GÖRSEL OKURYAZARL IK

Transkript

1 GÖRSEL OKURYAZARL IK Ar. Gör. M. Sait TÜZEL ÖZ: Ça m zda geleneksel okuryazarl n yan s ra, teknolojik geli meler do rultusunda, görsel okuryazarl k, medya okuryazarl, sinema okuryazarl, televizyon okuryazarl ve bilgisayar okuryazarl gibi okuryazarl k türleri ortaya ç km t r. E itimin, bireyi hayata haz rlama ilkesi göz önüne al nd nda, bireylerin bu okuryazarl k türlerinden haberdar edilmesi ve bu türlere yönelik becerilerinin geli tirilmesi büyük önem arz etmektedir. Yeni ortaya ç kan bu okuryazarl k türlerinden bir tanesi olan görsel okuryazarl k, ülkemizde görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan ba l alt nda Türkçe Dersi Ö retim Program ve K lavuzu 1-5 te yer almaktad r. Bu çal mada da bu noktadan hareketle, görsel okuryazarl k kavram ve bu kavram n ana dili derslerindeki yeri, ortaya ç kan yeni teknolojiler do rultusunda aç klanmaya çal lacakt r. Anahtar Kelimeler: 21. Yüzy l Okuryazarl, Görsel Okuryazarl k, Ana Dili E itimi. Visual Literacy ABSTRACT: In our age, some new literacy types such as; visual literacy, media literacy, cinema literacy, TV literacy and computer literacy appeared with technological advancements. Considering the fact that preparing individuals to life is the primary aim of education, it becomes important to inform people about these new literacy types and develop their skills in them. Visual Literacy which is one of them in Turkish Language Curriculum and Guide 1-5 under the learning area of visual reading and visual presentation. In this study, the concept of visual literacy and its place in mother language courses is to be explained in relation to emerging technologies. Key Words: 21 st Century Literacy, Visual Literacy, Mother Language Education. Çanakkale Onsekiz Mart Üni. E t. Fak. Türkçe E t. Böl. saidtuzel@gmail.com

2 692 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL Giri çinde ya ad m z dünyada insan varl n n en büyük gereklerinden biri ileti imdir. lk insanlardan bu yana, bu ileti im gereklili i çe itli ekillerde giderilmi tir. Bazen duvar resimleriyle, bazen dumanla, bazen konu mayla Ça m zda ise ileti im araçlar insanl k tarihinin hiçbir döneminde olmad kadar çe itlilik göstermektedir. Ça m z insan özellikle gençler- arkada yla sinemada bulu mak için onlara k sa mesaj göndermekte, ailesine geç kalaca n cep telefonu arac l ile bildirmekte, uzaktaki arkada lar ile MSN vas tas yla ileti im kurmakta, ilkokul arkada n facebook adl sosyal sanal a dan bulmakta, arkada n n do um gününü e-posta ile kutlamaktad r. Durum böyle olunca da, yaz l, görsel ve i itsel tüm kaynaklar n olu turdu u ileti im araçlar yla donat lm bu dünyada ya amak için art k yeni ileti im becerilerine de sahip olmak gerekmektedir. Bu durum dünyay ve bireyin ya am biçimini derinden etkilemi ve elbette özellikle genç ku a n ya am pratiklerini (okuryazarl k, duygusal ikonlar, ya am boyu ö renme zorunlulu u, teknolojik gerekircilik vb.) kökten de i tirmi tir. Gazeteler, dergiler, radyo, televizyon, sinema ve ki isel bilgisayarlar arac l yla yay lan genel a (internet) h zla teknolojik geli im içinde olurken tüm bireylerin de yeni bir kavram olan XXI. yüzy l okuryazarl ile tan mas n zorunlu k lmaktad r. Bu ba lamda geleneksel okuryazarl - n yan s ra, yeni ileti im teknolojilerinin geli imine paralel olarak görsel okuryazarl k (ing. visual literacy), medya okuryazarl (ing. media literacy), sinema okuryazarl (ing. cine-literacy), televizyon okuryazarl (ing. tele-literacy) ve bilgisayar okuryazarl (ing. computer literacy) alanlar n n geli tirilmesi yolunda son y llarda kuramsal olarak yo un çal malar n oldu u gözlemlenmektedir (Parsa 2007: 1). Yeni ortaya ç kan bu okuryazarl k türlerinden bir tanesi olan görsel okuryazarl k, ülkemizde görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan ba l alt nda Türkçe Dersi Ö retim Program ve K lavuzu 1-5 te (TDÖP 1-5) yer almaktad r (MEB 2005). Bu çal mada da bu noktadan hareketle görsel okuryazarl k kavram ve bu kavram n ana dili derslerindeki yeri, ortaya ç kan yeni teknolojiler do rultusunda aç klanmaya çal lacakt r. Tam ad Windows Live Massenger olan, görüntülü ve sesli sohbet imkânlar bulunan sohbet program.

