olaca ı prosedür ve yaptırımların açıkça belli olmadı ı, -Çevre konusunda eylemleri bulunan kurumların ve denetim sonuçlarını de erlendirecek kurumlar olan Sayı tay ve TBMM nin bu denetime henüz hazır olmadıkları, -AB ne katılım sürecinde ülkesel yol haritamızı çizen ulusal program kapsamında AB müktesebatı ile Türk mevzuatının uyumla tırılması kapsamında Sayı tay ca yapılacak çevre denetiminin bu yöndeki çalı malara dolaylı katkı sa layabilece i, Varsayılmaktadır. Kapsam ve Sınırlılıklar: Çevre ile ilgili olarak; çevre fikrinin do u u, kapsamı ve zaman içindeki geli imi, çevre kirlili i ve çevre sorunları, çevre hukuku ve hukuki düzenleme konuları ana hatlarıyla belirtilmi tir. çevre konusunda ülkemizdeki geli meler ve uygulamalar 11

12 genel olarak kamu yönetimi (merkezi ve yerel yönetimler dahil) çerçevesinde ele alınmı özel sektör ve sivil toplum kurulu larının faaliyetlerine girilmemi tir. Çevre denetimi konusunda Sayı tay dı ındaki denetim birimlerince yapılan denetimler ana hatlarıyla incelenmi tir. Sayı tay konusunda; Sayı tayların do u u ve zaman içindeki rollerinin de i imi, kamu yönetimi ve Sayı tay denetimini etkileyen, özellikle son zamanlardaki hukuki düzenlemeler ana hatlarıyla incelenmi tir. Sayı tay ın kurulu ve i leyi i ile örgüt yapısı ve denetim alan, yöntem ve teknikleri ile uygulamaları genel hatlarıyla incelendikten sonra, performans denetimi tekni inin do u u, dayandı ı felsefe, hukuki temelleri, kavramın kapsamı, de i ik ülkelerde bu denetime verilen farklı isim ve i levler, Türkiye de ya anan uygulamalar ve denetim sonuçları ayrıntılı olarak irdelenmi tir. Son olarak da Sayı tay ca yapılan ve yapılabilecek çevre denetiminin kapsam, yöntem ve uygulamaları ile üstünlük ve zayıflıkları SWOT analizi tekni i ile ortaya konulmaya çalı ılmı tır. Veri Toplama Tekni i: Tez, literatür ve kaynak taraması yöntemiyle olu turulmu tur. Sayı tay, TBMM ve di er kamu kurum ve kurulu ları ile sivil toplum kurulu larına ait kütüphanelerde bulunan konumuza ili kin Türkçe ve ngilizce eserler, yabancı ülke uygulamaları için de daha çok Internet aracılı ıyla elde edilecek kaynaklar taranmı tır. Konumuza ili kin yayınlanmı veya yayınlanmamı gizlili i bulunmayan rapor ve yazı malar da taranmı tır. Sayı tay ın çevre denetimine ili kin üretti i.raporlar incelenmi tir. 12

