TÜRKİYE DE BİÇERDÖVERLE HASAT MÜTEAHHİTLİĞİNİN TEKNİK VE EKONOMİK ANALİZİ

Transkript

1 I EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) TÜRKİYE DE BİÇERDÖVERLE HASAT MÜTEAHHİTLİĞİNİN TEKNİK VE EKONOMİK ANALİZİ Onur GÜMÜŞ Tarım Makinaları Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi: Tez Danışmanı: Prof. Dr. H. Ünal EVCİM Bornova - İZMİR 2006

2 II

3 III Onur GÜMÜŞ tarafından Yüksek Lisans tezi olarak sunulan Türkiye de Biçerdöverle Hasat Müteahhitliğinin Teknik Ve Ekonomik Analizi başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. H. Ünal EVCİM... Raportör Üye : Yrd. Doç. Dr. Harun YALÇIN... Üye : Doç. Dr.Tuna DOĞAN...

4 IV

5 V ÖZET TÜRKİYE DE BİÇERDÖVERLE HASAT MÜTEAHHİTLİĞİNİN TEKNİK VE EKONOMİK ANALİZİ GÜMÜŞ, Onur Yükseklisans Tezi, Tarım Makinaları Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. H. Ünal EVCİM Aralık 2006, 138 sayfa Bu çalışmanın amacı; Türkiye de büyük oranda müteahhitlik hizmeti şeklinde gerçekleştirilen biçerdöverle hasat işleminde, biçerdöver müteahhitlerinin kullandıkları makinaların teknolojik düzeylerinin belirlenmesi, yoğun rekabetin hakim olduğu biçerdöver müteahhitliğinde, temel amaç olan yüksek kapasite ve yüksek kalite hedefi doğrultusunda, müteahhitlerin tercihlerine etkili olan faktörlerin saptanması, Türkiye de yaygın olarak kullanılan biçerdöver modellerinin teknik özelliklerinin irdelenerek, bu özelliklerin müteahhitler üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, Türkiye de kullanılmakta olan biçerdöverlerin marka, model ve yaş dağılımlarının incelenmesi, biçerdöver müteahhitliği işinin karlılığının analizi ve geliştirme imkanlarının değerlendirilmesidir. Anahtar Sözcükler: Biçerdöver, biçerdöver müteahhitliği

6 VI

7 VII ABSTRACT TECHNICAL AND ECONOMICAL ANALYSIS OF CONTRACTORSHIP IN COMBINE HARVESTING IN TURKEY GÜMÜŞ, Onur MSc in Agricultural Machinery Department Supervisor: Prof. Dr. H. Ünal EVCİM December 2006, 138 pages The aim of this study is; determining the technological levels of the combines used by the contractors in combine harvesting, which is carried out mostly as contractorship in Turkey, determining the factors which prevail the decisions of the contractors in accordance with the target of high capacity and high quality which appears to be the main objective in combine harvesting contractorship, where consistent competition is dominant, determining the technical specifications of the combine models which are widely used in Turkey and identifying the effects of the specifications in question on contractors, analysing the brand-model and age distributions of the combines used in Turkey, evaluating the development opportunities and analysing the profitability of contractorship in combine harvesting. Key Words: Combine harvester, contractorship in combine harvesting

8 VIII

9 IX TEŞEKKÜR Bu konuda bana çalışma imkanı sağlayan, çalışmamın her aşamasında bana yardımcı ve destek olan, değerli fikir ve görüşleriyle bana yol gösteren çok kıymetli hocam Prof. Dr. H. Ünal EVCİM e teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.

10 X

11 XI İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa ÖZET...V ABSTRACT...VII TEŞEKKÜR... IX İÇİNDEKİLER DİZİNİ... XI ŞEKİLLER DİZİNİ... XVI ÇİZELGELER DİZİNİ... XXI 1. GİRİŞ BİÇERDÖVERLERİN TARİHSEL GELİŞİMİ BİÇERDÖVERLERİN SINIFLANDIRILMASI İşletim Şekline Göre Biçerdöverler Kendi Yürür Biçerdöverler Traktörle Yürütülür Biçerdöverler Ürünün Akış Yönüne Göre Biçerdöverler Teğetsel Ürün Akışlı Biçerdöverler Eksenel Ürün Akışlı Biçerdöverler Transversal Ürün Akışlı Biçerdöverler...21

12 XII İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Trans-Eksenel Ürün Akışlı Biçerdöverler BİÇERDÖVERLERİN TEMEL ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ Biçerdöverlerin Temel Organları Biçerdöverlerin Çalışma Prensibi BİÇERDÖVERLERİN YAPI TAŞLARI, TEKNOLOJİK GELİŞMELER Tabla Sistemleri Dolap Biçme Kirişi Helezon Otomatik Yüzer Konum (AutoFloat) Sistemi Yatay Dengeleme (LateralFloat) Sistemi Boğaz (Sap) Elevatörü Harmanlama Sistemi Batör Pervazlı Batörler Parmaklı Batörler Kontrbatör Sarsaklar Temizleme Sistemi... 56

13 XIII İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Elekler Otomatik Elek Dengeleme Sistemi Kesmik Sistemi Fan Boşaltma Sistemi Güç Aktarım Sistemleri Kabin ve Kumandalar TÜRKİYE DE KULLANILAN BİÇERDÖVERLERİN TEKNİK KARŞILAŞTIRMASI LİTERATÜR ÖZETİ MATERYAL VE METOD BULGULAR Anket Sonuçları Müteahhitlik Sahip Olunan Biçerdöver Sayısı Müteahhitlik Süresi Mevcut Biçerdöverden Önce Kullanılmış Biçerdöver Sayısı Memnuniyet Derecesi...84

14 XIV İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Müteahhitlik Anlaşması Hasattan Ne Kadar Zaman Önce Yapılıyor? Müteahhitlik Ücreti Nasıl Saptanıyor Müteahhitlik Ücreti Ne Kazar Zaman Sonra Tahsil Ediliyor Makinaların Kasko-Sigorta Durumu Makinalar Satın Alınırken Dikkat Edilen Hususlar Biçerdöverle Hasat Müteahitliğinde Karşılaşılan Sorunlar Biçerdöverle Hasat Müteahitliğinde Karşılaşılan Sorunlara Yönelik Çözüm Önerileri Biçerdöverle Hasat Müteahitliğinde Çiftçilerin Müteahit Seçim Kriterleri Biçerdöverle Hasat Müteahitliğinde Müteahitlerin Çiftçi/Tarla Seçim Kriterleri Hasat Hasat Edilen Ürünler Hasat Edilen Ürünlere Göre Alan Değerleri Hasat Döneminde Ortalama Çalışma Saati Hasat Döneminde Ortalama Çalışılan Gün Sayısı

15 XV İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Hasat Döneminde Ortalama Günlük Kapasite Yedek Parça Bakım Onarım En Çok Arıza Yapan Parçalar Hasat Esnasında Yedek Bulundurulan Parçalar Orijinal Yedek Parça Kullanım Oranı Yetkili Servis Kullanım Oranı Yıllık Ortalama Bakım Onarım Maliyeti Ürün Bazında Ortalama Yakıt Tüketimi İşçilik Operatör Kullanım Oranı Yıllık Ortalama Operatör Maliyeti Biçerdöverle Hasat Müteahhitliğinin Ekonomik Analizi Düşük Kapasite Segmenti Orta Kapasite Segmenti Yüksek Kapasite Segmenti Biçerdöverle Hasat Müteahhitliğinin Teknik Değerlendirmesi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ ÖZGEÇMİŞ EKLER...134

