YENİ SOSYAL BİLGİLER PROGRAMI NELER GETİRDİ?

Transkript

1 YENİ SOSYAL BİLGİLER PROGRAMI NELER GETİRDİ? Arş. Gör. Selahattin KAYMAKCI * Özet Bu araştırmanın amacı yılları arasında hazırlanan yeni sosyal bilgiler programının getirmiş olduğu yenilikleri ortaya koymaktır. Bu çerçevede araştırmada ilk olarak sosyal bilgilerin Türkiye deki gelişimi ve yeni programın hazırlanma gerekçeleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra yeni programın getirmiş olduğu yenilikler; sosyal bilgilerin tanımı, sosyal bilgilerin vizyonu, yeni programın amacı, öğretim teorisi, yeni programın kavram-beceri ve değerleri, kazanımları, öğrenme alanları, Atatürkçülük konuları, öğrenme-öğretme yaklaşımları, ölçmedeğerlendirme ve ders kitapları açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sosyal Bilgiler, Yeni Sosyal Bilgiler Programı, Eğitim- Öğretim WHAT HAS THE NEW SOCIAL STUDIES CURRICULUM BROUGHT? Abstract The purpose of this study is to examine innovations, brought by new social studies curriculum which was revisied between 2004 and In this study, first of all, the development of social studies in Turkey and the revision reasons of new social studies curriculum are explained. Then, the innovations brought by new curriculum are tried to evaluate in terms of the definition and the vision of social studies, the purpose of the new curriculum, teaching-learning theory, concepts, skills, values, attainments, learning domains, Kemalism subjects, learning-teaching approaches, measurementevaluation and textbooks of it. Key Words: Social Studies, New Social Studies Curriculum, Teaching- Learning. * Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara-TÜRKİYE, kaymakci37@yahoo.com

2 1531 Eğitim, işe yarar, üretici ve hayatta başarılı olacak insanlar yetiştirmelidir. Eğitim ve öğretimde uygulanacak yöntem, bilgiyi insan için fazla bir süs, bir baskı aracı yahut medeni bir zevkten ziyade, maddi hayatta başarılı olmayı temin eden işe dönük ve kullanılabilir bir vasıta haline getirmektir. Mustafa Kemal ATATÜRK (1 Mart 1923) Giriş Eğitim öğretim faaliyetlerinde sosyal bilgiler adı ilk kez 1916 yılında Amerika Birleşik Devletleri nde orta dereceli okulların programlarını yeniden düzenlemekle görevli olan bir komite tarafından kullanılmıştır dan günümüze kadar geçen süreçte sosyal bilgiler bir öğretim programı olarak gelişimini sürdürmeye devam etmektedir. Ülkemizde sosyal bilgiler programıyla ilgili gelişmelere bakıldığında, cumhuriyetten önce bugünkü sosyal bilgiler öğretim programında yer alan derslerin ve konuların ilköğretim programına girdiği görülmektedir. Cumhuriyet döneminde 1926, 1930, 1936 ve 1948 programlarında da tek disiplinli program desenine uygun olarak tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi derslerine yer verilmiştir de ise o zaman için çok önemli radikal bir değişim yaşanmış, ilkokul 4. ve 5. sınıflarda Toplum ve Ülke İncelemeleri dersi programa konulmuş, 1968 de de bu dersin ismi sosyal bilgilere dönüştürülerek, tarih, coğrafya ve vatandaşlık üniteleri arka arkaya dizilmiştir 3. Ortaokullarda uygulanmaya başlanan sosyal bilgiler programı Talim ve Terbiye Kurulu nun 1985 yılında aldığı kararla yürürlükten kaldırılmıştır. Bu bağlamda ortaokullarda sosyal bilgiler dersi yerine Milli Tarih, Milli Coğrafya, T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük ve Vatandaşlık Bilgisi adı altında üç ayrı ders okutulmaya başlanmıştır. 1 Suat Gündem, Sosyal Bilgiler Öğretimine Genel Bir Bakış, İlköğretim Kurumlarında Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Sorunları, s Cemil Öztürk ve Dursun Dilek, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programları, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, s Bahri Ata, Yeni Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Lisans Programının İlköğretim 2005 Sosyal Bilgiler Dersi (6, 7. Sınıflar) Öğretim Programı Açısından Değerlendirilmesi I. Uluslararası Bilim Çalıştayı