3 Görsel Okuryazarl k Nedir? 693 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... Görsel okuryazarl k anla laca üzere okuma ve yazma eylemlerini bünyesinde bar nd rmaktad r. Di er bir deyi le görsel okuryazarl k, anlama (okuma) ve anlatma (yazma) becerilerinden olu an bir süreçtir. Ara t r c lar taraf ndan görsel okuryazarl n birçok tan m yap lmakla birlikte, yap lan tan mlarda geçmi ten günümüze kadar bir tak m de i iklikler yap larak, görsel okuryazarl n kavram sahas n n geni letildi i görülür. Örne in önceleri görsel okuma kavram sadece bir anlama becerisi (okuma) olarak ele al n rken daha sonralar görsel okuryazarl k kavram ile anlama becerisinin yan na anlatma becerisi de eklenmi olunur. Görsel okuma kavram ndan ilk kez söz eden John Debes (1968: 961); görsel okuryazarl, insan n görerek ve di er alg lama deneyimleriyle bütünle tirerek geli tirebilece i bir grup görme yetisi olarak tan mlar. Görüldü ü üzere bu ilk tan mda sadece görsellere ili kin alg lama boyutu ele al nm, görselleri üretme boyutuna yer verilmemi tir. Ausburn ve Ausburn un (1978: 293) yapm oldu u, bir bireyin, di er bireyler ile olan ileti iminde görselleri kullanmas n ve kullan lanlar anlamas n sa layan beceriler bütünü tan m ise bünyesinde hem anlama hem de anlatma becerilerini bar nd rmas aç s ndan görsel okuryazarl k kavram n n her iki dayanak noktas na vurgu yapan bir tan mlamad r. Ancak bu tan mda da görsel okuryazarl n bireyler aras ndaki ileti imde olan rolü vurgulanmas na kar n; birey ile kitle ileti im araçlar aras ndaki ileti ak ndaki rolüne yönelik bir aç klaman n yap lmad görülür. Petterson (1993: 135) ise görsel okuryazarl, bilgi, davran ve dikkate de er yeteneklerin ö renilip ö retilebildi i ve de i ik görsel formlarda ileti im becerilerimizi artt rmam z sa layan bir süreç olarak tan mlar. Bu tan mda da görsel okuryazarl k kavram, ö renmeö retme faaliyetleri ile geni letilmi tir. Yukar daki tan mlar do rultusunda, görsel okuryazarl, ileti im sürecinde, görsel mesajlardan anlam üretebilme ve bilinçli görsel mesajlar olu turabilme becerisi olarak tan mlamak mümkündür. Görsel okuma tan mlar incelendi inde henüz üzerinde fikir birli- ine var lm bir tan m bulmak oldukça güçtür. Ancak görsel okuryazarl k ile ilgili alan yaz n tarand nda bu ileti im biçiminin sözlü anlat m biçiminden farkl ve ba ms z bir dil oldu u ve tamam yla görme yetisi ile ilgili oldu u görü ü a rl k kazanmaktad r. Konuyla ilgili ara t rmalar n uzla t nokta ise görsel okuryazarl n kendine özgü kurallar ve i leyi i olan bir dil oldu udur. Mesaj n dili olarak görüntüleri okuma ya da

4 694 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL görme ve görsel mesajlar n fark nda olmay kapsayan bu dil, ayr bir ileti- im arac olarak kabul edildi inde ileti im için nas l kullan laca n ö renme ve ö retme gereksinimi gündeme gelmektedir ( ler 2002: 155). Bu ö renme ve ö retme gereksinimi do rultusunda da, son y llarda görsel okuryazarl k konusunda birçok çal ma yap lmakta ve bu alan ile ilgili alan yaz n olu turulmaya çal lmaktad r. Görsel Okuryazarl n Tarihçesi nsanl n ba lang c ndan bu yana, her ça, kendini özgün bir dil ile ifade etmi tir. Antik ça efsanelerin, söylencelerin ve mitsel anlat mlar n ça olmu tur. Bu ça n egemenli inde anlam, söz ve onun kurallar yla olu turulmaktad r. Ortaça da sözün uçuculu una kar n yaz n n kal c l otoritenin ve gücün simgesi haline gelmi ken Ayd nlanma ça- yla geli en edebi anlat m ve matbaan n icad, yaz l dilin özgürlü ünü de beraberinde getirmi tir. Yaz ; o dönemde anlam ve anlat m n kurulmas nda mutlak egemen iken teknolojinin h zla geli mesiyle önce foto raf makinesinin, ard ndan sinema ve televizyon gibi hareketli görüntüleri saptay p yayan araçlar n icad yla, dünya imgelerin ve görsel kültürün kendine özgü kurallar yla aç klanabilecek h zla ak p giden bir sürecin içine girmi tir (Parsa 2004: 59). Görsel okuryazarl k kavram geli mi ülkelerde 1960 lar n sonlar nda duyulmaya ba lam t r. Bu kavram n ad ça da olmakla birlikte, dü ünce olarak yeni do du unu söylemek güçtür. mgeleri kullanmakla ilgili tart malar çok eski tarihlere dayanmaktad r. Zira Eski Ça filozoflar ndan baz lar, ileti im için çe itli imgeleri ye lemi lerdir. T pta, Aristo anatomik resimlemeleri kullanm t r. Matematikte, Phytagoras, Socrates ve Platon geometri ö retmek için görsel ekillerden yararlanm lard r ( Petterson 1993: 136). Görsel okuryazarl k kavram na bu ba lamda bak ld nda XX. yüzy l n ikinci yar s ndan sonra tart lmaya ba lam ve ilk ortaya at ld günden bu yana üzerinde birçok tart ma yap lagelmi tir. Muhakkak ki yaz n n icad ndan önce de görseller arac l ile ileti im kurulmaktayd ve tarih öncesi zamanlardaki insanlar taraf ndan geli tirilen ileti imin ilk kal c ekilleri de görsellerden olu maktayd (Robertson 2007: 64). Ancak, bu tarihlerde görseller vas tas yla sa lanan ileti imin niteli i, ne ekilde ortaya ç kar ld ve hangi unsurlardan meydana geldi i görsel okuma ve görsel okuryazarl k kavramlar n n ortaya ç kmas yla yeni bir tart ma zeminine oturmu tur. Görsel okuma kavram ndan ilk bahseden John Debes tir (1968: 961). Debes, çal mas nda görsel okuma kavram na de inmi, üretme i lemini de beraberinde getiren görsel okuryazarl k kavram ndan, yani