13 I. BÖLÜM ÇEVRE ÇEVRE SORUNSALI Çevre, canlıların içinde bulundu u ve tüm ya amsal faaliyetlerini sürdürdü ü ortam ya da ko ullardır. nsano lunun yeryüzünde son birkaç milyon yılda ya adı ı göz önünde bulunduruldu unda, neden çevre sorunlarının son yıllarda ciddi olarak ya amı tehdit etti i sorulabilir. Özellikle, endüstri devrimine kadar insanın do aya olan sınırlı etkisi sonraki yıllarda ön plana çıkmı ve ya amı tehdit eder hale gelmi tir. Endüstri devrimi ile birlikte insano lu, makineleri de kullanmak suretiyle do ayı etkileme konusundaki rolünü arttırmı, bu sayede daha geni do al alanlar insanın kullanımına sunulmu tur. Ya ama standartlarının giderek yükselmesi ve dünya nüfusundaki hızlı artı do al kaynaklar üzerindeki baskıyı arttırmı tır. Artan nüfusun doyurulması, giydirilmesi ve barındırılabilmesi kaynak kullanımını hızlandırarak beraberinde ciddi çevre sorunlarını getirmi tir. Ya amı tehdit eden bu durumu çarpıcı bir ekilde vurgulayan ilk çalı ma Roma Kulübünce hazırlattırılan ve Büyümenin Sınırları 1 adını ta ıyan rapordur. Rapor, karanlık bir tablo çizerek, do al kaynakların nüfus artı ına yetmeyece ini söylemekte ve çevreyi korumak ve geli tirmek için geli me hızının durdurulması gerekti ini belirtmekteydi. Sıfır Büyüme denilen bu yakla ım birçok ele tiri aldı. Raporu, kimi az geli mi ülkeler kendileri için bir tuzak gözüyle ele tirdiler, kimi geli mi ülkeler de geri kalmı ülkelerin akçalı yardımlarla desteklenmesini istediler. Raporun 1 Rapor Massachussets Institute of Technology (MIT) tarafından hazırlanmı tır. 13

14 abartılı ve karamsar yapısının, kamuoyunun ilgisini çevre sorunlarına çekmek, güncel tartı ma konusu yapmak bakımından yararlı oldu u da savunulmu tur. 2 Büyümenin Sınırları adlı çalı ma ve onu ele tiren yazılar dünya kamuoyunda önemli yankı uyandırmı tır Çevre Tanımı: Çevre kavramı ilk bakı ta ne kadar açık ve kolay anla ılabilir görünmekte ise de kavram incelendikçe, ilgi alanı belirlenmeye çalı ıldıkça, kavramın o denli karma ık ve sınırlarının çizilmesinin güç oldu u ortaya çıkmaktadır. Genel bir tanımla çevre: nsan faaliyetleri ve canlı varlıklar üzerinde hemen ya da süre içinde dolaylı yada dolaysız bir etkide bulunabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin belirli bir zamandaki toplamıdır. 3 Çevre; bir bilim dalı, yeni bir hak, moda bir dü ünce, bir efsane, do a sevgisi, hippilerden kalma kar ıcı bir akım, uygarlı ı ve teknolojiyi yadsıyarak ilkelli e dönü, çevresel yıkım korkusu ile yo rulmu yeni bir yıldırı konusu, zengin ülkeler için lüks bir u ra, büyümeyle çeli kili bir ütopya, geli mekte olan ülkeler için bir tuzak, do al kaynakların tüketildi inin duyurulması, iktisatçıların ve filozofların büyümenin sınırları üzerine bir uyarı çı lı ı, kirlilik kar ıtı ürünlerin yer aldı ı yeni bir piyasa olarak algılanmaktadır. Çevre bütün bu kavramları içerir. 4 Çevre; insanı etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik tüm sistemleri kapsamaktadır. Çevre genel anlamda fiziksel çevre ve toplumsal çevre olarak ele alınabilir. 2 Ru en KELE, Can HAMAMCI, Çevrebilim mge Yayınevi Ankara-1993 s ibid s ibid s. 18, 19 14