3 1532 İlkokullarda okutulan sosyal bilgiler programı ise 1990 yılında tekrar gözden geçirilerek uygulanmaya devam edilmiştir 4. Sosyal bilgiler programıyla ilgili en radikal değişikliklerden biri 1997 yılında sekiz yıllık kesintisiz ve zorunlu eğitime geçilmesiyle yaşanmıştır. Bu çerçevede ilköğretim bir bütün olarak ele alınmış, sosyal bilgilerin bir ders olarak ilköğretimin ve 7. sınıflarında okutulması kararlaştırılarak 1998 Sosyal Bilgiler Programı geliştirilmiştir. Bu düzenlemeyle ilköğretimin ikinci kademesinde 7. ve 8. sınıflarda Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersinin okutulması da karara bağlanmıştır yılında sosyal bilgiler dersinin okutulmaya başlanması bu dersi okutacak öğretmen ihtiyacını gündeme getirmiş ve eğitim fakültelerinin yeniden yapılandırılmasının bir sonucu olarak o zaman için iki fakültede bulunan Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Lisans Programları nın sayısı hızla artırılmaya başlanmıştır. Sosyal bilgiler programıyla ilgili son radikal değişiklik ise 2000 li yılların başlarında yaşanmış ve bu bağlamda 2004 yılında Türk Eğitim Sistemi nde program değişikliğine gidilmiştir. Türk Eğitim Sistemi nde yapılan program değişikliğinin ana nedenleri Milli Eğitim Bakanlığı ve Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı nca şöyle belirtilmektedir: Dünya da bilim ve teknolojide meydana gelen hızlı değişimin Türkiye ye yansımaları, Değişik bilim alanlarındaki araştırma bulgularının ve eğitim bilimlerinde öğretme/öğrenme anlayışındaki gelişmelerin yöntem ve içerik olarak öğretim programlarına yansıtılması ihtiyacı, Eğitimde kaliteyi artırmak ve eşitliği sağlama ihtiyacı, Ekonomiye ve demokrasiye duyarlı bir eğitim ihtiyacı, Bireysel ve ulusal değerlerin küresel değerler çerçevesinde geliştirilmesi ihtiyacı, 4 Suat Gündem, a.g.e., s

4 1533 Mevcut öğretim programları uygulamaları kapsamında öğrencilerin çoğunluğunda gözlemlenen okula, öğrenmeye ve okumaya tepki düzeyinde bir isteksizlik olması, Mevcut öğretim programlarında konuların çok kapsamlı ve ezbere dayalı bilgi yoğunluklu olması nedeniyle, konuların zamanında bitirilememesi ve çoğu zaman sıkıştırılıp öğrenilmeden bitirilmesinin tercih edilmesi, Programda yer alan konuların birçoğunun çocukların yaş ve gelişim düzeylerine uygun olmaktan, onların merak ve ilgilerini karşılamaktan uzak olması, Okulda kazandırılmaya çalışılan yaşantı biçimleri ile gerçek dünyanın çoğu kez uyum içinde olmaması, Temel eğitimde program bütünlüğünün olmaması, Dikey eksende, temel eğitimde birinci sınıftan sekizinci sınıfa her bir dersin kendi içinde kavram bütünlüğünün olmaması, Yatay eksende, dersler arasında yeterli paralelliğin sağlanmamış olması, Ekonomik ve toplumsal gelişmelerin bir sonucu olarak bireylerin yaratıcılık, eleştirel düşünme, problem çözme, karar verme ve işbirliği yeterliliklerini kazanmalarının daha fazla önem kazanmış olması, Kendini ifade edebilen, iletişim kurabilen, girişimcilik ruhuna sahip vatandaşlar yetiştirme gerekliliğinin daha baskın konuma gelmesi, Çocuklarımızın, ülke çapında ya da uluslararası değerlendirmelerde beklenen düzeyde başarı gösterememesi 5. Türk Eğitim Sistemi nde program değişiminin ana nedeni olan bu gerekçeler, sosyal bilgiler programının yenilenmesinin de başlıca nedenleri arasında gösterilmektedir. Bunun yanı sıra; Sosyal bilgiler konularının, öğrencilerin yaş ve gelişim düzeylerine uygun, merak ve ilgilerini giderecek şekilde olması ihtiyacı, 5 MEB (a), İlköğretim 1 5. Sınıflar Programları Tanıtım El Kitabı, s