5 695 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... görsel mesajlar n üretim boyutundan bahsetmemi tir. Debes in görsel dil dü üncesi ile ilgili fikirleri etraf nda, farkl disiplinlerden birçok bilim adam toplanarak görsellerin yüzy ldaki konumu ile ilgili 1969 y l nda bir konferans tertiplemi lerdir. Bu konferans, gelenekselle erek günümüze kadar devam ettirilmi tir. Bu konferans sayesinde, çe itli ülkelerden birçok akademisyen görsel okuryazarl k konusu ile ilgili yay nlar n birbirleri ile payla ma ve tart ma imkân bulmaktad r. Debes ve arkada lar n n görsel okuryazarl k konusunda att di er önemli bir ad m da, 1969 y l nda Uluslararas Görsel Okuryazarl k Derne i ni ( nternational Visual Literacy Association) kurmalar olmu tur. Bu dernek, bugün genel a (internet) sayfas nda ( dünyan n her yerinden görsel okuryazarl kla ilgilenen akademisyenleri toplamakta ve onlar n yay nlar n n bir arada bulunmas n sa lamaktad r. (Felten 2008: 61). Görsel okuma ve görsel okuryazarl k çal malar n n öncüleri; John Debes, Clarence Wiliams, Colin Murray Turbanye, Rudolf Arnheim ve Robert McKim olarak gösterilebilir (Petterson 1993: 139). Görsel okuryazarl k kavram, ilk ortaya at ld y llardan itibaren, görsel kültürün ve teknolojinin geli imine paralel do rultuda geli imini sürdürdü. Görsel okuryazarl n temel ilkeleri görsel kültürün geli im evrelerine göre ekil de i tirerek alan yaz nda yer almaya ba lad li y llardan itibaren geli me gösteren televizyon ve sinema kültürü, görselleri anlamak, ele tirmek, onlar de erlendirmek prati ine dayan yordu. Bu pratikler zaten görsel okuryazarl k e iliminin de temel ilkeleri olarak kavramla maktayd ( Lester 2000: ). lk olarak görsel imajlar n öneminin tart lmas nda, Ruesch ve Kees, 1956 y l nda yapt klar çal mada, resimli, hareketli ve nesnel olmak üzere, sözel olmayan dilin üç farkl türünün oldu unu ortaya koymu lard r. Bu çal ma, görsel dili olu turan malzemenin s n flanmas na yönelik ilk çal ma olmas ndan dolay önemlidir (Robertson 2007: 64) y l na gelindi inde Braden ve Hortin taraf ndan, görsel okuryazarl n bilgi alan haritas n yapmak amac yla bir ekip olu turulmu tur. Venn emalar n kullanarak görsel okuryazarl n birbiri ile ilintili olan alanlar n dil ve ekil bak m ndan ortaya koyduklar bu çal ma sayesinde, görsel okuryazarl n dilsel ve ekilsel boyutuna ili kin kavramlar n belirgin ekilde ortaya ç kmas sa lanm t r (Robertson 2007: 27). Breden ve Hortin in çal malar n n hemen akabinde, Levie (1984) taraf ndan geli tirilen resimsel teori ve hayal etme süreci adl çal ma yay mlan r. Bu çal mada Levie, resimlerin zihinde nas l canland na yönelik bir s n flama yapar ve bu sayede de görsel okuryazarl k alan n n

6 696 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL alg lama boyutuna ili kin önemli bir mesafe katedilmi olur (Moriarty 1997: 9-23). Box ve Cochenour, 1998 y l nda yay mlad klar çal malar nda modern anlamdaki görsel okuryazarl k kavram yla ilgili derinlemesine bir alan yaz n çal mas yapm lar ve ilgi çekici sonuçlar elde etmi lerdir. Box ve Cochenour a göre; görsel okuryazarl k kavram 1960 lara kadar olan zamanlarda da e itimcilerin dikkatini çekmi ve bu yönde çal malar yap lm t r; ancak görsel okuryazarl n e itim-ö retim ortamlar nda kullan lmas çok s n rl olmu tur. Bu tarihe kadar olan zamanlarda, görsel okuryazarl n teorik ya da politik bir temelinin olmamas nedeni ile e itimde ne ekilde kullan laca, ö retmenler taraf ndan tam olarak kestirilememi tir. Debes in görsel okuryazarl k kavram n ortaya att tarihten itibaren, bir kavram olarak incelenen görsel okuryazarl n e itimsel altyap s ve teorisi de ara t r lmaya ba lanm ve görsel okuryazarl k, e itim-ö retim ortamlar nda yerini daha yo un bir ekilde almaya ba lam t r (Box ve Cochenour, ). Görsel okuryazarl n kavramsal boyutunun olu turulmaya çal ld XX. yüzy l n ikinci yar s n n sonlar na do ru, görsel okuryazarl k tarihi aç s ndan bir dönüm noktas olarak kabul edilebilecek genel a (world wide web) dünya çap nda kullan lmaya ba lanm t r. Genel a n kullan lmaya ba lad 1993 y l nda sadece 130 tane web sitesi bu a n içerisinde yer al rken 9 y l sonra, 2002 Haziran nda, 18 milyona yak n web sitesi bu a n içerisinde yer almaya ba lad. Bu rakamlar da art k dünyada milyarlarca insan n görsel okuryazarl kla kar kar ya kald n gözler önüne serdi (Andersen ve Di erleri 2002: 10). Kültürel ve teknolojik de i meler, XXI. yüzy l n ö renci profilini de etkilemi ve e itim-ö retim ortamlar n ça n gerektirdi i ekilde düzenleme gereklili i ortaya ç km t r. Görsel okuryazarl k e itimi konusuna odaklanan ve bu konuda bir kaynak taramas sunan Peter Felten, Görsel Okuryazarl k (Visual Literacy) ba l kl yaz s nda, 1990 l y llar n ba- ndan itibaren Amerikan e itim sisteminde yer alan görsel okuryazarl - n, art k yüksekö retimde de yo un ekilde yer almas n n gereklili inden bahseder (Felten 2008: 60-63). Avrupa da ve ABD de 1990 l y llarla birlikte okul müfredatlar na giren görsel okuryazarl k, e itim ö retim faaliyetlerinin giderek çekirde- ine yerle meye ba lam t r (Bamford 2008: 2). Ülkemizde ise, Milli E itim Bakanl taraf ndan 2004 y l nda haz rlanan Türkçe Dersi Ö retim Program 1-5. S n flar da (TDÖP 1-5) ilk kez görsel okuma ve görsel sunu ö renme alanlar na yer verilerek; görsel okuryazarl k kavram ilk kez müfredatta kendine yer bulmu tur.