15 Fiziki çevre içinde ya anılan fiziksel ortam, toplumsal çevre ise insanın ekonomik, toplumsal ve siyasal sistem ili kileridir. Fiziksel çevre do al ve yapay çevre olarak iki gruba ayrılır. Do al çevre insanın olu umuna katkıda bulunmadı ı çevredir. Yapay çevre ise insanın bilgi ve kültür birikimine dayanarak do al çevreden aldı ı kaynaklarla yarattı ı çevredir. Sözlüklerde Çevreci, çevrecili in ilkelerine inanan ve bunları geli tirmeye çalı an kimse olarak tanımlanmaktadır. Çevrecilik ise çevreye duyulan ilgiden kaynaklanan ve bu ilgiyi açıklayan ideolojiler ve uygulamalar olarak tarif edilmektedir Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkı ı: Çevre sorunları birden bire ortaya çıkmamı, zaman içinde birikerek varlı ını duyurmu tur. Çevrenin kirlenmesi yada bozulması, çevreyi olu turan ö elerin bu süreç içinde giderek niteli inin de i mesi, de erinin yitmesidir. nsan faaliyetleri sonucunda çevreye verilen zararlar, do anın kendini yenileyebilme yetene i sayesinde ba langıçta fark edilmemi, hatta çevrenin zamanla bu kirlili i yok edece i kanısı yaygınla mı tır. Ancak zaman içinde, sanılanın tersine, çevreye bırakılan kirlili in nicel ve nitel olarak artması, çevrenin kendini yenileyebilme yetene inin çok üstüne çıkmı, çevre hızla bozulmaya ba lamı tır. Hava, su, toprak kirlenmesiyle ba layıp, bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının yok olmasına kadar uzanan çevre sorunları, en azından sorunlarla kar ıla anlarda belli bir gelecek kaygısı uyandırmı tır. 6 5 ibid s ibid s. 18, 19 15

16 Eskiden insanlar ya iklime uyum sa lar, ya da göç ederlerdi. Ama imdilerde insanlar iklimi etkilemeye ba ladılar. E er yeryüzünü battaniye gibi saran sera gazlarının etkisi olmasaydı, dünyamız u anda 30 C derece daha so uk olurdu. Sera gazları belli bir miktarda yararlı, ama denge bozulup, söz konusu gazlar belli bir seviyeyi a tıkları zaman küresel ısınmaya neden oluyorlar. Batı ülkelerinde gerek çevreci hareketin do u u gerek çevre sorunlarının algılanı ı bakımından 1970 odak yılı olu turmasına kar ın ülkemiz söz konusu oldu- unda bu ba lamda on yıllık bir gecikme oldu u söylenebilir. Ülkemizin özellikle 1960 sonrası kalkınma çabalarıyla hızlı bir sanayile me sürecine girmesi çevre sorunlarını gündeme getirmi tir. Artan çevre sorunları ilk kez 1973 yılında yürürlü e giren III. Be Yıllık Kalkınma Planında dile getirilmi ve bu planda çe itli önermeler yapılmı tır. Ancak sorunların hızlı artı ı devam etmi ve alınan tedbirler çözüm getirmemi tir. Hızlı kentle me, göç, gecekondu, altyapı ve sosyal servislerin yetersizli- i özellikle kentler için en önemli gündem maddesi haline gelmi tir. Toplumun Çevre Bilinci son yılda oldukça hızlı bir yükselme seyri i- çindedir. Kentliler, gelir ve ö renim düzeyi yüksek olanlar, köylülere ve di er kesimlere oranla daha çok duyarlılı a sahiptirler de kurulan ve 24 ülkede örgütlenen Ye il Barı (Gren Peace) örgütünün 1990 yılı ba larında 4 milyon üyesi, 800 çalı anı ve yıllık 32 milyon dolar bütçesi bulunmaktaydı. Bu örgütün hiçbir siyasal parti ile ili kisi olmaksızın yürüttü ü çok sayıda proje ve eylemleri bulunmaktadır Ru en KELE, Can HAMAMCI a. g. e. s ibid s