5 1534 Programın olgusal bilgileri ezberlemeye teşvik etmek yerine, çocukların yaratıcılığını, eleştirel düşünme, problem çözme, karar verme gibi becerilerinin geliştirmeye yönelik olması ihtiyacı, Zorunlu eğitimin 5 yıldan 8 yıla çıkarılmasından sonra konularda yapılan tekrarların ortadan kaldırılması ve konu yoğunluğunun azaltılması ihtiyacı, Yüksek lisans ve doktora tezleri gibi son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalardaki gelişmelerin programlara aktarılması ihtiyacı, Eski sosyal bilgiler programının bu özelliklere sahip olmaması ve ihtiyaçları giderememesi, Eski programın öğretmen merkezli olması, Eski programın modern eğitim-öğretim yaklaşımlarını esas almaması, Eski programın insan hakları ve trafik gibi birçok güncel konuyu eğitim öğretim programlarına taşımış olmakla birlikte halen gelişmiş dünyadaki eğilimleri yeterince izlemekten uzak görünmesi, diğer nedenler olarak karşımıza çıkmaktadır 6. Yukarıda belirtilen gerekçeler ışığında sosyal bilgiler programını yenileme çalışmalarına başlanılmış ve 2006 yılında programa son şekli verilerek ilköğretim okullarında uygulanmaya başlanmıştır. İlköğretimde yaşanan program değişikliği yükseköğretime de yansımış ve 2006 yılında eğitim fakültelerinin ilköğretim programları yenilenmiştir. Bu bağlamda sosyal bilgiler lisans programında da düzenlemeye gidilerek ilköğretim ile yükseköğretim arasındaki uyum ve koordinasyon sağlanmaya çalışılmıştır. 6 Selahattin Kaymakcı, Bir Müfredat Geliştirme Öyküsü: Prof. Dr. Mustafa Safranla Söyleşi Toplumsal Tarih Sayı: 158, s. 87. Cemil Öztürk ve Rahmi Otluoğlu, Sosyal Bilgiler Öğretiminde Edebi Ürünler ve Yazılı Materyaller, s

6 1535 Yeni Sosyal Bilgiler Programıyla Başlayan Değişim Yeni sosyal bilgiler programı birtakım yenilik ve değişimleri beraberinde getirmiştir. Bu değişimler şöyle sıralanabilir: Programda sosyal bilgilerin algılanması ve tanımlanması konusunda bir değişikliğe gidilmiştir. Eski programda sosyal bilgiler insan ilişkilerini göz önünde tutarak, insanların toplumsal ve fiziksel çevreleriyle ilişkilerini inceleyen bir program olarak algılanmıştır. Her ne kadar 1998 programında sosyal bilgilerin sosyal bilim disiplinlerinden oluştuğu kabul edilmiş olsa da bu durum sosyal bilgiler ders programı algısını değiştirmemiştir. Bu bağlamda Sosyal Bilgiler ve Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi programı genel anlamda, Türk demokratik toplumundaki sorumluluk sahibi vatandaşların görevlerine uygun amaçlar üreten, içeriğini tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konularını ilişkilendirerek oluşturan ve yaşam boyu sürecek vatandaşlık becerileri sunan bir eğitim planı şeklinde yapılandırılmıştır 7. Oysa yeni programda sosyal bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset, hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan, öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren, insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği, toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersi olarak tanımlanmaktadır 8. Yeni programla birlikte sosyal bilgiler programının vizyonu da değişmiştir. Yeni programda sosyal bilgiler öğretim programının vizyonu 21. yüzyılın çağdaş, Atatürk ilkeleri ve inkılâplarını benimsemiş, Türk tarihini ve kültürünü kavramış, temel demokratik değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı, yaşadığı çevreye duyarlı, bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı, doğru karar veren), sosyal katılım becerileri gelişmiş, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, sosyal yaşamda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye 7 James Barth ve Abdullah Demirtaş, İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretimi, s MEB (b); İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6. Sınıf Öğretim Programı ve Kılavuzu, s. 26.