7 697 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... Görüldü ü üzere, insan dü ünü ünün temeli olan görsel okuma, bir beceri olarak iki bin be yüz y l kadar eski, bir kavram olarak ise k rk y l kadar yenidir. Geçen yüzy l boyunca h zla yükselen bir de er haline gelen görselleri anlamak, onlar üzerinde dü ünmek ve onlar üretebilmek giderek önem kazanmakta; bu durum da görsel okuryazarl a olan ilgiyi artt rmaktad r. Ancak yap lan çal malar görsel okuryazarl k konusunda birçok geli me sa lasa da özellikle görsellerin beyin taraf ndan nas l alg land konusu tam olarak tespit edilememi tir. Görsel alg laman n fiziksel ve bili sel boyutunu ayd nlatma konusunda çal an beyin bilimciler (ing.: neuroscientist) son dönemde bu konuda önemli geli meler sa lam lard r. Bu alan ile ilgili çal malar bütüncül bir yakla m içerisinde bünyesinde bar nd ran, Dale Purves ve R. Beau Lotto nun (2003) Why We See What We Do: An Emprical Theory Of Vision adl eserine bak labilir (Aktaran: Felten 2008: 63). Görsel Okuryazarl k Neden Önemli? Günümüzde, You-Tube, Facebook ve benzeri siteler, milyonlarca insan taraf ndan ziyaret edilmekte; Google vb. arama motorlar nda bir gün içerisinde yap lan arama say s yüz milyonlar bulabilmektedir. Haziran 2008 rakamlar na göre You-Tube adl video payla m sitesinde 3 y l içerisinde 79 milyondan fazla kullan c n n 3 milyondan fazla video payla t görülmektedir (Felten 2008: 61). Bu durumu bilgisayar kültürünün bir yan lg s olarak da alg lamak art k pek mümkün görünmemektedir. Çok geni bir akademik ar iv olan ve birçok yüksek lisans ve doktora tezini akademisyenlerin kullan m na sunan Ulusal Tez Merkezi ( ; katalog taramas yap labilen ve çok say da elektronik kitaba ula m olana sa layan Milli Kütüphane ( ve art k birçok üniversitenin üyesi oldu u ve ö rencilerine ve akademisyenlerine s n rs z eri im olana sa lad evrensel akademik veri tabanlar, ça n de i en bilgi kaynaklar n ve okuma biçimini gözler önüne sermektedir. K sa bir süre önce herkesin kolayca ula amad ve belirli bir ihtisas gerektiren kameralar ve dijital foto raf makineleri, dü ük kalitedeki foto raflar n ve görüntülerin az say da insan taraf ndan görülmesine olanak sa lamaktayd. Oysa günümüzde görüntü saptamaya ve yaymaya yarayan birçok aletten sadece biri olan kameralar, birçok insan için, resimleri basmaktansa daha iyi bir alternatif olu turmaktad r. Durum böyle olunca da bilgi toplumu içerisinde, görsel kültür, tabandan tavana do ru yay l m n sürdürmektedir. Kültür Bilimci W.J.T Mitchell a (1995: 34) göre; XXI. yüzy l n problemini görseller olu turmaktad r. Ça lar boyunca sözcük ve metinlerin (yaz l metinler) hâkim oldu u dünyada art k bu durum sona ermekte-

8 698 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL dir. Bu yüzy lda birey art k okumak yerine görmek istemektedir (Kress 2003: 171). Martin Jay, günümüzde geli mi ülkelerde gözmerkezli (ing.: ocularcentrism) bir toplumun ortaya ç kt ndan ve anlam n art k söze gerek kalmadan görsel imgeler arac l ile ta nd ndan bahseder (Akt. Rose 2001: 7). Bu yüzy l n bireyini tan mlayan söz; okuyorum yerine görüyorum olmal d r. Art k ça m zda, s radan bir çocuk alt ya ndan on sekiz ya na gelene kadar, saat televizyon seyretmekte; radyo, CD ve pod dinleyerek saat geçirmekte, saatini bilgisayar kar s nda harcamakta ve birkaç bin saatini de sinemada tüketmektedir. (Sanders 1999: 135). Yani bir çocuk 6-18 ya aras ndaki hayat n n dörtte birinden fazlas n medya araçlar kar s nda geçirmektedir. Dolay s ile asl nda ça m z n çocuklar zaten hayatlar n n büyük bölümünü görsel bir okuyucu olarak sürdürmektedirler. Görsel okuryazarl k dü ünceyi daha belirgin k lmas nedeniyle de günümüzde gerekli olan bir beceridir. Nitekim insanlar n büyük k sm art k okuduklar kitaplar üzerinde konu maktansa gazetede gördükleri foto raf veya televizyonda izledikleri video hakk nda konu may tercih etmektedirler. Belki de bunun böyle olmas nda; sözcüklerin bir insan n kavramlar n, nesnelerin ne oldu unu anlamas n sa layan imgeler olmas na kar n; foto raf n somut olmas nedeniyle gerçekleri yans tmas ndad r (Hoffman 2000: 221). Görüldü ü üzere günümüzde, yaz l sözcüklerin ve yaz l metinlerin anlam n ö renmenin gereklili i nas l zorunluysa görsel dilin bile enlerini okumay ve anlamay ö renmek de zorunluluk haline gelmi tir (Parsa 2007: 45). Bu manada bak ld nda 1960 lardan bu yana tart lan görsel okuma konusu günümüzde ya anan geli melere paralel olarak giderek önemli hale gelmekte ve ortaya ç kan yeni okuma türlerine ili kin e itimlerin de çekirde inde yer almaktad r. Neden Görsel Okuryazarl k E itimi? Son yüzy l içerisinde okuma türlerinde ya anan art tan çal mam z n Giri k sm nda bahsetmi tik. Okuma türlerindeki bu art ve metinler ile imajlar n harmanland yeni teknolojilerin uyar lar, okurluk kavram n n tekrar gözden geçirilmesi için do ru zaman oldu unu göstermektedir. Gunther Kress, Literacy in the New Media Age (2003: 19) adl eserinde, okuma alg s n n dil çekirde inin yenilenmesi gereklili i üzerinde durur. Di er bir deyi le ortaya ç kan yeni okuryazarl kta, kelimeler ve metinlerden daha fazlas n anlamak gerekmektedir. James Paul Gee, What Video Games Have to Teach Us about Learning and Literacy (2004: 210) adl eserinde, art k, metinlerde anlam ve bilginin çe itli modeller aras nda (imajlar, metinler, semboller, etkile imler, soyut tasar m-