16 XVI ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 1.1. Biçerdöver göç haritası... 6 Şekil 2.1. İlk mekanik McCormick orak makinası... 9 Şekil lü yılların ilk yarısında kullanılmakta olan biçerdöver Şekil 2.3. Traktörle çekilir tip IH biçerdöver Şekil 2.4. İlk seri üretim Claas biçerdöver Şekil 2.5. IH No.123-SP biçerdöver Şekil 2.6. IH No.123-SP biçerdöver Şekil 2.7. IH No.125-SPV biçerdöver Şekil 2.8. İlk kendi yürür Claas biçerdöver Şekil Axial Flow eksenel akışlı IH biçerdöver Şekil 3.1. Kendi yürür New Holland CS serisi biçerdöver Şekil 3.2. Traktörle çekilen uzunlamasına akışlı ve enlemesine akışlı biçerdöverler Şekil 3.3. Traktöre bindirilmiş uzunlamasına akışlı biçerdöverler Şekil 3.4. Teğetsel (geleneksel) ürün akışlı biçerdöverler Şekil 3.5. New Holland CS serisi biçerdöverin harmanlama sistemi Şekil 3.6. Eksenel ürün akışlı biçerdöverler Şekil 3.7. Eksenel ürün akışlı Case IH biçerdöver Şekil 3.8. Transversal ürün akışlı biçerdöverler Şekil 3.9. Trans-eksenel ürün akışlı biçerdöverler... 22

17 XVII ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil 4.1. Biçerdöverlerin temel organları...23 Şekil 4.2. Biçerdöverlerin çalışma prensibi...26 Şekil 5.1. New Holland hububat tablası...28 Şekil 5.2. Tabla organları...29 Şekil 5.3. New Holland CX serisi biçerdöverlerde kullanılan otomatik dolap senkronizasyonu sistemi...31 Şekil 5.4. New Holland hububat tablalarında kullanılan biçme kirişi...32 Şekil 5.5. New Holland hububat tablalarında kullanılan helezon New Holland...33 Şekil 5.6. New Holland hububat tablalarında kullanılan helezon parmakları...33 Şekil 5.7. Hububat tablalarında kullanılan bıçak ve helezon tahrik sistemi New Holland...34 Şekil 5.8. Otomatik yüzer konum (AutoFloat) sistemi New Holland CS serisi...35 Şekil 5.9. Yatay dengeleme (LateralFloat) sistemi Laverda LXE serisi...37 Şekil Boğaz elevatörü konveyör sistemi New Holland CS serisi...38 Şekil Hidrolik kusturucu ve kumanda sistemi New Holland CX serisi...39

18 XVIII ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil Çift batörlü bir biçerdövere ait harmanlama sistemi New Holland CX serisi Şekil Pervazlı batör New Holland CX serisi Şekil Parmaklı batör- kontrbatör New Holland CX serisi Şekil Pervazlı batörün parmaklı batöre dönüştürülmesi New Holland CX serisi Şekil Çift batörlü harmanlama sistemi New Holland CS serisi Şekil mm çapındaki New Holland CX batörü Şekil mm çapındaki Laverda M batörü Şekil Çift batörlü harmanlama sistemi New Holland CX serisi Şekil Çift batörlü bir biçerdövere ait harmanlama sistemi New Holland CX serisi Şekil Çift batörlü bir biçerdövere ait harmanlama sistemi Laverda LXE ve M serileri Şekil Çift batörlü bir biçerdövere ait harmanlama sistemi Claas Lexion serisi Şekil derecelik sarma açısına sahip kontrbatör New Holland CS serisi Şekil Opti-Thresh sistemi New Holland CS serisi Şekil basamaklı sarsak sistemi New Holland CS serisi Şekil Dane kayıp sensörleri New Holland CX serisi... 54

19 XIX ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil Performans monitörleri New Holland TC56 ve CS serisi...55 Şekil Temizleme sistemi New Holland CX serisi...56 Şekil Kabin içi elek açıklık ayarı New Holland CX serisi...57 Şekil Otomatik elek dengeleme sistemi New Holland CS serisi...59 Şekil Otomatik elek dengeleme sistemi New Holland CX serisi...59 Şekil Roto-Thresher sistemi New Holland CX serisi...61 Şekil Roto-Thresher sistemi New Holland CX serisi...61 Şekil İki çıkışlı fan tasarımı New Holland CX serisi...62 Şekil Motor ana güç çıkışı New Holland CX serisi...64 Şekil Posi-Torque sistemi New Holland CX ve CS serileri...65 Şekil Modern kabin tasarımı - New Holland CX serisi...66 Şekil Kumanda ve monitörler - New Holland CX serisi...67 Şekil 9.1. Biçerdöver sayısı...81 Şekil 9.2. Müteahitlik süresi...82 Şekil 9.3. Kullanılmış olan biçerdöver sayısı...83 Şekil 9.4. Memnuniyet düzeyi...84 Şekil 9.5. Müteahitlik anlaşması zamanı...86 Şekil 9.6. Müteahitlik ücreti saptaması...87 Şekil 9.7. Tahsilat süresi...88

20 XX ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil 9.8. Makinalar kaskolu mu? Şekil 9.9. Satın alım kriterleri Şekil Karşılaşılan temel sorunlar Şekil Çözüm önerileri Şekil Çiftçilerin temel seçim kriterleri Şekil Müteahitlerin temel seçim kriterleri Şekil Hasat edilen ürünler Şekil Ortalama alan Şekil Ortalama çalışma saati Şekil Ortalama çalışma gün sayısı Şekil Ortalama günlük kapasite Şekil Orijinal yedek parça kullanım oranı Şekil Yetkili teknik servis kullanım oranı Şekil Yıllık bakım ve onarım maliyeti Şekil Ürün bazında ortalama yakıt tüketimi Şekil Operatör kullanım oranı Şekil Yıllık ortalama operatör maliyeti

21 XXI ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1. İşletme büyüklüğü ve biçerdöverin mülkiyet durumuna göre biçerdöver kullanan işletme sayısı ve biçerdöver kullanılan arazi...1 Çizelge 1.2. Türkiye deki toplam biçerdöver parkının ortalama yaş dağılımı...2 Çizelge 1.3. İllere göre biçerdöver dağılımı...2 Çizelge 1.4. Biçerdöver ithalatçısı frmaların sahip oldukları yetkili servis sayısı...4 Çizelge 1.5. Yıllara göre biçerdöver parkındaki adetsel değişim...5 Çizelge 6.1. Türkiye de kullanılan düşük kapasite segmentindeki biçerdöverlerin teknik karşılaştırması...70 Çizelge 6.2. Türkiye de kullanılan orta kapasite segmentindeki biçerdöverlerin teknik karşılaştırması...71