17 Çevre Sorunlarının Özellikleri: Çevre sorunlarını birbirlerinden soyutlamak ve tek ba larına ele alıp de erlendirmek mümkün de ildir. Toprak-su-hava kirlili i birbirinden ba ımsız sorunlar olarak görülemez. Çevre sorunlarının çok yönlülü ünde ise bunların toplumsal ya- amın tüm alanlarını do rudan yada dolaylı olarak etkilemeleri ve bu ba lamda di er toplumsal sorunlardan soyutlanamamaları da söz konusudur. Çevre sorunlarının di er bir özelli i, bunların do rudan yada dolaylı olarak evrensel nitelik ta ımalarıdır. Stockholm ve Rio Bildirgeleri günümüzde çevreye nasıl yakla mak gerekti- ini uluslararası boyutta yönlendiren tarihi dokümanlardır de sveç in ba kenti Stockholm de nsan Çevresi Konferansının ba ladı ı gün olan 5 Haziran, o günden beri Dünya Çevre Günü olarak birçok ülkede kutlanmaktadır. nsan Çevresi Bildirgesi, Stockholm konferansının biti günü olan 16 Haziran da yayımlanmı tır. Stockholm toplantısından 20 yıl sonra, bu defa Brezilya nın Rio kentinde gerçekle tirilen Birle mi Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansında hem yeni bir bildirge açıklanmı, hem de çevre konularının ve sorunlarının yönetimine gelecekte ı ık tutacak Gündem 21 kabul edilmi tir Çevre Sorunlarının Sorumluları: Çevre sorunlarının bu boyuta gelmesinde tüm sistemlerin ve bütün insanların suçu olmakla birlikte bunların aralarında sebep oldukları bozulmaların türleri ve suçluluk dereceleri bakımından, farklılıklar bulunmaktadır. Devletlerin kamu mallarını korumada gerekeni yapmaması bazı ki iler için di erlerine oranla daha yararlı ol- 17

18 mu tur. Çünkü maliyeti olmayan bu tür mallar piyasada sınırsız bir ekilde kullanılırken ve bu kullanmanın bedelini toprak, hava, su, orman ve di er organizmalar gibi canlılar (ve bu arada tüm insanlar) öderken, karlarını arttırma hedefiyle hareket eden kimseler, bu süreçte büyük yararlar sa lamı lardır. Çevre de erlerini kullanarak kazanç sa layanlar bunları aynı ekilde kullanmayanlara oranla daha çok sorumludurlar. Bu ba lamda, üreticilerin çevrenin bozulmasındaki paylarının tüketicilerden çok daha fazla oldu una dikkat çekilebilir. Küresel ölçekte dü ünüldü ünde, sorumluluk payları bakımından geli mi ve azgeli mi ülkeler arasında da benzer bir kar ıla tırma yapılarak, geli mi ülkelerin, bugünkü kalkınma düzeylerine eri mek için yüzyıllardır gerçekle tirdikleri faaliyetler ve uyguladıkları politikalar nedeniyle daha çok sorumlu oldukları söylenebilir Ba lıca Cevre De erleri ve Çevre Sorunları: Hava ve Hava Kirlili i: Havanın, insan ve canlıların ya aması için hayati öneme sahip oldu u tartı masız bir gerçektir. Yerküreyi saran gaz kütleye atmosfer adı verilmektedir. Atmosferdeki hava tabakasının kalınlı ı 150 km dir. Bunun sadece yeryüzüne yakın 5km. si canlıların ya amasına elveri lidir. Yeryüzünden uzakla tıkça hava tabakasının yo- unlu u azalır. Hava, atmosferi olu turan gazların bir karı ımıdır. Hacim olarak havanın %78 i azot, % 21 i oksijen ve geriye kalan %1 i de karbondioksit ve asal gazlardır. Havada her zaman bulunan ve genellikle miktarları de i meyen gazlar azot, oksijen ve di er asal gazlardır. Karbondioksit, su buharı ve ozonunun ise miktarları azalıp ço almaktadır. Havada her zaman bulunmayan kirletici gazlar da vardır. 18