9 699 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... lar, sesler, vb ) in a edilmesinin gereklili i, sadece kelimeler ile yetinilmemesi gerekti i konusunda uyar r. Görseller hem ö renmenin etkilili i hem de kal c l aç s ndan son derece önemlidir ya çocu u hayat deneyiminin % 83 ünü görme, % 11 ini i itme, % 3,5 ini koklama, % 1,5 ini dokunma, % 1 ini ise tatma duyular arac l yla edinmektedir. Bilgilerin alg lanmas nda ise okuduklar m z n % 10 unu, duyduklar m z n % 20 sini, gördüklerimizin % 30 unu, hem görüp hem duyduklar m z n % 50 sini, söylediklerimizin % 70 ini ve söylerken yap lanlar n % 90 n ak lda tutabiliriz (Sönmez 2005; 122). Böylesi bir bilgiye sahip oldu umuzda, görsellerin ve görme yetisinin hayat m zda ne denli önemli bir yere sahip oldu unu görebiliriz. Zihinde, resimlerin kelimelere oranla kat daha h zl i lendi- i dü ünüldü ünde günümüzde görsel okuryazar olman n önemi ve sa lad avantajlar ortaya ç kmaktad r. Bu çerçevede özellikle genel a n yayg n kullan m n n artmas yla birlikte, i aret, sembol, renk, grafik ve resim kavramlar na odaklanan yeni bir okuryazarl k kavram gündeme gelmektedir (Köksal ve Di erleri 2006: 191). Bu noktada, görsel okuryazarl k e itimi, bu kavramlara yönelmesi ve bu kavramlar alg lama becerisini geli tirmeyi amaçlamas aç s ndan son derece gerekli görülmektedir. Feinstein-Hagerty (1994), görsel okurlu un modern dünyadaki genel e itim için okuma, yazma ve aritmetik ile e de er dördüncü bir ö e oldu unu öne sürmektedirler. Ayr ca görsel okuryazarl n genel e itim için neden çok önemli oldu unu u dört madde ile aç klamaktad rlar: 1. Beynin sa yar küresini kullanmay gerektirdi i için, ö renme faaliyetlerine beynin her iki yar m küresinin kat lmas n sa lar. Dolay s ile ö renme sürecinde bütünsel dü ünmeyi geli tirir. 2. Beynin sol yar küresine ait soyut dü ünceleri canl, inand r c, yo un ve bildik hale getirerek ö renmeyi somutla t r r. 3. Ayn dü ünceyi farkl yollarla i leme yetene i kazand rarak farkl bak aç lar kazand r r. 4. çinde ya an lan do al ve do al olmayan çevreden etkilenerek karar alan bireyler yerine; kendi kararlar n alabilen, görsel çevreyi okuyabilen ve anlayabilen bireylerin ortaya ç kmas n sa lar (Aktaran: ler 2002: 156). Muhakkak, bilgi kaynaklar nda ve bireyi çevreleyen kültürde ya anan de i meler e itim-ö retim faaliyetlerinin merkezinde yer alan ö renci unsurunu da etkilemektedir. Günümüz ö rencileri için dünya bir görüntü kayna haline dönü mektedir. XXI. yüzy l n geli en teknolojileri