7 1536 Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmek olarak belirtilmiştir. Gerçekte bu ifadeler eski programda da bulunmaktadır. Ancak konu alan bilgisinin öğrenilmesini ya da ezberlenmesini ön plana çıkaran eski programda bu ifadeler Açıklamalar kısmında bir tür iyi niyet dileği gibi durmaktaydı. Yeni programda ise bu ifadeler etkinliklerle, doğrudan verilecek beceri ve değerlere yapılan vurguyla anlamlı hale getirilmiştir 9. Yeni sosyal bilgiler programı yaratmayı hedeflediği insan tipi açısından yeni bir değişimi beraberinde getirmiştir. Bu değişim, sosyal bilgiler programının amaçlarının yanı sıra programın temel yaklaşımında da etkisini göstermektedir. Dolayısıyla sosyal bilgiler; çağın gerektirdiği temel bilgi, beceri ve değerlerle donanmış, sosyal bilimlere ait kavram ve yöntemleri kullanan, etkin, üretken, hak ve sorumluluklarını bilen ve kullanan Türkiye Cumhuriyeti yurttaşları yetiştirmeyi amaçlamıştır. Bunu yaparken sosyal bilgiler dersinin üç geleneğini sentezleyerek kullanmıştır. Başka bir deyişle sosyal bilgiler programı temelde, Barr, Barth ve Shermis in (1977) ortaya koyduğu üç geleneği (vatandaşlık aktarımı olarak sosyal bilgiler, sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler ve yansıtıcı düşünme olarak sosyal bilgiler) sentezleyen bir program olarak yapılandırılmıştır. Yeni program temel aldığı öğretim yaklaşımı itibariyle de bir değişimi beraberinde getirmiştir. Bu doğrultuda yeni programa büyük oranda yapılandırmacı yaklaşımın egemen olduğu görülmektedir. Konuyla ilgili olarak Safran (2004), şöyle bir yorum getirmiştir: Sosyal bilgiler programının ana amacı, Milli Eğitimin Genel Amaçları çerçevesinde bireyin kendisini, yaşadığı toplumu ve dünyayı kendi istek ve becerileriyle anlamasına ve katkıda bulunmasına fırsat ve ortam sağlamak olarak kısaca özetlenebilir. Giderek küreselleşen dünyada ayrı bir anlam ve önem kazanan yerel ve ulusal değerler, artan bilgi üretimi ve yayılımı karşısında bireyin hayata ve dünyaya bakışında yaşadığı anlam ve kimlik kargaşaları, tek neden tek sonuç mantığı çerçevesinde düzenlenmiş bilgi kümelerinin çok boyutlu, karmaşık ve muğlak sosyal hayat karşısında işlevsiz bir yük hâline gelişi gibi nedenler, sosyal bilgiler programının yeni bir eğitim anlayışıyla yeniden düzenlenmesini gerekli kılmıştır. Bu doğrultuda 9 Bahri Ata, Sosyal Bilgiler Öğretim Programı, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi Yapılandırmacı Bir Yaklaşım, s. 73.

8 1537 program, yapılandırmacılık akımı çerçevesinde gerek içerik ve gerekse öğretim yöntem ve stratejileri doğrultusunda yeniden düzenlenmiştir 10. Yeni programda diğer bir değişim ise ders sayısı, konu yoğunluğu ve içerik bağlamında yaşanmıştır. Eski programda 7. sınıfta hem Sosyal Bilgiler hem de Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi okutulmaktaydı. Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi 8. sınıfta Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük dersiyle de birlikte verilmekteydi. Bunun yanı sıra sosyal bilgiler dersinde ele alınan konular çok yoğundu ve yapılan araştırmalar bu yoğunluk nedeniyle öğretmenlerin programda yer alan konuları yetiştiremediklerini ortaya koymaktaydı. Ayrıca sosyal bilgiler ders kitaplarında üniteler ve içerikleri tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi şeklinde ele alınıyordu. Yeni programda bu sistemde değişikliğe gidilerek 7. ve 8. sınıflarda ayrı bir ders olarak okutulan Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi kaldırılmış ve bu dersin konuları sosyal bilgiler dersi içerisine dâhil edilmiştir. Konuların farklı sınıflarda, daha üst düzey hedefler göz önüne alınarak öğretilmesi (sarmallık ilkesi) esas alınmıştır 11. Bunun yanı sıra konu yoğunluğu azaltılarak öğretmenlere geniş bir hareket imkânı hazırlanmıştır. Tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konuları olarak planlanan ünite ve içerik anlayışı yıkılarak, ünite konuları diğer sosyal bilim disiplinlerini de kapsayacak tarzda yeniden yapılandırılmıştır. Yeni programda konulara senkronik (eş zamanlı) bir bakış açısıyla yaklaşılmıştır. Diğer bir ifadeyle konuları bu tarih ünitesi, bu coğrafya ünitesi şeklinde ayırmak yerine konuları toplu halde ele alma anlayışı getirilmiştir. Yeni sosyal bilgiler programında değişim adına öne çıkan unsurlardan biri de programın temel öğeleri arasında gösterilen kavram, beceri ve değerdir. Bunlar şu şekilde açıklanabilir: Bir nesnenin zihindeki soyut ve genel tasarımı olarak ifade edilen kavram, eğitim bilimleri içerisinde ise bir ismi, ayırt edici özellikleri, ayırt edici olmayan 10 Mustafa Safran, İlköğretim Programlarında Yeni Yaklaşımlar Sosyal Bilgiler (4 5. Sınıf) Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, adresinden 28/03/2008 tarihinde alınmıştır. 11 MEB (a), a.g.e., s. 7.