22 XXII ÇİZELGELER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Çizelge 6.3. Türkiye de kullanılan yüksek kapasite segmentindeki biçerdöverlerin teknik karşılaştırması Çizelge 9.1. Biçerdöver sayısı Çizelge 9.2. Müteahitlik süresi Çizelge 9.3. Kullanılmış olan biçerdöver sayısı Çizelge 9.4. Memnuniyet düzeyi Çizelge 9.5. Müteahitlik anlaşması zamanı Çizelge 9.6. Müteahitlik ücreti saptaması Çizelge 9.7. Tahsilat süresi Çizelge 9.8. Makinalar kaskolu mu? Çizelge 9.9. Satın alım kriterleri Çizelge Karşılaşılan temel sorunlar Çizelge Çözüm önerileri Çizelge Çiftçilerin temel seçim kriterleri Çizelge Müteahitlerin temel seçim kriterleri Çizelge Hasat edilen ürünler Çizelge Ortalama alan Çizelge Ortalama çalışma saati Çizelge Ortalama çalışma gün sayısı Çizelge Ortalama günlük kapasite Çizelge Orijinal yedek parça kullanım oranı Çizelge Yetkili teknik servis kullanım oranı Çizelge Yıllık bakım ve onarım maliyeti

23 XXIII ÇİZELGELER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Çizelge Ürün bazında ortalama yakıt tüketimi Çizelge Operatör kullanım oranı Çizelge Yıllık ortalama operatör maliyeti Çizelge Düşük kapasite segmentindeki biçerdöverin 1000 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Düşük kapasite segmentindeki biçerdöverin 1500 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Düşük kapasite segmentindeki biçerdöverin 2000 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Orta kapasite segmentindeki biçerdöverin 1000 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Orta kapasite segmentindeki biçerdöverin 1500 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Orta kapasite segmentindeki biçerdöverin 2000 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Yüksek kapasite segmentindeki biçerdöverin 1000 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Yüksek kapasite segmentindeki biçerdöverin 1500 saat çalışması halindeki maliyet analizi Çizelge Yüksek kapasite segmentindeki biçerdöverin 2000 saat çalışması halindeki maliyet analizi...120

24 XXIV

25 1 1. GİRİŞ Türkiye de biçerdöverle hasat müteahhitliği oldukça önemli bir yere sahiptir. Biçerdöverle hasadın büyük ölçüde bir müteahhitlik hizmeti olarak gerçekleştiği dikkat çekmektedir. Çizelge 1.1. de de görülebileceği gibi, Türkiye de yaklaşık tarımsal işletme vardır ve bu tarımsal işletmelerin yaklaşık % 65 inin işletme büyüklüğü 50 da ın altında, % 83,3 ünün işletme büyüklüğü ise 100 da ın altındadır. Çizelge 1.1. İşletme büyüklüğü ve biçerdöverin mülkiyet durumuna göre biçerdöver kullanan işletme sayısı ve biçerdöver kullanılan arazi (DİE) Biçerdöver ile hasat edilen toplam arazi dikkate alındığında, bu arazinin % 90,2 sinin biçerdöver müteahhitliği ile hasat edildiği

26 2 görülmektedir. Görüldüğü gibi, yurdumuzda biçerdöver ile hasat, çok büyük bir oranda müteahhitlik hizmeti şeklinde gerçekleşmektedir. Türk İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan 2005 yılı verilerine göre, Türkiye deki toplam biçerdöver parkı adettir. Bu parkın yaş dağılımı ise Çizelge 1.2. de verilmiştir. Çizelge 1.2. Türkiye deki toplam biçerdöver parkının ortalama yaş dağılımı (TÜİK tarım istatistikleri, 2005) Yaş Dağılımı Biçerdöver Adedi % ve üzeri TOPLAM Görüldüğü gibi, toplam parkın % 65 i, 10 yaşın üzerinde, ekonomik ömürlerini doldurmuş makinalardan oluşmaktadır. Çizelge 1.3. İllere göre biçerdöver dağılımı (TÜİK Tarım İstatistikleri, 2005) Yaş Grubu Toplam Toplam Adana Adıyaman Afyonkarahisar Ağrı Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bilecik

27 Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Diyarbakır Edirne Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay Isparta İçel İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K.Maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas

28 4 Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Şanlıurfa Uşak Van Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Kırıkkale Batman Şırnak Bartın Ardahan Iğdır Yalova Karabük Kilis Osmaniye Düzce Mevcut biçerdöver pazarında ise, 2002 yılından 2005 yılı sonuna kadar, kayıtlı 1321 adet lik satış gerçekleşmiştir. Ekonomik ömrünü doldurmuş olan biçerdöver parkı, farklı kapasitede, farklı özellikte ve farklı teknolojilere sahip biçerdöverler ile yenilenme sürecindedir. Çizelge 1.4. Biçerdöver ithalatçısı firmaların sahip oldukları yetkili servis sayısı (Anonim, 2006) İthalatçı Firma Yetkili Biçerdöver Servisi Sayısı New Holland Trakmak 31 John Deere Türkiye 11 Laverda Türkiye 27 Claas Harman Traktör 5 Uzel Massey Ferguson 4

29 5 Çizelge 1.5. Yıllara göre biçerdöver parkındaki adetsel değişim (Yüzal, S. 2003, TÜİK Tarım İstatistikleri, 2005) Yıl Biçerdöver Sayısı Biçerdöverle hasatta, müteahhitliğin bu kadar yoğun olarak gerçekleştiği ülkemizde, müteahhitlik hizmetinin başarısını ve karlılığını belirleyen çok çeşitli etkenler mevcuttur. Bölgeler bazındaki iklim farklılıklarının doğurduğu üretim desenindeki farklılıklar ve arazi büyüklükleri, hasatta kullanılacak biçerdöverin kapasitesi ve sahip olması beklenen özellikler bakımından belirleyici niteliktedir. Örneğin, İç Anadolu Bölgesi nde hububat hasadında yoğun olarak kullanılan hububat donanımlı bir biçerdöver modeli, Trakya Bölgesi nde gerçekleştirilen hububat hasadında, İç Anadolu da olduğu kadar yoğun kullanılmamaktadır. Zira, bu bölgede kullanılacak biçerdöverlerin, Trakya Bölgesi nin çok önemli bir ürünü olan çeltik hasadına da uygun yapıda olması beklenmektedir. Tek batörlü bir biçerdöver İç Anadolu

30 6 Bölgesi nin ihtiyaçlarına cevap verebilmekteyken, Trakya Bölgesi ndeki hububat hasadının yanı sıra gerçekleşen çeltik hasadı ve nispeten daha geniş arazilerinin ortaya çıkardığı daha uzun saatler boyu çalışma zorunluluğu, çift batörlü biçerdöver kullanımını zorunlu kılmaktadır. Şekil 1.1. de görülen biçerdöver göç haritası, ana hatları ile hasat sezonu içerisinde biçerdöver müteahhitlerinin bölgesel hareketlerini göstermektedir. Bölgesel koşul ve ürün farklılıkları, müteahhitlerin sahip oldukları biçerdöverlerin teknik ve kapasite özelliklerinin önemini bu noktada ön plana çıkarmaktadır. KARADENİZ Şekil 1.1. Biçerdöver göç haritası (Anonim, 2000) Farklı biçerdöver markaları ve belirli bir markanın farklı modelleri, teknik özellik ve kapasite açısından farklılıklar göstermektedir. Müteahhitlik hizmeti açısından değerlendirildiğinde, biçerdöverin kapasitesi ve sahip olduğu teknoloji düzeyi, oldukça büyük bir öneme sahiptir. Temel amaç,