10 700 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL ve kültürü biraz tart mal da olsa- önceki nesle göre daha çok görsel okuyan görsel bir ö renci üretmektedir. (Oblinger-Oblinger 2005: 2). Ö renci profilindeki bu de i imde, e itimcilerin, e itim-ö retim ortamlar n ö rencilerin dünyalar na hitap edecek ekilde düzenlemeleri gereklili ini beraberinde getirmekte ve görsel okuryazarl k e itimi ile ilgili çal malara bat l kültürlerde h z verilmektedir (Freedman-Hernandez 1998: 171). Günümüzde, görsellerle ku at lm bir dünyada ya ayan ö renciler (ya da ö retmenler, ö retim üyeleri ve yöneticiler), do al bir ekilde sahip olduklar görsel okuma yeteneklerinin anlam n n tam olarak fark nda de illerdir. Oysa görsel okuma, anlama yetene i, yaratma kabiliyeti ve kültürel i aretler ta yan imajlar, nesneleri ve görülebilir hareketleri kullanmay gerektirir. Bu yetenekler metinsel okumayla paralel yollarla ö renilebilir. Al t rma ve çal malar ile insanlar; fark na varma, yorumlama ve di er görsel formlar n anlamsal ve dizimsel ayr m n kullanabilme yeteneklerini geli tirebilirler. Görsel okuma becerisi, imajlar n kullan lmas nda, analizinde ve üretiminde ömür boyu daha kolay ve zevkli bir ö renme yakla m n da beraberinde getirir (Felten 2008: 61). Görseller ve çoklu ortam araçlar (ing. multi-media tools), bize bas l ve tekdüze harflerden olu an metinlerin kullan ld tek ortam olan okullar, ö rencinin ilgisini çekecek ve onlar güdüleyecek ekilde yeniden in a etme ans vermesi aç s ndan oldukça önemlidir (Oring 2000: 58). Görseller ve çoklu ortam araçlar ile donat lan s n flar, günümüz ö rencisinin dünyas na yakla an, ona, hayat oldu u ekli ile sunan bir ortam sa lar ve bu ekilde onu, ait oldu u zaman diliminin gereklerine göre e itme ans n e itimcilere sunar. Görüldü ü üzere, görselleri yorumlamak, do ru alg lay p anlamland rmak bir anlama becerisidir. Giorgis ve arkada lar n n da (1999: 148) ifade etti i üzere bu alana ait becerilerin geli tirilmesi gereken ba l ca ders, ana dili dersleridir. Nitekim ülkemizde de, görsel okuryazarl k e itimine yönelik etkinlikler, görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan ba l alt nda biraz gecikmeli olsa da- ana dili derleri çerçevesinde TDÖP 1-5 te de yer alm t r. Ana Dili E itiminde Görsel Okuryazarl n Yeri E itimde, özellikle dil e itiminde, metinlerin yerinin çok önemli oldu u bilinen bir gerçektir. Çünkü dil e itimi, büyük oranda metinler merkezinde gerçekle tirilmektedir (Çeçen ve Çiftçi 2007: 39-49). Bu sebeple hedeflenen kazan mlara ula mada, Türkçe derslerinde kullan lan metinlerin niteli i ve ö renme-ö retme sürecinde nas l kullan ld son derece önemlidir (Duman 2003: 151). Metinlerin dil ö retiminde bu denli önemli bir yere sahip olmas de i en metin kavram yla birlikte dil ö -

11 701 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... retiminde de bir tak m geli melerin ya anmas n zorunlu k lmaktad r. Bu noktadan hareketle, bu bölümde metnin en önemli anlamlar gözden geçirilerek, bilgisayar ve sanal gerçeklik ça nda metnin ne ifade etti i üzerinde durulacak ve bunun ana dili e itimine yans malar tart lacakt r. Türkçe Sözlükte (TDK 2005) bir yaz y biçim, anlat m ve noktalama özellikleriyle olu turan kelimelerin bütünü, tekst olarak tan mlanan metni, daha eski ama hâlâ en genel anlam yla yaz l kelimeler bütünü olarak tan mlamak mümkündür. Is There a Text in this Class? adl yaz s nda, Stanley Fish, metin kavram n n her disiplin için farkl anlamlara gelebilece ini söyler. Metin, edebiyat üzerine çal an akademisyenler için edebi bir çal mayken tarihçiler için tarihî bir belge, müzikologlar içinse notaya dökülmü bir müzik eseri olabilir (1980: 312). Rorty e (1991) göre ise metin, insan eliyle yap lm herhangi bir nesnedir. Di er bir deyi le metin kelimelerden olu mak zorunda de ildir; bir resim, bina ya da çanak gibi bir insan yap s, bir ritüel gibi bir eylem ya da olay, hatta bir ya da birden fazla ki i bile metin olabilir (Aktaran: Titon 1995: 64). Bu anlam yla metin, insan taraf ndan olu turulmu, her türlü gösterge sisteminin temel metaforu haline gelir ve bu, bizim sadece kelimeler ile s n rl olmayan, tüm insan evrenini kapsayan bir semiyotik gösterenler dünyas nda ya ad m z anlam na gelir. Metin kavram na bir di er farkl bak aç s ise Clifford Geertz taraf ndan getirilmi tir. Geertz (1980), kelimelerin okunabildi i gibi, olaylar n da, metinlerin de okunabilece ini söyler. Geertz e göre bir metnin anlam n n tam olarak anla labilmesi için, olaylar n yaz l biçime nas l dönü türüldü ünün, bu dönü ümün araçlar n n neler oldu unun ve nas l çal t klar n n, olaylar n ak nda anlam n nas l sabitlendi inin bilinmesi gerekir (1980: ). Geertz, bu fikirleri ile olaylar n harfler arac l ile transkripsiyonunun yap larak metinle tirilmesinin, okuyucu aç s ndan bir tak m s n rl l klar getirdi ini ve olaylar n arkas ndaki ilk nedenleri görmelerinin engellendi ini belirtmi olur. Metin tan m na geni lik getiren di er bir ara t rmac ise Jeff Todd Titon dur. Titon (1995), edebiyat n, bir metin modeli olarak görsel oldu- unu, okuma ve yazma eylemlerinin, sayfan n üzerindeki kelimelere i aret ederek gerçekle tirildi ini; bunun da metnin en dar alg lama biçimi oldu unu belirtir. O, metnin daha geni anlamda ele al nmas gerekti ini ve dokunulan, sözlü olan, jestleri vb. içermesi gerekti ini söyler (1995: 63). Ayn yaz n n devam nda Titon, günümüzde, Kuzey Amerika da bulunan birçok insan n hayat nda edebiyat n i levlerini; televizyonun, filmlerin, videolar n ve bilgisayar oyunlar n n üstlendi ini söyler. Art k, yaln z okullar edebiyat n bas l olarak bulunuyormu ças na alg land yerlerdir (1995: 64).