19 Belli bir kaynaktan atmosfere bırakılan kirleticilerin, havanın do al bile imini bozarak, onu canlılara ve e yaya zarar verecek bir yapıya dönü türmesine hava kirlili i denmektedir. 9 Bir ba ka deyi le hava kirlili i; havada katı, sıvı ve gaz eklindeki yabancı maddelerin insan sa lı ına, canlı hayatına ve ekolojik dengeye zarar verecek miktar, yo unluk ve sürede atmosferde bulunmasıdır. Hava kirlili ini kaynaklarına göre üçe ayırmak mümkündür; a) Isınmadan kaynaklanan hava kirlili i. b) Motorlu ta ıtlardan kaynaklanan hava kirlili i. c) Sanayiden kaynaklanan hava kirlili i. Hava kirlili inin temel nedenleri kentle me ve endüstrile medir. Hava kirlili inin çevresel etkilerini iki ba lıkta belirtmek mümkündür: nsan sa lı ına etkileri ve do aya etkileri. Do aya etkileri de; klime etkileri, hayvan ve bitki topluluklarına etkileri, yapılara ve maddelere etkileri ve küresel etkileri olarak sınıflamak mümkündür. Küresel etkilerin ba ında da sera etkisi (Dünyanın ısınması)ve ozon tabakasının incelmesi gelmektedir. Ozon tabakasının incelmesi nedeniyle morötesi (ultraviole) ı ınlarının zararlı etkilerinin görülmesi söz konusudur. Fosil yakıtlar (Kömür, petrol ve do algaz) otomobillerde, evlerde, enerji santralarında ve sanayi tesislerinde kullanılınca, havaya karbondioksit gazı salıyor. Bu gaz atmosferde bir tabaka olu turuyor, bir anlamda dünyanın çevresini cam ile kaplıyor. Bunun sonucunda güne ı ınları yeryüzünde hapsediliyor ve sera etkisi olu- uyor yılında Japonya nın Kyoto kentinde sera gazlarının azaltılması için bir 9 Ru en Kele, Can Hamamcı, a. g. e. s

20 protokol hazırlandı. Bu protokolde, sera etkisi yapan gazların salınım miktarının yılları arasında, 1990'daki seviyesinin yüzde 5 altına dü ürülmesi öngörülüyor. imdiye kadar Türkiye dâhil 126 ülke protokolü imzalamı tır. Ancak havaya salınan toplam sera gazının % 36 sını havaya salan ABD henüz bu protokolü imzalamamı tır. Bu protokol tarihinde yürürlü e girmi tir Su ve Su Kirlili i: Su, tüm canlıların ya aması için hayati öneme sahip bir maddedir. Dünyamızın ¾ nün sularla kaplı oldu u ve insan bedeninin de yakla ık ayni oranda sudan olu tu u bilinmektedir. Ancak yeryüzündeki su kaynaklarının yakla ık %0, 3 ü kullanılabilir ve içilebilir özelliktedir yılları arasında Dünyada su kullanımı iki katına çıkmı tır. 11 Nüfusun hızla artması, buna kar ılık su kaynaklarının sabit kalması ve hızla kirlenmesi nedeniyle, kullanılabilir su gereksinmesi her geçen gün artmaktadır. nsano lu, su gereksinmesini yüzeysel sular ve yeraltı su kaynaklarından kar ılamaktadır. Su kaynaklarının kullanılmasını bozacak ölçüde, organik, inorganik, biyolojik ve radyoaktif maddelerin suya karı masına su kirlili i denir. IULA Çevre Terimleri Sözlü ü su kirlili ini, suyun yararlı kullanımını etkileyecek miktarlarda kimyasal, fiziksel ya da biyolojik maddelerin katılmasıyla kalitesinin bozulması olarak tanımlanmaktadır. 12 Kirlilik tanımı suyun kullanımı amacına göre farklılık gösterebilmektedir, içmek için kirli olan bir su, sulamak için kirli sayılmayabilir. 10 Protokolün Türkçe metni www. gezegenimiz. com Internet adresinde bulunmaktadır Çevre El Kitabı, Çevre Bakanlı ı Yayını Ankara-2003 II. Baskı s Ru en Kele, Can Hamamcı, a. g. e. s