31 7 birim zamanda hasat edilen alanın mümkün olduğunca çok ve bu alandan elde edilen danenin nitelik ve nicelik açısından mümkün olduğunca yüksek değerde olmasıdır. Birim zamanda hasat edilen alanı artırmak ve bu alandan en az kayıpla en yüksek kalitede dane elde edebilmek amacıyla, biçerdöver teknolojisinde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bu gelişmelerin izlerini, biçerdöverin tablasından, kabinine, harmanlama sisteminden boşaltma sistemine kadar hemen hemen her noktasında görmek mümkündür. Yüksek kapasiteli, geniş tablalar kullanılmakta, bu tablalar ile biçilen materyal, farklı yapıda ve kapasitelerdeki besleme sistemleri ile harmanlama sistemine aktarılmaktadır. Harmanlama sistemlerinin kapasitesini artırmayı ve farklı ürünlerle çalışmada optimum performansı sağlamayı hedefleyen farklı ve yeni batör-kontrbatör tasarımları yapılmakta ve her bir tasarım kendine özgü birtakım avantajlar ve dezavantajlarla seçim kararında etkili olmaktadır. Bunun yanı sıra, fanların, eleklerin, sarsakların yapıları gelişmekte ve değişmektedir. Mahsulün biçerdöver boğazından girişinden, sarsaklardan çıkışına ve danenin depodan boşaltılmasına kadar, tüm iş organları birbirlerine bağlı olarak yüksek kapasite hedefi doğrultusunda evrimleşmektedir. Bu yüksek kapasite hedefi doğrultusunda gelişen makinaların motor güçleri artmakta, kumanda sistemleri gelişmektedir. Mekanik kumandalar, yerlerini elekro-hidrolik, elektro-pnömatik ve elektronik kumandalara bırakmaktadır. Öte yandan, biçerdöverin tüm çalışma parametrelerini kontrol altında tutan ve operatörlere yansıtan gösterge sistemleri de değişmekte ve gelişmektedir. Günümüzde gelişmiş biçerdöverlerde, biçerdöverin tüm çalışma parametreleri hassas bir şekilde izlenebilmekte ve düzenlenebilmektedir. Bunun yanı sıra, farklı ürünler ya da farklı çalışma koşulları için yapılan çok çeşitli ayarlar hafızaya alınabilmekte, makinalar operatörlere büyük kullanım kolaylıkları

32 8 sağlamaktadır. Gelişmiş bilgisayar sistemleri, hasat edilen ürünün anlık ve ortalama nem ve verim değerlerini eş zamanlı olarak hasat esnasında gösterebilmekte ve genel anlamda hasat işleminin en yüksek verim ve kalitede gerçekleştirilmesine olanak tanımaktadır. Biçerdöver teknolojisindeki bu gelişmeler, müteahhitlik açısından önem taşımaktadır. Zira yüksek kapasiteli gelişmiş biçerdöverlerle yapılan hasat, hasat verimi ve dane kalitesi açısından çok daha avantajlı olduğu için, müteahhitlik hizmeti satın almak suretiyle hasat gerçekleştirmek isteyen tarla sahipleri, gelişmiş makinaları tercih etmekte ve dolayısıyla sert rekabet koşullarında bu makinalara sahip müteahhitlerin iş bulmaları göreceli olarak kolaylaşmaktadır. Öte yandan sözkonusu gelişmiş makinaların edinim maliyetlerinin yüksek oluşu, işletme maliyetleri ile birlikte değerlendirildiğinde, müteahhitler için işin ekonomik boyutunun önemini bir kez daha su yüzüne çıkarmaktadır.

33 9 2. BİÇERDÖVERLERİN TARİHSEL GELİŞİMİ 1831 yılının Temmuz ayında, Cyrus Hall McCormick, tarladaki ürünün mekanik olarak hasat edilmesini sağlayan ilk mekanik orak makinasını geliştirdi. Atla çekilen ve insan işgücünü büyük ölçüde azaltan bu makina 19. yüzyılın hasat uygulamalarında bir kilometre taşı olarak nitelendirilir. Şekil 2.1. İlk mekanik McCormick orak makinası (Anonim, 2004) 19. yüzyılın ikinci yarısında, McCormick Harvesting Co. ve çok sayıdaki orak makinası üreticisi rakibi, kıyasıya bir rekabete girdi yılında, McCormick Harvesting Co. ve diğer dört büyük üretici birleşerek, International Harvester firmasını kurdu.

34 10 İlk biçerdöver, 1838 yılında Hiran Moore tarafından icat edildi. İlk dönemlerde, hasat - harman makinaları olarak adlandırılan biçerdöverler, tarlada sayıları 16 ya kadar ulaşabilen at ya da katırla çekiliyordu. Bunlardan bazıları yalnızca harman makinası olarak değerlendirilmekteydi. Çünkü ürün önce hasat ediliyor, ardından bu makinalara beslenerek sap ile danenin birbirinden ayrılarak harmanlanması sağlanıyordu. Şekil lü yılların ilk yarısında kullanılmakta olan biçerdöver (Anonim, 2004) İzleyen yıllarda, George Stockton Berry, hasat-harman makinasına, bir buhar makinası kombine etti. Bu makinada hasatta ortaya çıkan sap, buhar makinası için buhar elde edilmesi amacıyla yakıt olarak kullanılıyordu. 12 m genişliğinde bir biçme tablasına sahip bu makina, günde 400 da alan hasat edebilmekteydi. Ayrıca bu makinanın birim alana düşen hasat maliyeti, o dönem için atlarla çekilen biçerdöverlerden ve sabit harmanlama makinalarından daha ucuzdu. Atla çekilen biçerdöverin ya da sabit harman makinasının dekar başına işletme maliyeti 75 Cent iken, buhar makinalı biçerdöverin işletme maliyeti dekara Cent arasında değişmekteydi. Buhar makinasının yanı sıra traktörlerden bir düz kayış ile tahrik edilmeye başlanan biçerdöverler, modern bir biçerdöver ile tek kişinin

35 11 hasat edebileceği bir tarlada, birden çok sayıda işçi ile ancak hasat-harman yapabiliyordu. International Harvester, 1913 yılında, kendine ait ilk deneysel hasatharman makinasını geliştirdi ve 1915 yılında piyasaya sürdü. Bu dönemde, atlarla çekilen hasat-harman makinaları çok yaygındı. International Harvester, 1925 yılında, traktörle çekilen biçerdöveri geliştirdi. Şekil 2.3. Traktörle çekilir tip IH biçerdöver (Anonim,2002) Günümüzün modern biçerdöverleri, her çeşit daneli ürünü, değişik ürün ve tarla şartlarında hasat-harman edebilir özelliktedir. Hasat ve harmanlama işlemlerini bir arada yapan bu makinalara, bu özelliklerinden dolayı kombine makinalar denilir. İlk biçerdöverin 1838 yılında Amerika nın Michigan eyaletinde denenmesinden yaklaşık olarak 100 yıl sonra, Alman Claas firması, Avrupa

36 12 koşullarını dikkate alarak 1930 yılında çalışmalarına başladığı ilk biçerdöverini geliştirerek 1936 yılında çalışmalarını tamamlamış ve 1937 yılında seri üretimine geçerek Avrupa pazarına sunmuştur. Şekil 2.4. İlk seri üretim Claas biçerdöver (Anonim,2000) Bu tarihten sonra da Avrupa, Amerika ve Avustralya da çok sayıda biçerdöver hasatta kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönemlerde, biçme ve harmanlama makinalarının son aşaması olan biçerdöverler için gerekli olan güç, iki farklı kaynaktan elde edilmekteydi. Çeki gücü için traktör kullanılırken, biçerdöverin hasat ve harmanlama ünitelerinin güç ihtiyacı ise, makinanın kendi üzerindeki bir motordan sağlanıyordu. Daha sonraki dönemlerde, gerek çeki gücünün, gerekse hasat harman üniteleri için gerekli gücün, tek bir motordan sağlandığı kendi yürür biçerdöverler geliştirildi yılında International Harvester firması, No.123-SP ismini verdiği ilk kendi yürür biçerdöveri geliştirdi. Bu biçerdöverde, 6 silindirli International Harvester marka motor ve 3,6 m genişliğinde tabla bulunuyordu.