12 702 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL Bilgisayar n ve genel a n her eve girmeye ba lad 1990 l y llarda art k görseller bilgisayarlar arac l bireylere kolay bir ekilde ula maya ba lad ve bu durum art k klasik manada okuma eyleminin en büyük arac s olan metin kavram n n da de i mesine neden oldu. Yo unmetin (ing. hypertext), multimedya (ing. multimedia) ve hipermedya (ing. hypermedia) gibi farkl isimler verilen yeni bir metin kavram ortaya ç kt (Titon 1995: 69). Yo un metinler, kâ t üzerinden de il de bilgisayar ekran ndan okunan elektronik belgelerdir (Bolter vd. 1993: 21). Al lageldik bir kitapta, sayfan n di er bir sayfay tek ve belirli bir hat üzerinden takip etmesine kar n, yo unmetinlerde durum böyle de ildir. Yo unmetinler, okura ço ul bilgi alma yollar sunar ve hangi hatlar n seçildi i, okunanlar ve okunmayanlara göre, okuma eylemi ve kazan mlar her seferinde daha farkl olur. Yo unmetinler sadece harfler ile s n rl de ildir, metin üzerindeki ba lant lar, okuyucuyu bazen bir haritaya, bazen resme, bazen de bir ark ya götürebilir. Bu metinlerin do ru okunmas ve anla lmas da hem resimsel hem yaz nsal hem de duyumsal anlama becerilerinin etkili kullan labilmesine ba l d r. Görüldü ü üzere son otuz y ld r metin kavram ile ilgili olarak birçok tart ma ya anm ve teknolojik geli melere de paralel do rultuda klasik metin anlay de i mi tir. Ancak ülkemizde halen Türkçe derslerinin klasik metinlere dayal olarak i lendi i görülmektedir. Ya anan teknolojik ve bilimsel geli melere ra men ders kitaplar na dayal ders i leme yöntemi sürdürülmekte; bu durum da, günümüzde etraf görseller ile ku at lm ö rencilerin dünyas na hitap edememektedir. Oysa XXI. yüzy l da ana dili e itimi, ö rencilerin klasik metinler ile kar la t klar ölçüde; film, foto raf gibi görsel içerikli materyaller ile de kar la mas n gerektiren ve günlük ya ant içerisinde yo un ekilde iletilerine maruz kald görselleri analiz etme becerisini geli tirmeye dayal bir yap ya sahip olmal d r. Nitekim hem 2004 y l nda yay mlanan TDÖP 1-5 te görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan na yer verilmi olmas hem de 2005 y l nda yay nlanan TDÖP 6-8 de dinlemeizleme ö renme alan na yer verilmi olmas art k ana dili derslerinde görsel materyalleri anlamland r p üretmenin önemini ve gereklili ini ortaya koymaktad r. Sonuç Ülkemizde 2005 y l nda uygulamaya konulan TDÖP 1-5 ile müfredata giren görsel okuryazarl k, geli mi ülkelerde kavramsal olarak yar m yüzy la yak n bir zamand r tart lmaktad r. Bu tart malar henüz konuya bütüncül bir bak aç s getirmese de geli en teknolojilerin de yard m yla, konuyu h zla yükselen bir kavram haline getirmi ve e itimö retim müfredatlar n n çekirde ine yerle tirmi tir. Ülkemizde ise son il-

13 703 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... kö retim okullar müfredatlar yla birlikte bu yönde ad mlar at lm ve görsel okuryazarl k kavram tart lmaya ba lanm t r. Ancak TDÖP 1-5 incelendi inde, Görsel Okuma ve Görsel Sunu ö renme alan ba l alt nda ele al nan görsel okuryazarl k becerisine ili kin yeterli k lavuzlaman n yap lmad ; dolay s ile ö retmenlerin görsel okuryazarl k konusunda yeterli donan ma sahip olmad klar görülmektedir (Kuru 2008: ). Durumun böyle olmas nda program uygulamaya konulmadan önce, ö retmenlerin yeterli hizmet içi e itime tabi tutulmamalar n n etkili oldu u dü ünülmektedir. Ancak buna ra men e itim fakültelerinin programlar nda halen görsel okuryazarl a ili kin bir ders bulunmamakta; dolay s ile yeni yeti en ö retmenler de ilgili bilgi ve becerilerden yoksun kalmaktad r. Bu nedenle e itim fakültelerinin S n f Ö retmenli i ve Türkçe Ö retmenli i bölümlerinin programlar na görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan ile ilgili dersler konulmas n n yararl olaca dü ünülmektedir. TDÖP 6-8 in MEB taraf ndan 2005 y l nda yay mlanan taslak program nda, ö renme alanlar içerisinde Görsel Okuma ve Görsel Sunu ba l na yer verilmesine kar n, 2006 y l nda yay mlanan program n son halinde, ilgili ö renme alan na yer verilmedi i görülmektedir. Ancak ö renme alan n n programdan kald r lm olmas na kar n görsel okuma ve görsel sunu alan na ili kin kazan mlar n programda aynen yer ald görülmektedir (Tüzel 2009: 431). Bu durum da, hem program n bütüncüllükten uzak kalmas na neden olmakta; hem de ilkö retim ikinci kademede Türkçe dersini yürüten ö retmenlerin görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan na ili kin becerileri geli tirmekten uzak kalmas na neden olmaktad r. Dolay s ile bu eksikliklerin giderilmesi için TDÖP 6-8 de de görsel okuma ve görsel sunu ö renme alan na yer verilmesinin yararl olaca dü ünülmektedir. KAYNAKÇA ANDERSEN. M. vd (..), Visual Literacy, The Internet And Education (son eri im ). AUSBURN, L.J. ve F. B. Ausburn (1978), Visual Literacy: Background Theory and Practice, Programmed Learning And Educational Technology. BAMFORD, Anne (2008), The Visual Literacy White Paper, (son eri im ). BOLTER, Jay David, Joyce, Michael Smith, John B. (1993), Getting Started with Sroryspace Cambridge, Mass.: Eastgate Systems. BOX C.A. Cochenour. J. (1998), Visual Literacy: What Do Prospective Teachers Need Toknow?, Visual Literacy n Life And Learning, The 19 th