21 Su kirlili inin temel nedenleri olarak; tarımsal faaliyetler, sanayile me ve yerle im yerleri belirtilebilir. Tarımsal faaliyetlerin neden oldu u su kirlili ini u ba lıklar altında belirtebiliriz; a) Toprak a ınmasından kaynaklanan kirlilik, b) Gübrelemenin yol açtı ı kirlilik, c) Hayvan atıklarının olu turdu u kirlilik ve d) Tarımsal mücadele ilaçlarından kaynaklanan kirlilik. Sanayi faaliyetlerinin neden oldu u kirlili i de; a) Kimyasal, b) Fiziksel, c) Fizyolojik, d) Biyolojik ve e) Radyolojik kirlilik olarak sınıflandırabiliriz. Yerle im yerlerindeki evsel atıklar da suyu kirletmektedir. Çöp gibi katı atıklar veya kanalizasyon atıkları gibi sıvı atıklar, sularda kimyasal, fizyolojik ve biyolojik kirlenmelere neden olmaktadırlar. Su kirlili ini su kaynakları bakımından; a)yeraltı sularının kirlili i ve b)yerüstü sularının kirlili i olarak iki ana grupta toplayabiliriz. Yerüstü sularından, akarsu, göl ve deniz kirlili i ayrı ayrı incelenebilir. Denizler hem karadan hem de gemiler tarafından (petrol, ya atıkları, zehirli sıvılar, pis sular, çöpler vb.) kirletilmektedirler. Su kirlili i, bir yandan insan sa lı ını tehdit ederken, öte yandan biyolojik çe itlilik diye anılan bitki ve hayvan toplulukları ile mikro organizmaları da do rudan etkilemektedir. Kirlili in yüksek düzeylere ula tı ı ve içinde hiçbir canlı türünün kalmadı ı sulara ölü sular denmektedir. 21

22 Toprak ve Toprak Kirlili i: Hava ve su gibi canlıların ya aması için vazgeçilmez unsurlardan bir di eri de topraktır. Toprak bitki örtüsünün beslendi i kaynakların ana deposudur ve canlıların besin kayna ını olu turan ortam olarak kendisi do al bir kaynaktır. Toprak, su kaynaklarının potansiyelini koruma, flora ve faunayı barındırma, çevrebilimsel dengenin sa lanması açılarından temel çevre ö esidir. Toprak do al çevre de erlerinin yanı sıra, yapay çevreyi, insan uygarlıklarını da barındırmaktadır. Dünya topraklarının ancak 1/10 unda üretim yapılabilmektedir. Ülkemiz arazi varlı ının ise yakla ık %36 sı i lenmektedir, % 28 i çayır ve mera, % 30 u orman ve fundalık olup geriye kalan bölümü di er araziler (konut, sanayi vb.) içinde yer almaktadır. Ekilebilir arazilerin ancak %11 i sulanabilmektedir. Toprak, tarım dı ı amaçlarla kullanım, a ır metallerle kirlenme ve erozyon sonucu olu an etkilerle kayıplara u ramaktadır ve verimi dü mektedir. Kaybedilen toprakların yeniden kazanılması çok zordur.1cm. kalınlıktaki toprak ancak birkaç yüzyılda olu abilmektedir. 13 Bazı insan etkinlikleri topra ı do rudan kirletirken, bazısı da, önce hava ya da su kirlili ine neden olup ardından toprak kirlili ine yol açmaktadır. Topra ın ba lıca kirlenme nedenleri; a) Hava ve su kirlili inden kaynaklanan kirlenme, b) Tarımsal mücadele ilaçları ve kimyasal gübrelerden kaynaklanan kirlenme, c) Evsel ve endüstriyel alanlarından çıkan katı ve sıvı atıklardır. Toprakla ilgili tek sorun toprak kirlili i de ildir. Erozyon ve çölle me ba ta olmak üzere, yanlı toprak kullanımı (verimli tarım topraklarının yerle ime ve en- 13 Çevre El Kitabı, s