37 13 Şekil 2.5. IH No.123-SP biçerdöver (Anonim,2000) Şekil 2.6. IH No.123-SP biçerdöver (Anonim,2000) 1949 yılında, IH No. 123-SP modeli, çeşitli geliştirmeler ile 125-SP adını aldı. Bu modeli, 1950 yılında 125-SPV ve 1952 yılında, 3 m, 3,6 m ve 4,3 m tabla opsiyonlarıyla sunulan 125-SPV izledi.

38 14 Şekil 2.7. IH No.125-SPV biçerdöver (Anonim,2000) 1953 yılında Alman Claas firması, kendi ürettiği ilk kendi yürür biçerdöveri Avrupa pazarına sundu. Şekil 2.8. İlk kendi yürür Claas biçerdöver (Anonim,2002) Kendi yürür biçerdöverlerde, kullanım ve ayar olanakları çok büyük bir hızla gelişmeye başlamıştır. Tabla, iletim, harmanlama, temizleme eleme organlarıyla ilgili ayarları hareket halinde iken yapabilme özelliği, operatörlere büyük kolaylıklar getirmiş, iş verimlerini önemli ölçüde artırmıştır. Öte yandan çeşitli emniyet mekanizmalarının gelişimi ile de hasat - harman işlemi hem biçerdöverin kendisi, hem hasat edilen ürün hem de operatör için daha güvenli bir hale gelmiştir.

39 15 Biçerdöverlerdeki bu gelişmelere paralel olarak, farklı ürünlerin hasadında kullanılmaları yönünde de gelişmeler olmuştur arasında sadece buğday hasadında kullanılan biçerdöverler, arasında arpa ve yulaf da hasat etmeye başlamış, bu ürünlere yılları arasında yağlı tohumlar da katılmıştır yılları arasında yonca ve çayır otları da biçerdöverle hasat edilmiştir. Günümüzde, tüm bu ürünlerin yanı sıra, baklagiller, ayçiçeği, kolza, mısır, çeltik ve diğer daneli bitkilerin hasat-harmanında biçerdöverler yüksek verimde kullanılmaktadır. Günümüzde kullanılan klasik tip biçerdöverlerde, ürün batöre iletildikten sonra, harmanlama sistemini belirli bir açı ile teğetsel olarak terk etmektedir. Bu tip biçerdöverlerde dane kaybı, belirli bir süre geniş yüzeyli elekler ve daha yüksek güçteki motorlarla sınırlandırılmaya çalışılmıştır. Ancak takip eden dönemde, biçerdöverlerin saatlik iş kapasitelerini artırmak amacıyla batör çap ve genişlikleri belirli oranda artırılmıştır. Diğer taraftan sarsak kademelerinin artırılması, sarsak devirlerinin yükseltilmesi, danenin saptan ayrılmasını hızlandıran ve iyileştiren bir akış ortaya koymuştur li yıllarda, sarsak üzerine konumlandırılan yardımcı ayırıcı düzenekler ile danenin saptan ayrılma süreci daha da iyileştirilmiştir. Teğetsel akışlı biçerdöverlerde, kapasite üzerinde birincil düzeyde etkili faktör olan batörkontrbatör genişliği, çeşitli nedenlerden ötürü ancak bir düzeye kadar artırılabilmektedir. Genişliğin belirli ölçülerin üzerine çıkması, biçerdöver hacmini artırmakta, iletim zorlukları doğurmakta ve ana güç kaynağı olan motorun konumlandırılmasında sıkıntılar doğurmaktadır. Öte yandan genişlik arttıkça, parçaların imalatında ortaya çıkan zorluklar, daha geniş sarsak krankı, özellikle genişliğe duyarlı olan fan ve elek sisteminin tasarımı, aşırı titreşime neden olmaktadır.

40 16 Klasik harmanlama sisteminin bu olumsuzlukları, ürün akış yönünün değiştirildiği eksenel akışlı biçerdöverlerin geliştirilmesine zemin hazırlamıştır. Eksenel akışlı biçerdöverlerde toplam ürün kaybı azaltıldığı gibi, aynı biçme genişliğine sahip teğetsel akışlı biçerdöverlere göre % kapasite artışı sağlanmıştır. Şekil Axial Flow eksenel akışlı IH biçerdöver (Anonim, 2000)

41 17 3. BİÇERDÖVERLERİN SINIFLANDIRILMASI Biçerdöverlerin sınıflandırılması, temel olarak iki ana başlık altında değerlendirilebilir. İşletim şekline göre Ürün akış yönüne göre 3.1. İşletim Şekline Göre Biçerdöverler Kendi Yürür Biçerdöverler Kendi yürür biçerdöverlerde, ilerleme, biçme, iletim, harmanlama, temizleme-eleme ve diğer tüm fonksiyonlar ve yardımcı sistemler, makina üzerinde bulunan bir motordan güç almaktadır. Pahalı olmakla beraber, biçme düzeninin önde olması, kendilerine özgü bir hareket sistemine sahip olmaları ve çok geniş biçme genişliklerine sahip olmaları gibi özellikleri ile çok yönlüdürler. Bu özellikleri ile hem küçük hem de büyük parsellerin hasadında kullanılırlar. Farklı işe genişliklerindeki tablalar kullanabilmektedirler.

42 18 Şekil 3.1. Kendi yürür New Holland CS serisi biçerdöver (Anonim,2004) Traktörle Yürütülür Biçerdöverler Kendiyürür biçerdövere kıyasla daha az bileşenden oluşan, daha basit ve daha ucuz biçerdöverlerdir. Ancak, hazırlık süreçleri daha uzundur. Çekilme ve çalıştırılmak için belirli bir traktör motor gücüne(55-75 HP) gereksinim duyarlar. Traktöre bindirilmiş olanlar haricinde önden biçmeli değildirler ve biçme genişlikleri trafik zorunlulukları nedeniyle 2,70 m ile sınırlandırılmıştır. Hasat kapasiteleri belirgin şekilde düşüktür. Şekil 3.2. Traktörle çekilen uzunlamasına akışlı ve enlemesine akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001)

43 19 Şekil 3.3. Traktöre bindirilmiş uzunlamasına akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001) 3.2. Ürünün Akış Yönüne Göre Biçerdöverler Hasat edilen ürünün harmanlama sistemi içerisindeki akış şekline göre, biçerdöverleri 3 ana başlık altında sınıflandırmak mümkündür Teğetsel Ürün Akışlı Biçerdöverler Teğetsel ürün akışlı biçerdöverler, geleneksel ürün akışlı olarak da adlandırılmaktadır. Bu sistemde, biçerdöverin önünden gelen hasat edilmiş materyal, doğrudan harmanlama ünitesine girer. Harmanlama etkinliği yüksektir. Şekil 3.4. Teğetsel (geleneksel) ürün akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001) Sistemin dezavantajı, batör-kontrbatör arasındaki harmanlama yüzeyinin, sarsaklara çıkış kısmı nedeniyle sınırlı oluşudur. Sarsaklarda,

44 20 danenin saptan ayrılması, yerçekimi etkisine bağlı olduğu için, yüksek harmanlama kapasitelerinde, sarsaklarda yığılma meydana gelebilir. Şekil 3.5. New Holland CS serisi biçerdöverin harmanlama sistemi (Anonim, 2004) Eksenel Ürün Akışlı Biçerdöverler Eksenel akışlı biçerdöverlerde, biçerdöver gövdesine paralel uzanan bir harmanlama rotoru bulunmaktadır. Bu sistemde, sarsak mekanizması yoktur. Harmanlama rotorunun tüm yüzeyi boyunca etkin harmanlama sağlanır ve dolayısıyla harmanlama kapasitesi yüksektir. Şekil 3.6. Eksenel ürün akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001) Harmanlama rotorunun (batörün) çapı, teğetsel akışlı harmanlama sistemine göre daha küçüktür. Harmanlanmış ürünün akış yönünün değiştirilmesi nedeniyle güç kaybı ve tıkanma problemleri görülebilmektedir.