9 1538 özellikleri ve örnekleri olan tasarım veya kelime olarak ifade edilmektedir 12. Yeni sosyal bilgiler programında (4 7. sınıf) yaklaşık 160 kavram kullanılmıştır. Bu kavramlar oluşturulurken sosyal bilim disiplinlerinin programa yansıması oranına göre her sosyal bilim disiplininden faydalanılmıştır 13. Ayrıca kavramların programda aşamalı olarak giriş, geliştirme ve pekiştirme olmak üzere hangi sınıflarda öğretileceği belirtilmiştir. Bu anlamda kavramlar; öğrencilerin seviyesi, ilgi, istek ve ihtiyaçları doğrultusunda bir sınıflamaya tabi tutulmuştur. Beceri, öğrencilerde öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve yaşama aktarılması tasarlanan, bir iş yapabilmek veya bir konuyu işleyebilmek için gereken yatkınlık olarak tanımlanmaktadır. 1. Araştırma 5. İletişim 2. Bilgi Teknolojilerini Kullanma Tablo 1: Sosyal Bilgiler Programında Verilen Beceriler 14 SOSYAL BİLGİLER PROGRAMINDA VERİLEN BECERİLER 9. Yaratıcı Düşünme 6. Karar Verme 10. Değişim ve Sürekliliği Algılama 3. Eleştirel Düşünme 7. Problem Çözme 11. Empati 4. Girişimcilik 8. Türkçeyi doğru, etkili ve güzel kullanma 12. Gözlem 13. Mekânı Algılama 14. Sosyal Katılım 15. Zaman ve Kronolojiyi Algılama Beceri kapsamında yeni ilköğretim programlarının hepsinde yukarıdaki tabloda gösterilen ilk 9 beceri esas alınmıştır. Bunun yanı sıra sosyal bilgiler dersine özgü olarak altı temel beceri (tabloda arasında gösterilen beceriler) programda yer almaktadır. Sosyal bilgiler programında yer alan beceriler üniteyle ilgili olarak Doğrudan Verilecek Beceri başlığı altında ünite şemalarının sağındaki sütunda belirtilmiştir Ahmet Doğanay, Öğretimde Kavram ve Genellemelerin Geliştirilmesi, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, s Ali S. BİLGİLİ, Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilgilerin Temelleri, s MEB (c), İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6 7. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, s Bahri Ata, a.g.m., s. 76.

10 1539 Değer, bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik, işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlar olarak tanımlanmaktadır 16. Sosyal bilgiler programında verilen değerler üniteyle ilgili olarak Doğrudan Verilecek Değer başlığı altında ünite şemalarının sağındaki sütunda belirtilmiştir. Tablo 2: Sosyal Bilgiler Programında Verilen Değerler 17 SOSYAL BİLGİLER PROGRAMINDA VERİLEN DEĞERLER 1. Adil olma 5. Bilimsellik 9. Dürüstlük 13. Özgürlük 17. Sorumluluk 2. Aile Birliğine Önem Verme 6. Çalışkanlık 10. Estetik 14. Sağlıklı Olmaya Önem Verme 18. Temizlik 3. Bağımsızlık 7. Dayanışma 11. Hoşgörü 15. Saygı 19. Vatanseverlik 4. Barış 8. Duyarlılık 12.Misafirperverlik 16. Sevgi 20.Yardımseverlik Yeni programla eğitim-öğretim literatürüne giren kavramlardan biri de kazanım kavramıdır. Kazanım, öğrenme süreci içerisinde planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar sayesinde öğrencide görülmesi beklenen bilgi, beceri ve tutumlar olarak tanımlanmaktadır 18. Başka bir deyişle kazanım eski programa göre hedef davranış olarak nitelendirilen kavramın karşılığıdır. Kazanımlar eski programdan farklı olarak öğretmeni kalıplardan kurtarma, öğrencileri aktif hale getirme, dersi sıkıcılıktan kurtarma gibi nedenlerle ucu açık olarak belirlenmiş, ünitelerde belli bir sıra dâhilinde verilmemiş ve kazanım cümlelerinin sonu geniş zaman ekleriyle (-er, -ar) bitirilerek özellikle planlama konusunda yaşanan ifade karışıklığı da ortadan kaldırılmıştır. Kazanımlar, Kazanımlar başlığı altında ünite şemalarının solundaki sütunda belirtilmiştir. Yeni programın getirdiği diğer bir yenilik ise öğrenme alanlarıdır. Öğrenme alanı, birbiriyle ilişkili beceri, tema ve kavramların bir bütün olarak görülebildiği, 16 MEB (c), a.g.e., s MEB (c), a.g.e., s Bahri Ata, a.g.m., s. 75.