14 704 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gör. M. Sait TÜZEL Annual Conference of the nternational Visual Literacy Association. Published in Virginia. ÇEÇEN, M. A. Ve Çiftçi, Ö. (2007), lkögretim 6. S n f Türkçe Ders Kitaplar nda Yer Alan Metinlerin Tür ve Tema Aç s ndan nncelenmesi Milli Egitim, 173, DEBES, John (1968), Some Foundations Of Visual Literacy, Audio Visual nstruction, 13, s DUMAN, A. (2003), Türk Soylulara Türkiye Türkçesi Ö retiminde Metin Seçimi, Türklük Bilimi Ara t rmalar (Türkçenin Ö retimi Özel Say s ), 13, s FELTEN, Peter, (2008), Visual Literacy, Change, November-December, s F SH, Stanley (1980), Is There A Text n This Class?, The Authorityof nterpretive Communities, Mass.: Harvard Universty Press, Cambridge. FREEDMAN, K Ve F. Hernandez (1998), Curriculum, Culture And Art Education: Contemporary Perspectives, State University of New York Press, New York. GEE, James Paul (2003), What Video Games Have To Teaching Us About Literacy And Learning, Palgrave Macmillan, New York. GEERTZ, Clifford (1980), Blurred Genres, The American Scholar, 49, s G ORG S, C.-Johnson, N. J.- Bonomo, A.-Colbert, C., (1999) Visual Literacy, Reading Teacher, 53(2), s HOFFMAN, Gregg (2000), Visual Literacy Needed n The 21st Century, Etc., 57 (2), Summ (Ulakbim). LER, inasi (2002), Günümüzde Görsel Okuryazarl k Ve Görsel Okuryazarl k E itimi, Uluda Üniversitesi E itim Fakültesi Dergisi, XV(1), s KÖKSAL, Kemal- Temur, T.- Akçam, H. (2006) lkö retim 1. S n f Ö rencilerinin Görsel Okuma Becerileri Üzerine Bir Ara t rma, Gazi Üniversitesi Ulusal S n f Ö retmenli i Kongresi Bildiri Kitab, s KURU, Arma an (2009), lkö retim Be inci S n f Türkçe Dersi Ö retim Program nda Yer Alan Görsel Okuma ve Görsel Sunu Becerilerinin Ö retmen Görü leri Do rultusunda ncelenmesi, (Çukurova Üniversitesi Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi), Adana. KRESS, Gunther (2003) Literacy n The New Media Age, Routledge, New York. LESTER, Paul Martin (2000), Visual Communication: Images With Messages, 2nd Ed., Wadsworth. MEB (2005), lkö retim Türkçe Dersi Ö retim Program Ve K lavuzu (1-5. S n flar), MEB Yay nlar, Ankara. MEB (2006), lkö retim Türkçe Dersi Ö retim Program Ve K lavuzu (6,7,8. S n flar), MEB Yay nlar, Ankara.

15 705 TÜBAR-XXVII-/2010-Bahar/Görsel Okuryazarl k... M TCHELL, W. J. (1995), Picturetheory: Essays On Verbal And Visual Representation, University Of Chicago Press, Chicago. MOR ARTY, S.E. A Conceptual Map Of Visual Communication, Journal Of Visual Literacy, 17:2, s. 9-24, OR NG, S. (2000), A Call For Visual Literacy, School Arts, April, s OBL NGER, D. G (2005), Educating The Net Generation, Boulder, Educause. PARSA, Alev Fato (2004), mgenin Gücü Ve Görsel Kültürün Yükseli i Ana Dili, 33, s PARSA, Alev Fato (2007), Görsel Okuryazarl k, Fotografya, S gen.tr/cnd/index.php?id=248,0,0,1,0,0 (son eri im ). PETTERSON, Rune (1993), Visual nformation, Educational Technology, Englewood, Cliffs. PURVES, D., & Lotto, R. B. (2003), Why We See What We Do: An Empirical Theory Of Vision, Sunderland, Ma: Sinauer Associates. ROBERTSON, M.S.M. (2007), Teaching Visual Literacy n The Secondary English/ Language Arts Classroom: An Exploration Of Teachers Attitudes, Understanding And Aplication, krex.kstate.edu/dspace/handle/2097;/269-14k (son eri im ). ROSE, Gillian (2001), Visual Methodologies, Sage Publication, London. SANDERS, Barry (1999), Öküzün A s Elektronik Ça da Yaz l Kültürün Çökü ü Ve iddetin Yükseli i, (çev. Tahir ehnaz), Ayr nt Yay nlar, stanbul-universite de Nantes, Nantes. SÖNMEZ, Özge (2005), L Enseignement de la Culture- Civilisation Française dans les Manuels Scolaries Utilises en Turquie, (Universite de Nantes Yay nlanmam yüksek lisans tezi), Nantes. TDK (2005), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara. T TON, Jeff Todd (1995), Text, The Journal Of American Folklore,108, s TÜZEL, Sait (2009), lkö retim Türkçe Dersi Programlar n n Görsel Okuma Ba lam nda De erlendirilmesi, nternational Symposium on Sustainable Development, 9-10 Haziran, Sarajevo.