45 21 Şekil 3.7. Eksenel ürün akışlı Case IH biçerdöver (Anonim, 2003) Transversal Ürün Akışlı Biçerdöverler Transversal akışlı harmanlama sistemlerinde, biçilmiş ve harmanlanmak üzere batöre iletilen materyal, batörün bir ucundan batörkontrbatör arasına akmaya başlar ve batörün diğer ucuna doğru akarken harmanlanır. Eksenel akışlı sisteme benzer şekilde, harmanlama ünitesinin tüm çevresi boyunca etkili ve yüksek kapasitede harmanlama gerçekleştirilir. Şekil 3.8. Transversal ürün akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001)

46 22 Merkezden beslemeli sistemden farklı olarak, ürün batör çıkışına kadar iki kez harmanlanır. Bu durum güç tüketimini artırmaktadır. Kısmen kısa olan ayırıcı alanı, biçerdöverin saatlik verimini düşürmektedir Trans-Eksenel Ürün Akışlı Biçerdöverler Materyalin harmanlama sistemindeki hareketi önce teğetsel, ardından ekseneldir. Teğetsel akışın gerçekleştiği ön harmanlama düzeni, geleneksel harmanlama sistemine benzemektedir. Ön harmanlama düzeninin arkasında yer alan eksenel batörler ile materyal eksenel akışta harmanlanır. Harmanlama etkinliği yüksek ve tıkanmaların daha az olduğu bir sistemdir. Şekil 3.9. Trans-eksenel ürün akışlı biçerdöverler (Engürülü ve ark., 2001) Bu harmanlama sistemine sahip biçerdöverlerde, diğer biçerdöverlerden farklı olarak ön harmanlama sistemi için ek hareket mekanizmaları mevcuttur.

47 23 4. BİÇERDÖVERLERİN TEMEL ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ 4.1. Biçerdöverlerin Temel Organları Biçerdöverlerin hasat-harman işlemini gerçekleştirmesi, biçme, iletme, harmanlama, ayırma-eleme sistemlerini oluşturan pek çok farklı organdan ve bu organların biraraya gelerek oluşturdukları sistemlerin eşzamanlı olarak çalışması ile gerçekleşmektedir. Şekil 4.1. Biçerdöverlerin temel organları (Engürülü ve ark., 2001) 1. Dolap 2. Dolap parmakları 3. Dolap hareket düzeni 4. Dolap varyatörü

48 24 5. Dolap hidrolik silindiri 6. Başak kaldırıcı 7. Tabla helezonu 8. Boğaz 9. Boğaz elevatörü 10. Tabla hidrolik silindiri 11. Taş tuzağı 12. Kontrbatör 13. Batör 14. Sap yayıcı (yönlendirici) tambur 15. Dane perdesi 16. Sarsaklar 17. Sarsak üstü sap yayıcı 18. Davlumbaz (arka sap kapağı) 19. Sağır elek 20. Elek kasası 21. Üst elek 22. Alt elek 23. Vantilatör (fan) 24. Yönlendirme kanatları 25. Dane helezonu 26. Dane elevatörü 27. Depo doldurma helezonu 28. Depo boşaltma helezonu 29. Dane deposu 30. Kesmik helezonu 31. Kesmik elevatörü

49 Kesmik yayıcı helezonu 33. Motor 34. Hava filtresi 35. Kabin tabanı 36. Kabin 37. Son redüksiyon dişli grubu 38. Vites kutusu 39. Çeki tekeri 40. Dümenleme tekeri 4.2. Biçerdöverlerin Çalışma Prensibi Biçerdöverlerin hasat-harman işleminde gerçekleşen 7 temel iş kademesi bulunmaktadır. 1. Biçme, 2. Başakların dövülmesi ve iletilmesi, 3. Dane ile sapın ayrılması (harmanlama), 4. Danelerin temizlenmesi, 5. Sapların tarlaya bırakılması ya da parçalanarak tarlaya bırakılması, 6. Danelerin depolanması, 7. Danelerin boşaltılması Farklı tiplerdeki biçerdöverlerin çalışma şekilleri temel olarak aynıdır ve yukarıda ifade edilen işlem basamakları takip edilir. Biçerdöverler, bu işlemleri daha yüksek verim ve kalitede

50 26 gerçekleştirebilmek için, kendilerine has bazı ek organlar ek sistemler ya da özelliklerle donatılmış olsalar da, temel çalışma prensibi değişmez. Şekil 4.2. Biçerdöverlerin çalışma prensibi (Engürülü ve ark., 2001) Tabla, bıçak kirişi, dolap ve tabla helezonundan oluşur. Dolap, biçerdöverin ilerleme hızına uygun bir değerde dönerek, ilerleme esnasında ürünü, bıçak kirişi üzerine yatırır. Bıçak kirişi tarafından biçilen ürün, tabla helezonu tarafından tablanın orta kısmına iletilir ve buradan da biçerdöverin boğazına aktarır. Boğaz elevatörü ürünü boğaz boyunca taşıyarak harmanlama sistemine iletir. Harmanlama sistemi, danenin başaktan ayrıldığı bölümdür. Harmanlama işinin %80-90 ı, batör-kontrbatör çiftinden oluşan harmanlama sisteminde gerçekleşir. Batör- kontrbatör arasında harmanlanan daneler, sağır elek üzerine düşer. Harmanlanmamış olan daneler ise, saplarla birlikte, batör-kontrbatör çıkışında bulunan sap yayıcı tambur ile sarsakların üzerine aktarılır.

51 27 Sarsakların üzerinde bulunan dane perdesi, sap ve dane karışımının sarsak altında yer alan sarsak eğik düzlemi üzerine düşmesini sağlar. Buradan düşen daneler ile sarsaklarda ayrılan daneler sağır eleğin üzerine gelir. Sağır eleğin üzerine gelen dane-saman karışımı, eleğin alternatif hareketi ile ilerleyerek üst eleğe ulaşır. Bu noktada, fan tarafından üflenen hava akımı ile karşılaşır. Daneden daha hafif yapıdaki maddeler, hava akımının etkisi ile biçerdöver arkasından tarlaya atılır. Üste elekten alt eleğe geçen ve temizleme süreci alt elekten sona eren daneler, dane elevatörü ile depoya aktarılır. Alt elek üzerinde kalan kesmikler, eğik düzlem üzerinden kayarak, kesmik helezonuna ulaşırlar. Buradan kesmik elevatörü ile, yeniden harmanlanmak üzere batör-kontbatör arasına iletilirler. Sarsak üzerinde yer alan yardımcı sistemler, karıştırma etkisi oluşturur. Karıştırıcının etkisi ve sarsakların alternatif hareketi ile daneden ayrılan saplar, sarsaklar tarafından biçerdöverin arka kısmına aktarılır ve sarsak sonundan tarla yüzeyine bırakılır. Sapa ihtiyaç duyulmayan durumlarda, biçerdöverin arka kısmına monte edilen sap kıyıcılar kullanılarak saplar parçalanır ve tarla yüzeyine yayılır. Dane deposu dolduğu zaman, boşaltma helezonu aktive edilerek, dane deposundaki daneler istenilen yere boşaltılır. Biçerdöverlerde, dane deposu arkasına konumlandırılmış olan motor, farklı güç çıkış sistem ve mekanizmaları kanalıyla, hasatharmanlama sistemleri ve hareket sistemlerine güç iletir.