11 1540 öğrenmeyi organize eden yapı olarak tanımlanmaktadır 19. Program incelendiğinde, program içerisinde ilköğretim 4. sınıftan 7. sınıfa kadar devam eden süreçte dokuz öğrenme alanının benimsendiği görülmektedir. Bu öğrenme alanları Birey ve Toplum; İnsanlar, Yerler ve Çevreler; Kültür ve Miras; Üretim, Dağıtım ve Tüketim; Küresel Bağlantılar; Güç, Yönetim ve Toplum; Bilim, Teknoloji ve Toplum; Gruplar, Kurumlar, Sosyal Örgütler; Zaman, Süreklilik ve Değişim şeklinde sıralanmaktadır. Bu öğrenme alanlarından Zaman, Süreklilik ve Değişim öğrenme alanı diğer öğrenme alanları içerisinde eritilmiştir. Öğrenme alanları sosyal bilgiler ünitelerinin ana çerçevesini oluşturmuş, öğrencilerin, yaş, ilgi, ihtiyaç ve zekâ seviyeleri dikkate alınarak ünite ve konuların içeriği belirlenmesinde önemli rol oynamıştır. Öğrenme alanları ünite şemalarının üst tarafında belirtilmiştir. Sosyal bilgiler öğrenme alanları ve üniteleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: ÖĞRENME ALANI Birey ve Toplum Kültür ve Miras İnsanlar, Yerler ve Çevreler Üretim, Dağıtım Ve Tüketim Bilim, Teknoloji ve Toplum Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler Güç, Yönetim ve Toplum Küresel Bağlantılar Zaman, Süreklilik ve Değişim Tablo 3: Sosyal Bilgiler Dersi Öğrenme Alanları ve Üniteleri SINIF ÜNİTELER Kendimi Tanıyorum Geçmişimi Öğreniyorum Yaşadığımız Yer Üretimden Tüketime İyi ki Var Hep Birlikte İnsanlar ve Yönetim Uzaktaki Arkadaşlarım 5. SINIF ÜNİTELER Haklarımı Öğreniyorum Adım Adım Türkiye Bölgemizi Tanıyalım Ürettiklerimiz Gerçekleşen Düşler Toplum İçin Çalışanlar Bir Ülke Bir Bayrak Hepimizin Dünyası 6. SINIF ÜNİTELER Sosyal Bilgiler Öğreniyorum İpek Yolunda Türkler Yeryüzünde Yaşam Ülkemizin Kaynakları Elektronik Yüzyıl Demokrasinin Serüveni Türkiye miz ve Dünya Diğer Öğrenme Alanları İçerisine Yayılmıştır. 7. SINIF ÜNİTELER İletişim ve İnsan İlişkileri Türk Tarihi nde Yolculuk Ülkemizde Nüfus Ekonomi ve Sosyal Hayat Zaman İçinde Bilim Zaman İçinde Bilim Yaşayan Demokrasi Ülkeler Arası Köprüler 19 MEB (ç), İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 4 5. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, s MEB (ç), a.g.e., s MEB (c), a.g.e., s. 11.

12 1541 Yeni programla birlikte başlayan değişimlerden biri de Atatürkçülükle ilgili konularda yaşanmıştır. Eski programda Atatürkçülük konuları bir ünitenin sonunda kronoloji dikkate alınmaksızın eklenmişken; yeni programda Atatürkçülük konuları öğrenme alanlarının yapısına ve içeriğine göre dağıtılmıştır. Eski programda Atatürkçülükle ilgili konular 4 ve 5. sınıflarda daha yoğun, 6 ve 7. sınıflarda ise daha seyrek olarak yer alırken, yeni programda Atatürkçülük konularının ilköğretimin bütün kademelerinde yatay ve dikey dağılımının öğrenci düzeyine ve konulara göre yapıldığı görülmektedir 21. Ayrıca yeni programda Atatürkçülük konuları ünite şemalarının sağ tarafında yer alan Açıklamalar bölümünde belirtilmiş, böylelikle programın uygulayıcılarına büyük kolaylık sağlanmıştır. Yeni programın önemli bir boyutunu da ilişkilendirmeler oluşturmaktadır. Program içerisinde ilişkilendirmeler ünite şemalarının sağ sütununda bulunan Açıklamalar bölümünde verilmiştir. Programda ilişkilendirmeler dersler arası, ders içi (üniteler arası) ve ara disiplinlerle ilişkilendirme şeklinde üç boyutta ele alınmıştır. Program içerisinde Türkçe Matematik, Fen ve Teknoloji Eğitimi gibi derslerle dersler arası ilişkilendirme yapıldığı, ayrıca eski programda Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi olarak bilinen ders konularının yeni program içerisinde ara disiplin olarak ele alındığı görülmektedir. Yeni sosyal bilgiler programında ölçme ve değerlendirme de önemli bir yer tutmaktadır. Yeni program ölçme ve değerlendirmede sadece ürünü değil, süreci de değerlendirmeyi esas alan bir yapıya sahiptir. Program öğrencinin performansını değerlendirmeyi, öz değerlendirme ve grup değerlendirmeyi önemsemektedir 22. Ölçme ve değerlendirme etkinlikleri ünite şemalarının sağ sütununda bulunan Açıklamalar kısmında verilmiştir. Bu doğrultuda öğrenme alanı ve konuların içeriğine göre öğretmenlere görüşme, gösteri, gözlem, öz değerlendirme formu, açık uçlu ve çoktan seçmeli sorular, proje ve poster hazırlama, kavram haritası yapma, öğrenci ürün dosyası (portfolyo) oluşturma, performans değerlendirme, tutum ölçekleri, dereceli puanlama 21 Bahri Ata, a.g.m., s Bahri Ata, a.g.m., s. 81.