52 28 5. BİÇERDÖVERLERİN YAPI TAŞLARI, TEKNOLOJİK GELİŞMELER Biçerdöverler tarih boyunca, değişen gereksinimler ve ilerleyen teknolojiye bağlı olarak gelişmeler göstermiştir. Bir bütün olarak değerlendirilmesi gereken biçerdöverlerin biçme, harmanlama, temizleme, boşaltma ve güç aktarım sistemleri, içinde bulunulan dönemin teknik ihtiyaçları doğrultusunda gelişmiştir. Temel amaç olan yüksek kapasite ve yüksek kalitede hasat, bu gelişmeler ile mümkün olmakta ancak, geliştirme çalışmaları durmaksızın devam etmektedir Tabla Sistemleri Biçerdöverlerde tarladaki ürün ile ilk temasa geçen bölüm tabladır. Günümüzün modern biçerdöverlerinde farklı iş genişliklerinde tablalar kullanılır. Şekil 5.1. New Holland hububat tablası (Anonim, 2004)

53 29 Tabla, ürünü biçer ve harmanlanmak üzere biçerdöverin harmanlama sistemine sevkeder. Tabla genişliği, biçerdöverin iş verimi üzerine doğrudan etkilidir. Tabla organlarındaki ve sistemlerindeki gelişimler, doğrudan biçerdöver performansı üzerine etkilidir. Şekil 5.2. Tabla organları (Anonim,2004) Tabla, temel olarak dolap (A), biçme kirişi (B), helezon (C) ve besleme boğazından(d) oluşur.

54 Dolap Dolap, biçilmemiş ürünü biçme kirişine yaklaştırır ve biçme kirişi üzerine yatırır. Ürün koşullarına, ürün yüksekliğine ve ürünün yatıklık durumuna bağlı olarak dolap yüksekliği ve dolabı yatay konumu oldukça önemlidir. Günümüzün modern biçerdöverlerinde, dolap yukarı-aşağı ve ileri-geri hareketi, kabin içinden kumanda edilen hidrolik sistemlerle yönetilir. Dolap devri ise, ürün koşullarına bağlı olarak ilerleme hızı ile orantılı olmalıdır. Özellikle yatık mahsül hasadında, dolap önce yatık sapı kaldırmalı, ardından bıçak kirişi üzerine yatırmalıdır. Bu senkronize hareket çok önemlidir. Günümüzün modern biçerdöverlerinde, kabin içinden kumanda edilen tek bir anahtar ile, dolap hızı, ilerleme hızına otomatik olarak senkronize edilmekte ve operatörleri ayar yapma zorunluluğundan kurtarmaktadır. Bu sistem, Otomatik Dolap Senkronizasyonu olarak adlandırılmaktadır. Bu sistemde, dolap hızı biçerdöverin ilerleme hızına bağlı olarak senkronize şekilde artıp azalmaktadır. Bu senkronize çalışma sonucunda ilerleme hızı her ne olursa olsun, besleme düzeni değişmez ve bu sayede makina etkinliği artar.

55 31 Şekil 5.3. New Holland CX serisi biçerdöverlerde kullanılan otomatik dolap senkronizasyonu sistemi (Anonim, 2005) Biçme Kirişi Biçme kirişi, makaslama kesme prensibi doğrultusunda çalışan bir mekanizmadır. Özel ısıl işlem görmüş bıçaklar ve ürünü bu buçaklara yönlendiren ve karşıt bıçak görevi gören parmaklardan oluşur.

56 32 Şekil 5.4. New Holland hububat tablalarında kullanılan biçme kirişi (Anonim, 2004) Parmakların döküm malzemeden üretilmiş olmaları önemli bir özelliktir. Zira, bir engelle karşılaşan parmakları eğilmeksizin kırılmalıdır. Bu sayede bıçak şeridi üzeride bulunan bıçakların zarar görmesi engellenir Helezon Helezon, üzerinde spiral şekilde kanat sargılar ve belirli aralıklarla yerleştirilmiş alternatif hareketli besleme parmaklarının bulunduğu bir silindirdir. Alternatif hareketli parmaklar polimer yatak malzemesinin içinde kayarak son derece sessiz bir şekilde çalışır. Helezon, parmaklardaki emniyet kesiti ile korunmaktadır. Parmakların kırılma noktası emniyet kesitidir. Kırılan parmaklar helezon üzerinde kalır. Bu özellik sayesinde

57 33 helezonun, batörün, kontrbatörün ve sap kıyıcıların zarar görme riski en aza iner. Şekil 5.5. New Holland hububat tablalarında kullanılan helezon New Holland (Anonim, 2004) Şekil 5.6. New Holland hububat tablalarında kullanılan helezon parmakları (Anonim, 2004) Helezon üzerindeki besleme parmaklarının bu emniyet mekanizmasının yanı sıra, yoğun ürün koşullarında helezonun tahrik

58 34 sistemini koruyan çeşitli emniyet mekanizmaları da bulunmaktadır. Yoğun ürünün helezonu sıkıştırıp, tahrik organlarının zarar görmesi riskine karşın, kaydırmalı kavrama tipinde emniyet mekanizmaları bulunur. Şekil 5.7. Hububat tablalarında kullanılan bıçak ve helezon tahrik sistemi New Holland (Anonim, 2004) Tüm bu emniyet mekanizmaları, bakım ve onarım maliyetlerinin minimizasyonu açısından büyük önem taşımakta ve müteahhitler için belirleyici tercih faktörleri arasında yer almaktadır Otomatik Yüzer Konum (AutoFloat) Sistemi Ülkemizde sap oldukça önemli bir yere sahiptir. Hatta bazı bölgelerde daneden bile daha fazla değer verilmektedir. Bu açıdan tarla yüzeyinde kalan anız yüksekliğinin mümkün olduğunca kısa olması istenmektedir. Operatörlerin bu minimum hız yüksekliğini göz ile tespit edip tarlanın her yerinde eşit anız yüksekliği olacak şekilde tablayı kumanda

59 35 etmeleri hem görsel olarak çok zor hem de fiziksel olarak oldukça yorucudur. Bu amaçla tablalar istenilen anız yüksekliği kalacak şekilde otomatik olarak tablanın hareketine kumanda eden bazı sistemlerle donatılmaktadır. Otomatik tabla yüzer konumu (AutoFloat) sistemi, tablanın düşey eksende tarla yüzeyini ve yüzey engebelerini takip edecek şekilde yukarı aşağı otomatik olarak hareket etmesini sağlayan sistemdir. Bu sistem sayesinde operatör tablayı AutoFloat konumuna aldıktan sonra tabla yüksekliğiyle ilgili herhangi bir ayar yapma gereksinimi duymaz. Tabla otomatik olarak el ile ayarlanamayacak hassasiyette tarla yüzeyini izler ve tarlanın her yerinde minimum anız yüksekliği elde edilir. Şekil 5.8. Otomatik yüzer konum (AutoFloat) sistemi New Holland CS serisi (Anonim, 2004)

60 36 Bu sistem yüksek kapasitede hasat yapmayı hedefleyen müteahhitler ve operatörler için büyük öneme sahiptir. Öte yandan, elde edilen sap miktarı da artacağı için tarla sahipleri açısından da avantaj getirmektedir Yatay Dengeleme (Lateral Float) Sistemi Otomatik yüzer konum sistemine benzer olarak Yatay Dengeleme (Lateral Float) Sistemi de bir otomatik tabla fonksiyonudur. Özellikle, geniş tablalarla yapılan hasatta büyük önem kazanır. Bu sistemde tabla biçerdöverin merkez eksenini referans kabul edecek şekilde yatay düzlemde belirli bir açı değerinde hareket etmektedir. Tablanın alt yüzeyinde ve uç noktalarında bulunan iki adet mafsallı kızak tarla yüzeyine sürtmektedir. Bu kızaklara bağlı olan potansiyometreler kızakların mafsal noktalarına göre hareketini elektrik sinyallerine çevirerek biçerdöverin bilgisayarına gönderir. Farklı biçerdöver modellerinde, farklı algılama sistemleri kullanılmasına rağmen, temel prensip aynıdır. Tarla yüzeyindeki engebeler biçerdöver tarafından algılanmış olur. Biçerdöverin bilgisayarı bu engebeleri dikkate alarak tablanın yüzey engebelerini ve yüzey eğimini takip etmesini sağlar.

61 37 Şekil 5.9. Yatay dengeleme (LateralFloat) sistemi Laverda LXE serisi (Anonim, 2003) Tıpkı AutoFloat sisteminde olduğu gibi müteahhit, operatör ve tarla sahibi açısından oldukça büyük öneme sahip olan bir sistemdir Boğaz (Sap) Elevatörü Boğaz elevatörü, tabla tarafından biçilen materyali harmanlama sistemine aktaran bir iletim sistemidir. Genellikle özel yapım zincirler üzerine dizilmiş lamalardan oluşan bir konveyör şeklinde olmaktadır.

62 38 Şekil Boğaz elevatörü konveyör sistemi New Holland CS serisi (Anonim, 2004) Elevatör lamalarının yapısı ve şekli, henüz başaktan ayrılmamış olan danenin zarar görmeden harmanlama sistemine aktarılması açısından oldukça önemlidir. Oluşması muhtemel tıkanmalarda, boğaz elevatörünü ve tablayı ters yönde döndürerek tıkanıklığı ortadan kaldıran kusturma sistemleri de bulunmaktadır. Bu sistemler, günümüzün modern biçerdöverlerinde, operatörün kabinden inmesine gerek bırakmayacak şekilde kabin içinden kumanda edilen elektriksel ya da hidrolik sistemlerdir. Hidrolik sistemlerin, elektriksel sistemlere göre avantajı, tıkanıklık oluşması halinde boğazı ve tablayı sadece ters yönde değil, ileri geri her iki yönde de hareket ettirerek daha etkin ve kolay bir şekilde tıkanıklığın giderilmesini sağlamasıdır.

63 39 Şekil Hidrolik kusturucu ve kumanda sistemi New Holland CX serisi (Anonim, 2005) Operatör, koltuğundan inmeden tıkanmaları kusturma sistemiyle açabilir. Hasata tekrar devam etmek için tek bir tuşa basar ve tabla tahrikini devreye sokarak işe devam eder. Boğaz elevatörü içinde oluşması muhtemel ciddi tıkanmalarda, kusturma sistemleri yetersiz kalabilir. Bu tip durumlarda, elevatör içine kolay ulaşım büyük önem kazanır. Marka ve model bazında farklılık göstermekle birlikte farklı biçerdöverlerin elevatörlerinin alt ve ya üst ya da her iki yüzeyi de kolay açılır özellikte servis kapakları bulunur. Bu kapaklardan, elevatörün içine ulaşmak ve tıkanıklığı açmak mümkündür. Bu basit mekanizma bile, zamanla yarışılan hasat sezonu içerisinde müteahhit, operatör ve tarla sahibi açısından büyük öneme sahiptir.

64 Harmanlama Sistemi Biçerdöverin kalbi olarak da ifade edilebilecek olan harmanlama sistemi, temel olarak batör, kontrbatör ve sarsaklardan oluşmaktadır. Batör - kontrbatör çifti, harmanlama (danenin başaktan ayrılması) işleminin % ının gerçekleştiği bölümdür. Geri kalan harmanlama işi, sarsaklarda tamamlanır. Şekil Çift batörlü bir biçerdövere ait harmanlama sistemi New Holland CX serisi (Anonim, 2004) Batör-kontrbatör arasında gerçekleşen harmanlama işlemi, temel olarak dövme-ovalama etkisi şeklindedir. Burada dane başaktan ayrılır. Batör-kontrbatör çifti ile ilgili ayar değerleri, harmanlama etkinliği açısından hayati öneme sahiptir. Batör-kontrbatör çifti ile ilgili iki temel ayar bulunmaktadır;

65 41 1. Batör devri: Batör devri (hızı), harmanlama işlemi içerisindeki ovalama/dövme etkisinin bir bileşenidir. Farklı ürünler için ve farklı ürün koşulları için belirlenmiş olan devir aralıkları bulunmakla birlikte, batör devrinin, aynı tarla içinde farklılık gösteren ürün koşullarına göre değiştirilmesi gerekebilmektedir. Batör devrinin, uygun değerin altında olması, danelerin tam anlamıyla başaktan ayrılmamasına neden olur. Batör devrinin olması gereken değerden yüksek olması ise, danelerin hasar görmesine yol açar. Bu nedenle batör devri ürün tipine ve ürün koşullarına uygun değerlerde tutulmalıdır. Günümüzün modern biçerdöverlerinde batör devri, kabin içerisinden elektrik anahtarları ile kolaylıkla ayarlanmakta ve devri monitörden takip edilebilmektedir. 2. Batör - kontrbatör açıklığı: Batör kontrbatör açıklık ayarı, harmanlama işleminin ikinci önemli bileşenidir. Farklı ürün tipleri ve ürün koşulları için farklı açıklık değerleri ayarlanmalıdır. Batör-kontrbatör arasındaki mesafenin belirli ürünler için belirli değerleri vardır. Ancak hasat esnasında harmanlama performansının kontrol edilip, bu açıklık değerinde düzeltmeler yapmak çok önemlidir. Açıklık değerinin, olması gereken değerden fazla olması halinde, dane başaktan tam olarak ayrılmayacaktır. Bunun tersi olarak, açıklık değerinin normalden az olması halinde ise dane sapta hasar ve harmanlama sisteminde tıkanmalar oluşur. Harmanlama performansı ve harmanlanan danenin kalitesi, büyük ölçüde yukarıda ifade edilen iki ayara bağlıdır. Günümüzün modern biçerdöverlerinde her iki ayar da kabin içerisinden yapılabilmekte ve devir açıklık değerleri monitörlerden okunabilmektedir. Çalışma esnasında bu ayarlar kolaylıkla değiştirilebilir.