13 1542 anahtarı gibi ölçme-değerlendirme araç ve yöntemleri kullanarak değerlendirme yapmaları önerilmiştir. Yeni programın bir diğer açılımı modern öğretim strateji, yöntem ve tekniklere açık olmasıdır. Programın ünite şemalarında ve program kılavuz kitaplarında etkinlik örneklerine yer verilmiştir. Kılavuz kitaplarda öğretmenlere modern öğretim strateji, yöntem ve teknikleriyle ilgili bilgiler verilmiş, bu etkinlikleri nasıl uygulayacakları yönergeler yardımıyla açıklanmıştır. Program içerisinde öğretim teknolojilerini temel alan bilgisayar destekli öğretim, internet, film ve belgesellerin eğitim öğretimde kullanılmasının yanı sıra sözlü tarih ve yerel tarih çalışmaları, problem çözme, altı şapkalı düşünme, analoji, drama, beyin fırtınası, ders içerisinde gazete, bülten haberleri, afiş ve posterlerin kullanılması gibi birçok yeni anlayış ele alınmıştır. Böylece teorinin uygulamaya nasıl yansıyacağı öğretmenlere gösterilmiş ve öğretmenlerin bu etkinlikleri temel alarak yeni etkinlikler geliştirmesine olanak sağlanmıştır. Yeni programla birlikte gelen diğer bir yenilik de ders kitaplarında kendini göstermiştir. Eski programda her sınıf için bir kitap olarak tasarlanan ders kitapları yerini yeni programda ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı adı altında her sınıf için üç kitaptan oluşan bir kitap setine bırakmıştır. Programdaki konu yoğunluğunun azaltılmasına paralel olarak ders kitapları sıkıcılıktan arınmış, daha renkli, ilgi çekici ve öğrencileri motive edici tarzda yapılandırılmıştır. Öğrenci çalışma kitapları konularla ilgili etkinliklerin yer aldığı, öğrencilerin bilgi ve becerilerini, yaratıcılıklarını geliştirici bir kitap şeklinde tasarlanmıştır. Öğretmen kılavuz kitapları öğretmenlere rehber olarak hazırlanmıştır. Kılavuz kitabın içerisine ders kitabının aynen görüntüsü konulmuş ve konuya ilişkin olarak öğretmenlerin hangi kaynaklardan yararlanabileceği gösterilmiştir. Ayrıca işlenecek olan konuyla ilgili etkinliğin öğrenci çalışma kitaplarının hangi sayfasında yer aldığını gösteren ipuçları ile öğretmenlerin dersi nasıl işleyecekleriyle ilgili yönergelere de yer verilmiştir. Yukarıda sıralananların dışında yeni program öğretmen ve ders kitabı merkezli öğretim yapma alışkanlığına son vermiş, bunun yerine öğrenci merkezli, sınıf/okul içi, okul dışı etkinlikleri, inceleme gezilerini esas alan bir öğretimi benimsemiştir. Ayrıca yeni programla velinin de eğitim öğretim faaliyetlerinin içine çekildiği, okul ve aile

14 1543 işbirliğini savunan bir anlayış ortaya çıkmıştır. Yeni programın şekillenmesinde Avrupa Birliği ne uyum, küreselleşme ve dünyaya ile bütünleşme gibi faktörler de etkili olmuştur. Sonuç Yeni sosyal bilgiler programı diğer ilköğretim programlarıyla birlikte eğitimöğretim dünyamıza birçok yeniliğin girmesine aracı olmuştur. Yeni programla birlikte yapılandırmacı öğretim anlayışını esas alan bir program geliştirilmiştir. Sosyal bilgilerin tanımı değişerek, sosyal bilim disiplinlerinden yararlanan, sosyal bilimlerin özüne ve mantığına uygun disiplinlerarası bir alan haline gelmiştir. Yeni programdan sosyal bilgiler konularının ilköğretim 4,5, 6 ve 7. sınıfı bir bütün olarak kapsayacak şekilde sarmal ve senkronik bakış açısına uygun olarak yapılandırıldığı anlaşılmaktadır. Yeni programda kavram, beceri, değer, kazanım ve öğrenme alanı gibi birçok terimin sosyal bilgilerin merkezine yerleştiği, bilginin yanında beceri ve değerin de önem kazandığı görülmektedir. Yeni program Atatürkçülük konularında da bir değişimi beraberinde getirmiştir. Buna göre Atatürkçülük konuları; konu, öğrenci ve sınıf seviyesi bağlamında program içerisine dağıtılmıştır. Yeni programla birlikte ders kitapları da çeşitlenmiştir. Bu çerçevede ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabından oluşan renkli, ilgi çekici ve öğrencilerin yaş ve zekâ seviyesine göre düzenlemiş sosyal bilgiler kitap setleri yayınlanmıştır. Yeni sosyal bilgiler programı 21. yüzyıla uygun insan tipini yetiştirme iddiasıyla yapılmıştır. Program incelendiğinde yeni programın öğrenciyi merkeze alan, etkinliklere dayalı, öğretim teknoloji ve materyallerinden faydalanmayı amaç edinen, modern dünyada eğitim-öğretim faaliyetlerinde kullanılan öğretim strateji, yöntem ve tekniklerini kullanmayı esas alan bir yapıda olduğu görülmektedir. Ancak unutulmamalıdır ki bilim ve teknolojinin baş döndürücü hızla ilerlediği dünyamızda hiçbir program kalıcı değildir; sürekli olarak yenilenmeye ve geliştirilmeye muhtaçtır.

15 1544 KAYNAKLAR ATA, Bahri; Sosyal Bilgiler Öğretim Programı, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi Yapılandırmacı Bir Yaklaşım (Editör: Cemil Öztürk), Pegem A Yay., Ankara ATA, Bahri; Yeni Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Lisans Programının İlköğretim 2005 Sosyal Bilgiler Dersi (6, 7. Sınıflar) Öğretim Programı Açısından Değerlendirilmesi I. Uluslararası Bilim Çalıştayı (Prof. Dr. Suzan ERBAŞ Anısına), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Mart BARTH, James ve DEMİRTAŞ, Abdullah; İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretimi, YÖK/Dünya Bankası Yay., Ankara BİLGİLİ, Ali Sinan; Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilgilerin Temelleri (Editör: İsmail Hakkı Demircioğlu), Hegem Yay., Ankara DOĞANAY, Ahmet; Öğretimde Kavram ve Genellemelerin Geliştirilmesi, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi (Editör: Cemil Öztürk ve Dursun Dilek), Pegem A Yay., Ankara GÜNDEM, Suat; Sosyal Bilgiler Öğretimine Genel Bir Bakış, İlköğretim Kurumlarında Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Sorunları Türk Eğitim Derneği XIII. Toplantısı, Türk Eğitim Derneği Öğretim Dizisi No: 13, Ankara KAYMAKCI Selahattin; Bir Müfredat Geliştirme Öyküsü: Prof. Dr. Mustafa Safranla Söyleşi Toplumsal Tarih Sayı: 158, Mart MEB (a); İlköğretim 1 5. Sınıflar Programları Tanıtım El Kitabı, MEB Yay, Ankara MEB (b); İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6. Sınıf Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEB Yay, Ankara MEB (c); İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6 7. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu (Taslak Basım), MEB Yay., Ankara MEB (ç), İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 4 5. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu (Eğitim Amacıyla Hazırlanan Taslak Baskıdır), MEB Yay., Ankara 2005.

16 1545 MEB (d); Atatürkçülük III. Kitap; Atatürkçü Düşünce Sistemi. Millî Eğitim Basımevi, İstanbul ÖZTÜRK Cemil ve OTLUOĞLU Rahmi; Sosyal Bilgiler Öğretiminde Edebi Ürünler ve Yazılı Materyaller, Pegem A Yay., Ankara ÖZTÜRK, Cemil ve DİLEK Dursun; Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programları, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi (Ed. Cemil ÖZTÜRK ve Dursun DİLEK), Ankara SAFRAN, Mustafa; İlköğretim Programlarında Yeni Yaklaşımlar Sosyal Bilgiler (4 5. Sınıf) Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 54 55, Ağustos-Eylül 2004, adresinden 28/03/2008 tarihinde alınmıştır.